کتاب الغیبة (شیخ طوسی)

برای دیگر کاربردها کتاب الغیبة را ببینید.

کتاب الغیبة

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق)
موضوع	مهدویت، آخر الزمان، امام زمان(عج)، علائم ظهور
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	‌دار المعارف الاسلامیه
تاریخ نشر	۱۴۱۱ق

کتابُ الغیبة، کتابی درباره غیبت امام دوازدهم شیعیان، از شیخ طوسی. این کتاب از منابع بااهمیت در زمینه شناخت امام زمان(عج) و مسئله غیبت است. کتاب الغیبه در هشت فصل، دیدگاه‌های شیعه درباره حضرت مهدی(عج) را مطرح کرده و به شبهات و اشکالاتی که درباره غیبت آن حضرت مطرح بوده، با ادله قرآنی و روایی و عقلی پاسخ داده است.

این اثر دارای نسخه‌های خطی متعددی است و نخستین بار در سال ۱۳۲۳ق در تبریز چاپ گردید. جدیدترین چاپ آن در سال ۱۴۱۱ق، با تحقیق عبادالله سرشار تهرانی و علی‌احمد ناصح، به‌وسیله انتشارات دار المعارف الاسلامیه در قم انجام شده است.

کتاب الغیبة به‌قلم مجتبی عزیزی به فارسی ترجمه شده و از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ و انتشار یافته است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: شیخ طوسی

محمد بن حسن، مشهور به شیخ‌الطائفه و شیخ طوسی و مؤلف دو کتاب از کتب اَربعه شیعه، در رمضان سال ۳۸۵ق، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد. وی در در ۲۳سالگی به عراق رفت و در شهر بغداد سکونت گزید و از بزرگان علمی آنجا، ازجمله شیخ مفید و سید مرتضی بهره برد.

شیخ طوسی پس از وفات سید مرتضی، زعامت مذهب جعفری را برعهده گرفت، هزاران شاگرد تربیت کرد و ده‌ها اثر ماندگار علمی در حوزه‌های کلام، تفسیر، حدیث، فقه و اصول‌فقه نوشت.

اهمیت کتاب

کتاب الغیبه را از بهترین کتا‌ب‌هایی دانسته‌اند که درباره امام زمان(ع) و دفع شبهات غیبت کبرا نگاشته شده است. آقا بزرگ تهرانی این کتاب را دربرگیرندهٔ قوی‌ترین استدلال‌های عقلی و نقلی بر وجود امام زمان و علت غیبت او و علائم ظهور در آخرالزمان معرفی کرده است. این کتاب از زمان نگارش تاکنون، مورد توجه عالمان شیعه و محققان قرار گرفته و در نگارش‌ها بسیار به آن استناد شده است.

زمان و انگیزه تألیف

به گفته آقا بزرگ تهرانی، کتاب الغبیه در سال ۴۴۷ق تألیف شده است. شیخ طوسی در مقدمه کتاب، انگیزه‌اش از تألیف را اجابت درخواست استادش بیان کرده که از او درخواست نموده بود کتابی در باب غیبت صاحب‌الزمان(ع) بنویسد و در آن، از سبب غیبت آن امام و علت طولانی شدن غیبتش، با وجود نیاز شدید به حضور وی، و بررسی موانع ظهور آن حضرت بحث شود و به شبهات مخالفان و طعنه بدخواهان پاسخ داده شود.

ساختار کتاب

کتاب الغیبه در هشت فصل تنظیم شده است:

• فصل اول: سخن دربارهٔ غیبت است. مؤلف در این فصل به اثبات دو ادعایِ ضرورت وجود امام معصوم در هر عصری برای هدایت مردم و امام عصر بودنِ امام دوازدهم پرداخته و دیدگاه دیگر فرقه‌های شیعه مانند کیسانیه، ناووسیه، واقفیه و فطحیه را رد کرده است که امامت و عصمت را در غیر امام دوازدهم پذیرفته‌اند. همچنین در این فصل، به شبهات مخالفان درباره ولادت امام زمان، فلسفه و حکمت غیبت، وضعیت اجرای حدود در زمان غیبت، چگونگی تشخیص اعتقاد به حق در زمان غیبت، علت غیبت حضرت از شیعیان و دوستان و ... پاسخ داده شده است.
• فصل دوم: درباره ولادت امام دوازدهم و اثبات آن به‌وسیله دلیل عقلی و روایت‌های تاریخی است. نویسنده در این فصل اخبار کسانی را که شاهد تولد امام عصر بوده‌اند یا به‌نحوی بر ولادت آن حضرت آگاهی یافته‌اند ذکر کرده است.
• فصل سوم: این فصل دربردارنده اخبار کسانی است که امام دوازدهم را دیده‌اند؛ ولی او را نشناخته‌اند و بعداً متوجه وی شده‌اند.
• فصل چهارم: درباره معجزاتی از امام مهدی(ع) است که بر صحت امامت وی در عصر غیبت دلالت دارد.
• فصل پنجم: مؤلف در این فصل به ذکر عواملی که مانع ظهور حضرت مهدی(ع) هستند پرداخته و بیست روایت در این خصوص نقل کرده است. وی علت عمده ظهورنکردن و مخفی ماندن وی را ترس جانی دانسته است.
• فصل ششم: این فصل به ذکر اخبار سفیران امام در عصر غیبت اختصاص دارد. نویسنده در این فصل، نُوّاب خاص امام زمان، منصوبانِ نواب اربعه و برخی سفیران را که موردسرزنش حضرت بوده‌اند را ذکر کرده است.
• فصل هفتم: این فصل درباره عمر امام مهدی(ع) است. شیخ طوسی در این فصل با ذکر هفت روایت، بر این اعتقاد است که حضرت در هنگام ظهور، در سیمای مرد جوانی ظاهر می‌شود. او همچنین برخی از نشانه‌های پیش از ظهور و قیام حضرت را ذکر نموده و ۵۹ روایت در این خصوص نقل کرده است.
• فصل هشتم: در این فصل، در ضمن ۲۳ روایت، به برخی از اوصاف و مقامات حضرت مهدی(ع) و سیره وی، توجه شده است.

