المنطق کتابی از محمدرضا مظفر به زبان عربی و از آثار منطقی شیعه در قرن چهاردهم است. این اثر که بیشتر با نام «منطق مظفر» شناخته می‌شود، از مشهورترین درسنامه‌های منطق در حوزه‌های علمیه و دانشکده‌های فلسفه و منطق در ایران و عراق است. کتاب المنطق به‌عنوان متنی آموزشی نوشته شد و به‌همین دلیل نسبت به آثار منطقی پیش از خود، دارای امتیازاتی چون باب‌بندی ساده و روشن، نثر عربی روان و استفاده از مثال‌های فراوان است. در نقد این کتاب به مواردی چون حذف بخش‌های مهمی از منطق و غلبه روحیه اصولی بر آن اشاره شده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | منطق مظفر |
| نویسنده | محمدرضا مظفر |
| موضوع | منطق |
| سبک | آموزشی |
| زبان | عربی |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مطبعة التفیض |
| محل نشر | بغداد |
| تاریخ نشر | ۱۳۶۷ق |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | منطق |
| مترجم | علی شیروانی |
| مشخصات نشر | دارالعلم |
| نسخه الکترونیکی | لینک دانلود |
المنطق در سال‌های مختلف توسط ناشران مختلفی در عراق، لبنان و ایران به چاپ رسیده و از سوی مترجمان مختلفی به فارسی ترجمه شده است.
جایگاه و اهمیت
کتاب المنطق یا منطق مظفر، کتابی مقدماتی در موضوع منطق است. این کتاب را دارای این ویژگی‌ها دانسته‌اند: زبان شیوا، فصل‌بندی آموزشی، جامعیت نسبی،[۱] حجم متناسب (نه کوتاه و نه بیش از اندازه مفصل).[۲] این کتاب ابتدا در حوزه علمیه نجف، سپس حوزه علمیه قم و به دنبال آن در دانشگاه‌های ایران به عنوان کتابی درسی جای گرفت و جایگزین کتاب‌های گذشته شد. به گفتۀ احمد احمدی (مترجم و پژوهشگر فلسفه و منطق) پیش از المنطق، معمولاً حاشیه ملاعبدالله بر تهذیب المنطق و الکلام تفتازانی به نوآموزان تدریس می‌شد؛ اما بیان بسیار موجز و نثر عربی بسیار سنگین آن کتاب باعث شده بود تا بسیاری از طلاب از آموزش منطق باز بمانند.[۳]
بنابراین، با تقسیم‌بندی متون منطقی به مقدماتی و پیشرفته، المنطق را در کنار کتاب‌هایی همچون الکبری فی المنطق، اللئالی المنتظمة (بخش نخست شرح منظومه اثر ملاهادی سبزواری) و حاشیه ملاعبدالله در گروه کتاب‌های مقدماتی قرار می‌دهند.[۴]
نویسنده
محمدرضا مظفر در نجف به دنیا آمد.[۵] او فقه و اصول را نزد فقیهانی همچون محمدحسین نایینی و آقا ضیاءالدین عراقی[۶] آموخت و در اصول و فلسفه اسلامی از دیدگاه‌های استاد دیگر خود، محمدحسین غروی اصفهانی تأثیر پذیرفت.[۷] مظفر را دارای رویکرد اصلاح‌گرایانه در امور مذهبی و کوشا در تقریب بین مذاهب می‌دانند.[۸] به‌روز کردن محتوای کتاب‌های درسی و شیوه تدریس حوزه نجف از مهم‌ترین اقدامات مظفر به شمار می‌آید.[۹] اصول الفقه، السقیفة و عقائد الامامیة از دیگر آثار اوست.[۱۰]
محتوا و ساختار
المنطق در دو جلد و شش باب تدوین شده است. سه باب نخست آن در جلد نخست آمده است. نویسنده در جلد نخست و پیش از شروع بحث خود مقدمه‌ای (المدخل) نوشته و در آن علت نیاز به منطق و تعریف آن را بیان کرده است.[۱۱]
- باب اول مباحث الفاظ را در برمی‌گیرد: انواع دلالت، انواع لفظ و اقسام تقابل.[۱۲]
- باب دوم مباحث کلی نام دارد. مظفر در این باب به مباحث کلی و جزئی، متواطی و مشکک، مفهوم و مصداق، نسَب أربعه، کلیات خمس و تقسیم کلی به منطقی، طبیعی و عقلی پرداخته است.[۱۳]
- باب سوم به تعریف و انواع آن و مباحث مربوط به تقسیم منطقی می‌پردازد.[۱۴]
جلد دوم نیز دارای سه باب است؛ اما به‌دلیل بررسی مفصل صناعات خمس، این جلد حجم بیشتری دارد:
- باب چهارم مربوط به قضایا و احکام آن است. این باب مسائل مربوط به انواع قضیه (حملی، شرطی، انفصالی)، سورهای منطقی، موجهات و انواع آن، احکام قضایا (تناقض، تضاد، تداخل و دخول تحت التضاد) و عکس‌های منطقی را شامل می‌شود.[۱۵]
- باب پنجم در بر دارنده مباحث استدلال است: مظفر در این بخش روش استدلال، انواع و شکل‌های قیاس اقترانی، قیاس استثنایی، قیاس خلف و قیاس مساوات را بررسی می‌کند و در انتها به استقراء و مباحث مربوط به آن می‌پردازد.[۱۶]
- باب ششم مفهوم یقینیات، مظنونات، مشهورات، وهمیات، مسلمات و مقبولات را شرح می‌دهد و سپس به سراغ جدول صناعات خمس (برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه) می‌رود. نویسنده در بحث از هر صنعت، حقیقت آن صنعت، روش دست‌یابی به آن، فایده و تفاوتش با صنایع دیگر را شرح می‌دهد و سعی می‌کند فهرستی از انواع هر صنعت به مخاطب ارائه کند.[۱۷]
ویژگی‌ها
علی شیروانی، مترجم فارسی اثر، ویژگی‌های آن را چنین برمی‌شمرد:
- کتاب از آغاز به عنوان متن درسی تألیف شده است و شامل توضیحات مناسبی برای نوآموزان منطق است.
