آیه نقض قسم
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره مائده |
| شماره آیه | ۸۹ |
| جزء | ۷ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | درباره سوگند، امام علی(ع)، بلال حبشی و عثمان بن مظعون در ترک لذت‌های دنیایی |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | کفاره شکستن قسم |
آیه نقض قسم (مائده: ۸۹) به بیان کفاره شکستن سوگند و شروط تحقق آن می‌پردازد. آزاد کردن یک برده یا اطعام و یا پوشاندن ده فقیر، کفاره‌های تعیین شده برای شکستن سوگند است که شخص می‌تواند هر کدام را به‌خواست خود، انجام دهد. در صورت عدم توانایى بر انجام هیچ یک از آنها، باید سه روز پی‌در‌پی روزه بگیرد.
آیه نقض قسم درباره امام علی(ع)، بلال حبشی و عثمان بن مظعون نازل شد که بر ترک لذت‌های دنیایی سوگند خورده بودند و توسط پیامبر اکرم(ص) از این کار نهی شدند.
فقها ملاک و شرط مجازات شکستن سوگند را قصد و اراده دانسته و معتقدند سوگندهایی که بدون قصد و اراده بر زبان شخص جاری شوند، کفاره ندارد.
معرفی، متن و ترجمه آیه
آیه نقض قسم، هشتاد و نهمین آیه سوره مائده است. این آیه درباره کفاره شکستن سوگندهایی است که در زمینه حرام کردن یک امر حلال بر خود و غیر آن خورده می‌شود. در این آیه همچنین شرایط تحقق سوگند نازل شد. طبق مفاد این آیه کسی که سوگند خود را بشکند یا باید یک برده را آزاد کند، یا ده فقیر را اطعام دهد و یا برای آنها لباس تهیه کند و اگر نتوانست این کفاره‌ها را انجام دهد، سه روز پی در پی روزه بگیرد.[۱]
لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَٰكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ ۖ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ ۖ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ۚ ذَٰلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ ۚ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ ۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ(۸۹)
خدا به قسمهای لغو بیهوده، شما را مؤاخذه نخواهد کرد، ولیکن بر (شکستن) آن قسمی که از روی عقیده قلبی یاد کنید مؤاخذه خواهد نمود. و کفاره آن قسم طعام دادن ده فقیر است از آن طعام متوسط که بر اهل خود غالباً تهیه می‌کنید، یا جامه بر آنها پوشانده و یا یک بنده آزاد کنید، و هر کس توانایی آن ندارد سه روز روزه بدارد. این است کفاره (شکستنِ) سوگندهایی که یاد می‌کنید؛ و باید (حرمت) سوگندهای خود را نگاه دارید. خدا بدین گونه روشن آیات خود را برای شما بیان می‌کند، شاید که شکر او به جای آرید.(۸۹)
شأن نزول
ابن‌ابی‌عمیر از اصحاب اجماع در قرن سوم قمری از امام صادق(ع) نقل می‌کند که این آیه درباره امام علی(ع)، بلال حبشی و عثمان بن مظعون نازل شده است. امام علی(ع) سوگند یاد کرده بود که شب‌ها هرگز نخوابد و عبادت کند. بلال سوگند خورده بود که هر روز، روزه بگیرد و عثمان بن مظعون هم سوگند خورده بود که با زن خود همبستر نشود.[یادداشت ۱] همسر عثمان بن مظعون عایشه را از این ماجرا باخبر ساخت و او نیز قضیه را به پیامبر(ص) گزارش کرد. پیامبر(ص) در مسجد در جمع مسلمانان حاضر شد و فرمود آگاه باشید من هرگز به شما دستور نمى‌دهم که مانند کشیشان مسیحى و رهبان‌ها دنیا را ترک کنید، رهبانیت امت من در جهاد است. بر خود سخت نگیرید؛ چراکه موجب هلاکت امت است. آنهایی که سوگند یاد کرده بودند از پیامبر(ص) چاره‌جویی خواستند که آیه نقض قسم نازل شد و به آنها پاسخ گفت.[۲]
کاربردهای فقهی
فقها برای استنباط برخی از احکام فقهی سوگند به آیه نقض قسم استناد کرده‌اند.
