حسین بن عبدالصمد حارثی
 مقبره حسین بن عبدالصمد حارثی در بحرین | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | عزالدین |
| تاریخ تولد | ۹۱۸ق |
| محل زندگی | جبل عامل، هرات، بحرین، اصفهان، قزوین، و مشهد. |
| تاریخ وفات | ۸ ربیع‌الاول ۹۸۴ق |
| محل دفن | بحرین |
| خویشاوندان سرشناس | شیخ بهائی |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | حسن بن جعفر کرکی، شهید ثانی |
| شاگردان | شیخ بهائی، صاحب معالم، میرداماد، منصور بن عبدالله شیرازی، حسن بن علی شدقم مدنی. |
| تألیفات | وصول الاخیار الی اصول الاخبار، شرح قواعدالاحکام علامه حلی، شرح الفیه شهید اول، |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | شیخ‌الاسلام و امام جمعه دوره صفویه |
حسین بن عبد الصّمد حارثی (۹۱۸ق-۹۸۴ق)، پدر شیخ بهائی، ملقب به عزالدین، از علمای شیعی و اهل جبل عامل و از شاگردان شهید ثانی بود.
با تشکیل دولت صفوی و فشار دولت عثمانی بر مناطق شیعه نشین قلمرو خود، حارثی به ایران مهاجرت کرد و منصب شیخ الاسلامی شهرهای قزوین، مشهد و هرات را عهده‌دار شد. حارثی همانند دیگر علمای جبل عامل، در انتقال میراث حدیثی و علمی شیعه به ایران سهم به سزایی داشت.
ولادت و نسب
وی در اول محرم ۹۱۸ق[۱] در روستای جُبَع، نزدیک شهر صیدون، در خاندانی مشهور به دنیا آمد.[۲] نسب وی به حارث بن عبدالله هَمْدانی، از یاران امام علی(ع) می‌رسد.[۳]
جدّ حارثی، محمد بن علی جباعی/ جبعی، از عالمان بزرگ جبل عامل و مؤلف مجموعة الجباعی بود.[۴] پدر حارثی، عبدالصمد بن محمد، نیز از عالمان بنام بوده و شهید ثانی وی را به علم و تقوا ستوده است.[۵]
تحصیلات
حارثی در زادگاهش کمی نزد حسن بن جعفر کرکی و بیشتر نزد شهید ثانی درس آموخت. وی در سفرهای شهیدثانی به مصر، استانبول و عراق او را همراهی کرد و در ۹۴۱ق از شهید ثانی اجازه دریافت کرد.[۶] شهید ثانی در این اجازه وی را ستوده است.[۷]
مهاجرت به ایران
تشکیل دولت صفوی و تشدید فشار دولت عثمانی بر مناطق شیعه‌نشین تحت سلطه‌اش، به‌ویژه جَبَل عامل، به مهاجرت عالمان این منطقه به ایران انجامید.[۸] حارثی نیز بعد از پدید آمدن دشواری‌هایی برای استادش، شهید ثانی، ظاهراً در ۹۵۶ق به عراق و سپس در حدود ۹۵۸ـ۹۶۱ق همراه با خانواده‌اش به ایران مهاجرت کرد.[۹]
اصفهان
حارثی، به نوشته خود، [۱۰] در آغاز ورود به ایران در اصفهان اقامت گزید. در آنجا علی بن هلال منشار کرکی عاملی (متوفی ۹۸۴ق)، شیخ الاسلام اصفهان، از او استقبال کرد.[۱۱]
قزوین
پس از سه سال اقامت و تدریس در اصفهان، شهرت علمی حارثی و توصیه شیخ علی منشار موجب شد شاه طهماسب اول وی را به قزوین، پایتخت صفویه، دعوت کند و به مقام شیخ الاسلامی آنجا منصوب نماید. او هفت سال در قزوین ماند و در آنجا به اقامه نماز جمعه، که آن را واجب عینی می‌دانست، مبادرت کرد.[۱۲]
مشهد
شاه طهماسب در ۹۷۰ق، ظاهراً به دلایل سیاسی و اختلافات حارثی با سید حسین کرکی (متوفی ۱۰۰۱ق)، در برخی مسائل فقهی، حارثی را از شیخ الاسلامی قزوین عزل و به شیخ الاسلامی مشهد منصوب کرد.