- در مقایسه با متون منطقی پیش از خود همچون حاشیه ملاعبدالله و اللئالی المنتظمة متنی سلیس و روان دارد.
- «المنطق» در قرن چهاردهم شمسی نوشته شده است. همین امر باعث شده که مؤلف با برخی نظام‌های منطقی جدید و آرای بعضی از فیلسوفان اروپایی هم عصر خود برخورد کند و در تألیف کتاب و طرح تمرین‌های آن به برخی از این سخنان نظر داشته باشد.
- تمرین‌های کتاب، دانشجویان را در تطبیق قواعد و به‌کارگیری عملی منطق ورزیده می‌کند.
- نویسنده در مقام آموزش عمیق قواعد و مطالب، از مثال‌های فراوانی استفاده کرده است.
- در این اثر - به خلاف بیشترِ آثار پیش از خود - مبحث صناعات خمس به گونه‌ای شایسته و با تفصیل طرح شده است.
- این کتاب از برخی بحث‌های دشوار و در عین حال کم‌فایده منطق می‌گذرد و به آن‌ها نمی‌پردازد.[۱۸]
نقد و ارزیابی
از نظر برخی منتقدان، گرچه المنطق در قرن بیستم نوشته شده است، از مباحث جدید منطق بی‌بهره است و تمام تمرکزش بر مباحثی است که امروزه جزو «تاریخ منطق» به حساب می‌آید.[۱۹] انتقاد دیگری که به این اثر وارد شده است، حذف برخی از مباحث اساسی مربوط به موجهات است. گرچه برخی این اتفاق را حذف مباحث کم‌فایده منطق خوانده‌اند و آن را جزو محاسن اثر به‌حساب آورده‌اند، [۲۰] از نظر دیگران این حذف به خلاف رویه اصلی منطق‌دانان است.[۲۱]
از نظر برخی منتقدان این انتخاب ناشی از این است که نویسنده منطق را به‌مثابه مقدمه‌ای برای آموختن علم اصول در نظر گرفته است.[۲۲] مسئله قابل مشاهده دیگر این کتاب عدم تناسب بین حجم فصول به‌ویژه باب مربوط به صناعات خمس است. این باب به‌تنهایی بیش از سی درصد حجم کتاب را تشکیل داده است.
چاپ، ترجمه و شرح‌ها
چاپ اول المنطق در سال ۱۳۶۷ق از سوی المطبعة التفیض بغداد، چاپ دوم آن در سال ۱۳۷۷ق از سوی المطبعة الزهراء بغداد و چاپ سوم آن در سال ۱۳۸۸ق از سوی المطبعة النعمان نجف صورت گرفت. در لبنان نیز دار التعارف بیروت آن را منتشر کرد. در ایران ناشران مختلفی آن را در سال‌های مختلف چاپ کرده‌اند، از جمله دار التفسیر، [۲۳] اسماعیلیان[۲۴] و دفتر نشر اسلامی.[۲۵]
علی شیروانی، این اثر را به فارسی ترجمه کرده است.[۲۶] منوچهر صانعی دره‌بیدی نیز ترجمه‌ای از این کتاب با نام «منطق» منتشر کرد[۲۷] و در پایان فهرستی از واژگان و اصطلاحات فنی را به آن افزود.[۲۸] سید مصطفی حسینی دشتی، [۲۹] محسن غرویان[۳۰] و غلامرضا فیاضی[۳۱] شرح یا تعلیقاتی بر این اثر منتشر کرده‌اند.