کفاره نداشتن سوگندهای بیهوده
به عقیده شیخ مفید،[۳] شیخ طوسی،[۴] ابن‌ادریس،[۵] ابن‌زهره،[۶] قطب راوندی،[۷] و شهید ثانی،[۸] شرط انعقاد سوگند، نیت و اراده است نه لزوم کفاره؛ زیرا کفاره تابع انعقاد سوگند و نتیجه مخالفت با آن است.[۹] پس بنابراین شکستن (عدم وفا) سوگند موجب ثبوت كفّاره است[۱۰] و برای سوگندهای بیهوده [یادداشت ۲] کفاره‌ای نیست.[۱۱]
منعقد نشدن سوگند بر معصیت
به عقیده ابنشهرآشوب، محدّث شیعی در قرن ششم هجری قمری، و قطب راوندی از شاگردان شیخ طبرسی، این فراز از آیه «وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ» اشاره دارد که سوگند بر معصیت منعقد نمی‌شود. پس اگر کسی به خدا قسم بخورد که کار حرامی را انجام دهد یا واجبی را ترک کند، سوگندش منعقد نمی‌شود و کفاره ندارد.[۱۲] سید مرتضی فقیه و متکلم امامی (۳۵۵-۴۳۶ق)، این حکم را مخصوص فقه امامیه دانسته است در حالی که در سایر فرقه‌ها اینگونه سوگند را منعقد شده و مخالفت با آن را مستلزم کفاره می‌دانند.[۱۳] شیخ مفید فقیه امامیه در قرن‌های چهارم و پنجم قمری، معتقد است که اگر کسی چنین سوگندی یاد کند فقط گناه کرده است و کفاره‌ای بر او نیست.[۱۴]
ملاک کفاره در اطعام و پوشاندن فقیر
به اعتقاد فقها در این فراز از آیه «إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ» ده نفر ملاک حکم قرار گرفته است. ازاین‌رو، عدول از آن جایز نیست.[۱۵] به عقیده ابنشهرآشوب[۱۶]، شیخ طوسی و شیخ طبرسی[۱۷] این فراز از آیه اشاره بر این دارد که زن می‌تواند کفاره خودش را به شوهرش اگر فقیر باشد بپردازد؛ زیرا خداوند هیچ فرقی بین مساکین قرار نداده است.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۵، ص۸۳-۸۸.
- ↑ قمی، تفسير القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷۸.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۵۵۵.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۲۴.
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۴۷.
- ↑ ابن‌زهره، غنیه النزوع، ۱۴۱۷ق، ص۳۹۱.
- ↑ قطب راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۲۳.
- ↑ شهیدثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۱۹۲.
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۴۷.
- ↑ امام خمینی، تحرير الوسيلة، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۱۹؛ شهید ثانی، الروضة البهية، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۵۶.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، متشابه القرآن و مختلفه، ۱۳۶۹ق، ج۲، ص۲۰۲.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، متشابه القرآن و مختلفه، ۱۳۶۹ق، ج۲، ص۲۰۲؛ قطب راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۳۸.
- ↑ علم الهدی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۵۵۴.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، متشابه القرآن و مختلفه، ۱۳۶۹ق، ج۲، ص۲۰۶؛ علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۰۴
- ↑ ابن‌شهر آشوب، متشابه القرآن و مختلفه، ۱۳۶۹ق، ج۲، ص۲۰۶.
- ↑ طبرسی، المؤتلف من المختلف، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۴۳.
یادداشت
- ↑ سوگندى که از عثمان بن مظعون نقل شده چون منافات با حق همسرش داشته است مشروع نبوده است. ولى سوگند امام على(ع) درباره بیدار ماندن شب و اشتغال به عبادت، امر مباح بوده است و این موضوع هیچ گونه منافاتى با مقام عصمت امام على(ع) ندارد، چنان که نظیر آن درباره پیامبر(ص) در آیه اول سوره تحریم بیان شده است که «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللّهُ لَکَ تَبْتَغی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ» اى پیغمبر چرا پاره اى از امورى که بر تو حلال است را به خاطر رضایت همسرانت بر خود حرام مى کنى. (امامی، شان نزول آیات قرآن، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۵.)
- ↑ سوگندی که بدون قصد قلبی، اراده و تعهد و از سر عادت بر زبان جاری شود نظیر اینکه اراده کرده است که بگوید نه بخدا قسم ولی بر زبانش بله بخدا قسم جاری شود(شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۱۹۱.)، و یا قسم در حالت خشم و غضب و یا در حالت اکراه و اجبار(شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۵۵۵.)
منابع
- ابن‌ادریس، محمد بن احمد، السرائر: الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌زهره، حمزه بن علی، غنیه النزوع إلی علمي الأصول و الفروع، قم، مؤسسه الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، دار البيدار للنشر، ۱۳۶۹ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحرير الوسيلة، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، ۱۳۹۲ش.
- امامی، محمدجعفر، شان نزول آیات قرآن: برگرفته از تفسیر نمونه، قم، نشر امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۹ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، المقنع، قم، موسسه امام هادی(ع)، ۱۴۱۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی الفقه الامامیه، محقق: محمدباقر بهبودی، تهران، مکتبه مرتضویه، ۱۳۸۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بين أئمة السلف، تصحیح: سید مهدی رجایی، مشهد، آستانة الرضوية المقدسة، ۱۴۱۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
- قطب راوندی، سعید بن هبةالله، فقه القرآن، تصحیح: سید احمد حسینی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۵ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسير القمی، تصحیح: سید طیب موسوی جزایری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۲۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق: ابراهیم سلطانی نسب، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.