هرات
حارثی سپس به هرات رفت و هشت سال در آنجا به تدریس و وعظ پرداخت و شیخ الاسلام هرات نیز بود.[۱۳] به نوشته افندی اصفهانی، [۱۴] به سبب اقدامات علمی و فعالیت‌های اجتماعی حارثی، بسیاری از اهالی هرات و نواحی اطراف آن به مذهب تشیع گرویدند و طلاب بسیاری برای فراگیری علم از حارثی به آنجا روی آوردند. حارثی تا ۹۸۳ق منصب شیخ الاسلامی هرات را برعهده داشت.
بحرین
در سال ۹۸۳ق به قصد حج، رهسپار مکه شد و پس از زیارت مکه و مدینه، به بحرین رفت و در آنجا اقامت نمود.[۱۵] حارثی در ۸ ربیع‌الاول ۹۸۴ق درگذشت و در قریه مصلی، از توابع هَجَر بحرین، به خاک سپرده شد.[۱۶] شیخ بهائی قصایدی در سوگ پدرش سروده است.[۱۷]
خصوصیات
حارثی، همانند دیگر علمای جبل عامل، در انتقال میراث حدیثی و علمی شیعه به ایران سهم مهمی داشته است و عالمان ایران و ماوراءالنهر برای طلب علم نزد وی می‌رفتند.[۱۸] برخی منابع با استناد به آثار حارثی، از تمایل او به تصوف و مدح مشایخ صوفیان سخن گفته‌اند.[۱۹]
شاگردان
حارثی شاگردان متعددی پروراند و به علمای بسیاری اجازه نقل حدیث داد، از جمله به فرزندش شیخ بهائی، حسن بن زین الدین صاحب معالم الاصول، میرداماد، منصور بن عبدالله شیرازی معروف به راستگو، بدرالدین حسن بن علی شدقم مدنی، فقیه و ادیب قرن دهم[۲۰] و....
فعالیت‌های علمی
از جمله فعالیت‌های علمی حارثی تصحیح و مقابله منابع حدیثی پیشین بوده است. افندی اصفهانی[۲۱] و حر عاملی[۲۲] به نسخه‌ای از تهذیب الاحکام به خط حارثی، که آن را نزد شهید ثانی مقابله کرده است، اشاره کرده‌اند.[۲۳] همچنین افندی اصفهانی[۲۴] از برخی آثار شیخ طوسی در میان کتب متعلق به شهیدثانی گزارش داده که خط حارثی بر آنها بوده است.
تألیفات
کتاب‌های حدیثی
- وصول الاخیار الی اصول الاخبار که پس از کتاب الرعایة فی علم الدرایة شهیدثانی، یکی از متون مهم درایة الحدیث در عصر صفوی بوده وقبل از ۹۶۰ق در مشهد تألیف شده است.[۲۵]
- حاشیه بر خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال اثر علامه حلّی؛
- حاشیه‌ای با عنوان التعلیقات بر صحیفه سجادیه؛
- الاربعون حدیثا، که در آن چهل حدیث اخلاقی را جمع‌آوری کرده است.[۲۶]
کتاب‌های فقهی و اصولی
- شرح قواعد الاحکام؛
- شرح تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول، هر دو از علامه حلّی؛ [۲۷]
- رسالة صلاةالجمعة یا رسالة فی وجوب صلاةالجمعة؛ [۲۸]
- رسالة العقدالحسینی یا العقدالطهماسبی، که با فرمان شاه طهماسب اول ـ که به وسواس مبتلا بود ـ تألیف شد و شامل نکوهش وسواس در طهارت و بیانگر اختلاف نظر فقهی حارثی با سیدحسین کرکی، در پاره‌ای مسائل است.[۲۹]
- رساله تحفة اهل الایمان فی قبلة عراق العجم و الخراسان در نقد نظر محقق کرکی (متوفی ۹۴۰ق) درباره روش تعیین قبله ایران در آن عصر[۳۰]
- حاشیه ارشادالاذهان علامه حلّی؛ [۳۱]
- مسألتان یا دو رساله، یکی درباره رفع نجاست حصیر و دیگری درباره چگونگی صرف سهم امام در زمان غیبت برای فقرای سید؛ [۳۲]
- شرح الفیه شهید اول؛ [۳۳]
- الرسالة الرضاعیة؛
- مقالة فی وجوب الافتاء و بیان الحق علی کلِّ مَنْ علم به؛
- الرسالة التِّساعیة یا المسائل الصلاتیة، درباره نُه مسئله مربوط به نماز و دیگر آثار فقهی.[۳۴]
کتاب‌های کلامی، اخلاق و علوم دیگر
- نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم الاخلاق، که بخشی از آن گزیده‌ای از ادب الدنیا و الدین اثر ابوالحسن علی بن محمد ماوردی ( فقیه شافعی، متوفی ۴۵۰) است.[۳۵]
- الاعتقادات الحقة؛
- الواجبات الملکیة، درباره برخی امور اعتقادی و عملی؛
- مجموعه‌ای شامل حواشی او بر کتب حدیثی و فقهی و ریاضی؛
- مناظرات کلامی حارثی با برخی علمای اهل سنّت حلب؛
- دیوان شعر، از دیگر آثار اوست.[۳۶]
بستگان