پانویس
- ↑ غرویان، «نقد ترجمه المنطق»، ص۹۲.
- ↑ محمدی خراسانی، شرح منطق مظفر، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۹.
- ↑ احمدی، «تأثیر نگارش روشمند در سهولت یادگیری»، ص۳.
- ↑ «آسیب‌شناسی روش‌های آموزش منطق در حوزه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، مصاحبه با منتظری مقدم،
- ↑ خاقانی، شعراء الغری، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۴۵۱.
- ↑ شبر، ادب الطف، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۱۷۱.
- ↑ مظفر، عقائد الامامیة، ۱۴۲۹ق، ص۳.
- ↑ ابوالحسینی، «شیخ محمدرضا مظفر، اصلاحگر حوزه‌ها»، ص۱۱۷.
- ↑ قانصوه، المقدمات و التنبیهات فی شرح اصول الفقه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۹.
- ↑ آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۷۴ و ۳۷۵.
- ↑ مظفر، المنطق، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۹-۲۸.
- ↑ مظفر، المنطق، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۲۹-۵۶.
- ↑ مظفر، المنطق، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۵۷-۹۰.
- ↑ مظفر، المنطق، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۹۱-۱۲۰.
- ↑ مظفر، المنطق، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۱۲۷-۱۹۷.
- ↑ مظفر، المنطق، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۱۹۸-۲۷۶.
- ↑ مظفر، المنطق، ۲۰۰۶م، ج۲، ص۲۷۷-۴۳۷.
- ↑ مظفر، منطق، ترجمه شیروانی، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۴-۱۳.
- ↑ فلاحی، «منطق در فلسفه ما امری تزئینی است»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ مظفر، منطق، ترجمه شیروانی، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۴.
- ↑ فلاحی، «منطق در فلسفه ما امری تزئینی است»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ فلاحی، «منطق در فلسفه ما امری تزئینی است»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «المنطق»، سایت خانه کتاب ایران.
- ↑ «المنطق»، سایت خانه کتاب ایران.
- ↑ «المنطق»، سایت خانه کتاب ایران.
- ↑ «منطق»، سایت خانه کتاب ایران.
- ↑ «منطق»، سایت خانه کتاب ایران.
- ↑ غرویان، «نقد ترجمه المنطق»، ص۹۲.
- ↑ «المنطق»، سایت خانه کتاب ایران.
- ↑ «ترجمه و شرح منطق»، سایت خانه کتاب ایران.
- ↑ «المنطق»، سایت خانه کتاب ایران.
منابع
- احمدی، احمد، «تأثیر نگارش روشمند در سهولت یادگیری»، در مجله پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی، شماره ۲۸، بهار ۱۳۹۲ش.
- ابوالحسینی، رحیم، «شیخ محمدرضا مظفر، اصلاحگر حوزه‌ها»، در مجله‌اندیشه تقریب، شماره ۴، پاییز ۱۳۸۴ش.
- آل‌محبوبه، جعفر بن باقر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۶ق.
- المنطق (دارالتفسیر)»، سایت خانه کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «المنطق (اسماعیلیان)»، سایت خانه کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «المنطق (انتشارات اسلامی)»، سایت خانه کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «المنطق (آرایه)»، سایت خانه کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «ترجمه و شرح منطق»، سایت خانه کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «کتاب منطق»، سایت خانه کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «کتاب منطق»، سایت خانه کتاب ایران، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «جزئیات دوره‌های آموزش دورس حوزوی»، در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: ۲۸ دی ۱۳۸۵ش، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- خاقانی، علی، شعراء الغری، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- شبر، جواد، ادب الطف او شعراء الحسین، بیروت، دار المرتضی، ۱۴۰۹ق.
- غرویان، محسن، نقد ترجمه المنطق، در مجله کیهان اندیشه، شماره ۱۲، ۱۳۶۶ش.
- قانصوه، محمود، المقدمات و التنبیهات فی شرح اصول الفقه، بیروت، دارالمورخ العربی، ۱۴۱۸ق.
- محمدی خراسانی، شرح منطق مظفر، قم، انتشارات الامام حسن بن علی(ع)، ج۱، ۱۳۸۷ش.
- مظفر، محمدرضا، المنطق، بیروت، دار التعارف، ۲۰۰۶م.
- مظفر، محمدرضا، المنطق، ترجمه و شرح سید مصطفی حسینی دشتی، تهران، آرایه، ۱۳۸۱ش.
- مظفر، محمدرضا، عقائد الامامیة، قم، انصاریان، ۱۴۲۹ق.
- مظفر، منطق، ترجمه علی شیروانی، قم، دارالعلم، ۱۳۹۲ش.
- منتظری مقدم، محمود، آسیب‌شناسی روش‌های آموزش منطق در حوزه در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.