مصادر و منابع

مصادر و منابعی که شیخ طوسی در تدوین کتاب الغیبة از آن‌ها بهره برده، دو دسته‌اند:

• منابعی که اکنون در دسترس هستند. برخی از این منابع عبارت‌اند از:

1. کتاب سلیم بن قیس هلالی: این کتاب از کهن‌ترین منابع روایی است که شیخ طوسی از آن بهره برده است؛
2. کافی: مؤلف برای اثبات ولادت امام مهدی(ع) و دیدار شیعیان با آن حضرت، از بخش «کتابُ‌الحجه» کتاب کافیِ کلینی بهره جسته است؛
3. کتاب‌الغیبه، نوشته محمد بن ابراهیم نُعمانی؛
4. کمال‌الدین، نوشتهٔ شیخ صدوق.
5. الشّافی فی الامامه، نوشته سیدِ مرتضی: گفته می‌شود برخی مباحث کلامی کتاب از این کتاب تأثیر پذیرفته است.

• برخی دیگر از منابعی که مؤلف در تدوین کتاب از آن‌ها بهره برده در دسترس نیستند. این منابع عبارت‌اند از: «الضِّیاءُ فی الرَّدِّ عَلَی المُحمدیّة و الجعفریة» از سعد بن عبدالله اَشعری قمی، «کتابُ‌الرَّجعه» و «کتابُ‌القائم» آثار فضل بن شاذان، کتاب «اخبار الوُکَلاءِ الاَربَعه» از ابن‌نوح سیرافی و کتاب اَلغیبه اثر محمد بن علی شَلمَغانی.

ترجمه کتاب الغیبه طوسی

نسخه‌ها و چاپ‌ها

از کتاب الغیبه چند نسخه خطی موجود است. همچنین این کتاب در چاپ‌های متعددی منتشر و نیز ترجمه شده است:

نسخه‌ها

برخی از نسخه‌های خطی کتاب عبارت‌اند از:

• دو نسخهٔ موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی که یکی در سال ۱۰۷۴ق و دیگری در سال ۱۰۸۹ق کتابت شده است؛
• نسخه‌ای به‌خط خَلَف بن یوسف بن نجم نجفی در سال ۱۰۸۵ق، در کتابخانه مدرسه فیضیه؛
• نسخه‌ای به‌خط ملاعباسقلی شمس‌العلماء، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی.

چاپ و ترجمه

کتاب الغیبه، نخستین بار، در سال ۱۳۲۳ق در تبریز، همراه با کتاب اَلبیان فی اَخبارِ صاحبِ الزَّمان به صورت سنگی به چاپ رسید. پس از آن، در چاپ‌های دیگری منتشر شد؛ ازجمله:

• در سال ۱۳۸۵ق در نجف اشرف در مَطبَعَةُ النُّعمان و با مقدمه آقا بزرگ تهرانی در ۲۹۲ صفحه منتشر و در همان سال، توسط مَکتَبَةُ نینوی الحدیثة، در تهران افست شد.
• در سال ۱۴۱۱ق با تحقیق عبادالله سرشار تهرانی و علی احمد ناصح، به‌همراه مقدمه‌ای از این دو محقق و مقدمه آقابزرگ تهرانی، در ۵۷۰ صفحه توسط مؤسسة المعارف الاسلامیه در قم به چاپ رسید.
• در سال ۱۳۸۶ش کتاب الغیبه به‌قلم مجتبی عزیزی و با عنوان «کتاب غیبت» به فارسی ترجمه و به‌وسیله انتشارات مسجد مقدس جمکران در قم چاپ شد.

تک‌نگاری

کتاب «بررسی توصیفی و تحلیلی کتاب الغیبهٔ شیخ طوسی»، نوشته سیدعلی رستمی، از جمله آثاری است که درباره کتاب الغیبه نوشته شده است. این تحقیق زیر نظر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی انجام شده و آن را انتشارات بوستان کتاب در سال ۱۳۹۲ش چاپ کرده است.