- برادرش، نورالدین علی بن عبدالصمد، فقیه و شاعر و از جمله شاگردان شهید ثانی بود که از وی و محقق کرکی اجازه نقل حدیث گرفت.[۳۷] وی الفیه شهید اول را به نظم درآورد و آن را الدرة الصفیة نامید.[۳۸]
- فرزندش، بهاءالدین معروف به شیخ بهایی
- فرزندش، ابوتراب عبدالصمد که در ۹۶۶ق در قزوین به دنیا آمد. نزد پدرش درس خواند و از او اجازه نقل حدیث دریافت کرد.[۳۹] شیخ بهائی، کتاب الفوائد الصمدیة (معروف به صمدیه) را برای برادرش، ابوتراب، نگاشت.[۴۰] ابوتراب در ۱۰۲۰ در اطراف مدینه از دنیا رفت و در نجف دفن شد.[۴۱] از آثار اوست:
- حاشیه الاربعین شیخ بهائی؛
- حاشیه الفرائض النصیریة اثر خواجه نصیر طوسی.[۴۲]
پانویس
- ↑ بحرانی، لؤلؤةالبحرین، مؤسسه آل البیت، ص۲۸.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۰، ۱۱۹؛ بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ص۲۸.
- ↑ بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ص۱۶.
- ↑ ر.ک: مجلسی، ج۱۰۴، ص۲۱۱ـ۲۱۴؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۸؛ مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ص۱۴۵.
- ↑ ر.ک: حرّعاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۷۵، ۱۰۹؛ مجلسی، ج۱۰۴، ص۲۰۸؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۳، ص۱۲۸.
- ↑ عاملی، الدر المنثور، ج۲، ص۱۹۱؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۷ـ۱۱۸؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۲۸؛ استوارت، ۱۹۹۶، ص۳۸۸.
- ↑ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۱۱۱۳ـ۱۱۱۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۴۶ـ۱۷۱.
- ↑ ر.ک:مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ص۳۵، ۹۵ـ۹۶، ۱۴۵ـ۱۴۶
- ↑ حارثی، الرحلة، ص۱۸۵؛ استوارت، ۱۹۹۱، ص۵۶۴، ۵۶۷؛ استوارت، ۱۹۹۸، ص۹۴
- ↑ حارثی، الرحلة، ص۱۸۴
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۹، ج۴، ص۲۶۸؛ مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ص۱۴۶
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۹ـ۱۲۰، ج۴، ص۲۶۸؛ مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ص۱۴۶ـ۱۴۷.
- ↑ ر.ک:افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۲۰؛ استوارت، ۱۹۹۶، ص۳۸۷، ۳۹۳ـ۳۹۴، ۴۰۲ـ۴۰۵
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۲۰ـ۱۲۱.
- ↑ استوارت، ۱۹۹۶، ص۳۹۴.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۹؛ بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ص۲۷.
- ↑ ر.ک:افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۲ـ۱۱۴؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۲۷ـ۲۸.
- ↑ حارثی، الاربعون حدیثآ، ص۱۴۱؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۸، ۱۲۰؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۲، ص۸۱۲ ـ ۸۱۴؛ مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، ص۱۴۱ـ۲۳۶.
- ↑ ر.ک:افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۴ـ۱۱۵؛ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۶۰.
- ↑ مجلسی، ج۱۰۵، ص۱۸۹ـ۱۹۰، ج۱۰۶، ص۸۷؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۰۹؛ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۱۷۷ـ۱۷۸، ج۶، ص۳۶، ۶۳؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۱۸۴ـ۱۸۵، ج۱۳، ص۱۷۰؛ حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۵، ص۹۱.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج ۲، ص۱۱۲.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۷۶.
- ↑ نیز رجوع کنید به شهیدثانی، رسائل الشهید الثانی، ج ۲، ص۱۱۷۵؛ حائری، فهرست...، ج ۱، ص۴۷ـ۴۸.
- ↑ رجوع کنید به ج ۲، ص۱۱۲، ۱۱۴، ج ۳، ص۱۲۸.
- ↑ حارثی، وصول الاخیار، ص۶۰؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۵؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۵، ص۱۰۱؛ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۳.
- ↑ حارثی، الاربعون حدیثآ، ص۱۴۳، پانویس ۱.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۵۱۳، ج۵، ص۴۳ـ۴۴، ج۱۴، ص۱۹.
- ↑ ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۵، ص۷۰؛ جعفریان، صفویه در عرصه دین، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۵، ص۲۸۸ـ ۲۹۰؛ استوارت، ۱۹۹۶، ص۳۹۶ـ۳۹۹.
- ↑ ر.ک:حرّ عاملی، امل الآمل، قسم ۱، ص۷۵؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۱؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۴۲۳، ج۱۷، ص۴۰، ۴۶.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۱؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۱۵.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۶؛ مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه ص۲۰۰.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۵ـ۱۱۷.
- ↑ ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۱۴۶، ۱۵۳، ۱۹۱، ج۲۰، ص۳۵۴ـ۳۵۵، ج۲۱، ص۱۷، ۴۰۷.
- ↑ ر.ک:حارثی، نور الحقیقة، ص۳۶ـ۴۱، ۴۵ـ۴۶؛ قس ماوردی، ادب الدنیا و الدین، ص۲۲ـ۲۳، ۲۸ـ۲۹، ۳۱ـ۳۲.
- ↑ ر.ک:افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۱ـ۱۱۲، ۱۱۵ـ۱۱۷.
- ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۷، ص۱۵۴، ج۹، ص۴۳۱؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات، ص۱۴۹
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۴۸۱، ج۸، ص۱۰۰ـ۱۰۱.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۰، ج۳، ص۱۲۳.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۳، ص۱۲۳
- ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۱۶؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات، ص۳۲۵؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۱۳؛ قس عبرت نائینی، ج۳، ص۱۱۶.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۱۳، ۱۶۳.
منابع
- احمدحسینی اشکوری، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیةاللّه العظمی المرعشی النجفی، قم ۱۴۱۴.
- اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، ۱۳۵۰ش.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ ق.
- جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصرالصفوی: اسبابها التاریخیة و نتائجها الثقافیة و السیاسیة، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۹.
- حسن امین، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۶/۱۹۸۷ـ۱۹۹۶.
- حسین بن عبدالصمد حارثی، الاربعون حدیثاً، چاپ علی اوسط ناطقی، در میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، دفتر۲، قم: مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۸ش الف.
- حسین بن عبدالصمد حارثی، الرحلة، در محمدبن حسین شیخ بهائی، العروةالوثقی فی تفسیر سورةالحمد، چاپ محمدرضا نعمتی و اسعد طیب، قم ۱۳۸۰ش.
- حسین بن عبدالصمد حارثی، العقدالطهماسبی، چاپ محمدحسین روحانی رودسری، در میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، دفتر۱۰، قم: کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی، ۱۳۷۸ش ب.
- حسین بن عبدالصمد حارثی، رساله خطی مصرف خمس در زمان غیبت، (ترجمه و تحقیق) محمدجواد حسینی جلالی، در فقه اهل بیت علیهم السلام، ش ۳۰ (تابستان ۱۳۸۱).
- حسین بن عبدالصمد حارثی، نورالحقیقة و نورالحدیقة فی علم الاخلاق، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱.
- حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای برفقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ش.
- رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ش.
- زین الدین بن علی شهیدثانی، رسائل الشهیدالثانی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ش.
- عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
- علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، قم ۱۳۹۸.
- علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا و الدین، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵، چاپ افست بیروت ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸.
- علی صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم ۱۳۸۲ش.
- مجلسی.
- محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش.
- محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش؛
- محمدعلی حائری، فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۶۹ـ ۱۳۷۰ش.
- محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الروضة النضرة فی علماء الماة الحادیة عشرة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
- یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم، بی‌تا.
- Devin J. Stewart, "A biographical notice on Baha' al-Din al- Amili (d. 1030/1621) ", Journal of the American Oriental Society, vol. 111, no.3 (July-Sept. 1991).
- idem, "The first Shaykh al-Islam of the Safavid capital Qazvin", ibid, vol. 116, no.3 (July-Sept. 1996).
- idem, "Husayn b. Abd al-Samad al-Amili' streatise for Sultan Suleiman and the Shii Shafii legal tradition", Islamic law and society, vol.4 (1997).
- idem, Islamic legal orthodoxy: twelver Shiite responses to the Sunni legal system, Salt Lake City, Utah, 1998.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام