جنگهای امام علی(ع)
جنگهای امام علی(ع) به نبردهای جَمَل، صِفّین، نهروان و غارات معاویه اشاره دارد که در دوران حکومت امام علی(ع) رخ داد. این جنگ‌ها در واکنش به شورش‌های داخلی و در پی سیاست‌های اصلاحی امام در توزیع عادلانه بیت‌المال و عزل کارگزاران فاسد به وقوع پیوست. اگرچه این نبردها فشار اقتصادی بر حکومت وارد کرد، اما نتوانست پایه‌های سیاسی و اجتماعی آن را به طور کامل متزلزل سازد.
فقهای شیعه و اهل‌سنت با استناد به روایات نبوی و احکام فقهی مربوط به اهل بغی، مشروعیت این جنگ‌ها را تأیید کرده‌اند. امام علی(ع) همواره اصل را بر پرهیز از جنگ می‌گذاشت و تنها پس از ناکامی روش‌های مسالمت‌آمیز و در مواجهه با تهاجم نظامی دشمن، به مقابله نظامی دست می‌زد. او در میدان‌های نبرد از تاکتیک‌های نظامی و روانی بهره می‌برد، ضمن آنکه به اصول اخلاقی مانند ممنوعیت تعرض به غیرنظامیان پایبند بود.
زنان و مردان از قبایل مختلف در سپاه امام علی(ع) حضور داشتند. درباره این جنگ‌ها آثاری تألیف شده است، مانند کتاب‌های «سیاست نظامی امام علی(ع)» اثر اصغر قائدان و «الاِستِراتیجیّة العَسکریّة عِندَ الامام علی(ع)» نوشته محمد البستانی.
ماهیت جنگهای امام علی(ع) و پیامدهای آن بر حکومت
جنگهای امام علی(ع) شامل نبردهای جَمَل، صفّین و نَهرَوان واکنشی دفاعی بود در برابر شورش‌های داخلی علیه حکومت او شکل گرفت.[۱] به گفته پژوهشگران، علی(ع) هیچگاه آغازگر جنگ نبود[۲] بلکه تلاش می‌کرد تا با استفاده از شیوه‌های مسالمت‌آمیز از بروز درگیری جلوگیری[۳] یا دست‌کم با مخالفان اتمام حجت[۴] کند و تنها زمانی به رویارویی نظامی دست می‌زد که تمام راه‌های مسالمت‌آمیز به بن‌بست می‌رسید.[۵]
این جنگ‌ها اگرچه فشارهای اقتصادی و سیاسی قابل توجهی بر حکومت علوی وارد آورد -از جمله غارت اموال عمومی، تخریب زیرساخت‌ها و اختلال در نظام مالیاتی-[۶] اما نتوانست مشروعیت و پایگاه مردمی حکومت امام علی را تضعیف کند.[۷] ابراهیم بَیْضون، استاد لبنانی تاریخ اسلام معتقد است حکومت امام علی(ع) با وجود جنگهای پیاپی که برای هدایت امت اسلامی و جلوگیری از انحرافات انجام می‌گرفت، در واقع تداوم حکومت نبوی محسوب می‌شود.[۸]
چرا دوران حکومت امام علی در جنگ گذشت؟
سیاست‌های اصلاحی امام علی(ع) در توزیع عادلانه بیت‌المال و برکناری کارگزاران فاسد، عامل اصلی شکل‌گیری مخالفت‌ها و درگیری‌های مسلحانه در آن دوره به شمار می‌رود.[۹] به گفته رسول جعفریان تاریخ‌پژه ایرانی، امام علی(ع) اگرچه در ابتدا تمایلی به پذیرش حکومت نداشت، اما پس از قبول خلافت، برای اجرای اصلاحات ناچار به برخورد با گروه‌هایی شد که منافع مادی و موقعیت اجتماعی‌شان را در خطر می‌دیدند.[۱۰]
ویلفرد مادلونگ، اسلام‌شناس آلمانی، جامعه اسلامی آن زمان را به سه جریان اصلی تقسیم می‌کند: نخست حامیان امام علی(ع) شامل انصار و مخالفان عثمان؛ دوم امویان و طرفدارانشان که خلافت را حق خود می‌دانستند؛ و سوم اکثریت قریش که خواهان بازگشت به شیوه خلافت ابوبکر و عمر بودند. به گفته مادلونگ این اختلافات که ریشه در تعارض منافع گروه‌های مختلف داشت، به جنگهای داخلی دامن زد.[۱۱]
حسین‌محمد جعفری، تاریخ‌پژوه پاکستانی، معتقد است افراد بانفوذی چون عایشه، طلحه و زبیر و بعدها معاویه که حکومت امام علی(ع) را تهدیدی برای موقعیت خود می‌دیدند، با بهانه خونخواهی عثمان به مقابله با حکومت علوی برخاستند.[۱۲] این درگیری‌های مسلحانه میان مسلمانان تأثیری منفی و ماندگار بر امت اسلامی برجای گذاشت.[۱۳]
آیا جنگهای امام علی در برابر مسلمانان مشروع بود؟
از نظر شیعیان که به معصوم‌بودن امامان اعتقاد دارند، در مشروعیت جنگهای امام علی(ع) در برابر مخالفان مسلمان، تردیدی وجود ندارد.[۱۴] اما برخی صحابه که به قاعدین شهرت یافتند، به دلیل رویارویی دو گروه مسلمان در این جنگ‌ها، در مشروعیت آن تردید کرده و از حمایت هر یک از طرفین خودداری نموده‌اند.[۱۵] شیعیان برای اثبات مشروعیت این جنگ‌ها به موارد زیر استناد می‌کنند:
- روایات نبوی؛ بر اساس احادیث متعددی که در منابع شیعه[۱۶] و سنی[۱۷] از پیامبر(ص) نقل شده، امام علی(ع) معیاری برای شناختن حق از باطل قرار داده شده است؛ ازاین‌رو سپاهیان علی(ع) بر حق، و دشمنانش در مقابل حق خواهند بود.[۱۸]
- مشروعیت جنگ با باغیان؛ جنگهای امام علی مصداق مقابله با باغی و مُحارِب است که از نظر فقهی مشروع به شمار می‌آید.[۱۹] به گزارش عبدالرئوف المَناوی، از نویسندگان اهل‌سنت، مالک، شافعی و ابو‌حَنیفه، از امامان مذاهب چهارگانه اهل‌سنت، بر حقانیت علی(ع) و باغی‌بودن مخالفانش اتفاق نظر دارند.[۲۰]
اطلاعات کلی از جنگ‌ها
| سال ۳۶ قمری | |
|---|---|
| ۱۰ جمادی الاولی یا ۱۰ جمادی الثانی | خروج امام علی(ع) از مدینه برای جنگ جمل[۲۱] |
| ۱۵ جمادی‌الثانی | جنگ جمل[۲۲] |
| ۵ شوال | حرکت سپاه امام علی(ع) به سوی شام برای جنگ صفین[۲۳] |
| اواخر سال۳۶ق | رویارویی سپاه مقدم معاویه با سپاه مقدم امام علی(ع) و عقب‌نشینی سپاه شام[۲۴] |
| سال ۳۷ قمری | |
| ۱ صفر | آغاز رسمی جنگ صفین[۲۵] |
| ۱۷ صفر | پایان جنگ صفین و تعیین زمان و مکان برای حکمیت[۲۶] |
| بعد از ماجرای حَکَمیّت | آغاز سلسله حملات سپاهیان معاویه موسوم به غارات[۲۷] |
| سال ۳۸ قمری | |
| ۹ صفر | جنگ نهروان و شکست خوارج[۲۸] |
در حکومت امام علی، جنگهای جَمَل، صفّین، نَهرَوان و غارات معاویه رخ داد. جنگ جمل، اولین جنگ دوران حکومت امام علی(ع)[۲۹] و نخستین جنگ میان دو گروه مسلمان بود که به دلیل پیمان‌شکنی و قدرت‌خواهیِ اصحاب جمل (طلحه، زبیر و عایشه) صورت گرفت.[۳۰] این جنگ در نزدیکی بصره آغاز شد[۳۱] و با شکست اصحاب جمل پایان یافت.[۳۲] معاویة بن ابی‌سفیان نیز که اصحاب جمل را به جنگ تحریک کرده بود،[۳۳] خود را خونخواه عُثمان، و علی(ع) را مقصر قتل او معرفی می‌کرد.[۳۴] امام علی می‌خواست معاویه را از حکومت شام عزل کند؛[۳۵] ولی روش‌های مسالمت‌آمیز علی(ع) برای برکناری معاویه نتیجه‌ای نداشت و دو طرف آماده نبرد شدند و جنگ صفین درگرفت.[۳۶] پس از درگیری شدیدی که بین دو سپاه رخ داد، معاویه و عَمرو بن عاص که شکست سپاهشان را نزدیک می‌دیدند، قرآن‌ها را بر نیزه کرده، سپاه مقابل را به حَکَمیّت فرا خواندند.[۳۷] این حیله کارساز افتاد و جنگ صفین بدون نتیجه خاتمه پیدا کرد.[۳۸]
خوارج که امام علی(ع) را به پذیرش حکمیت وادار کرده بودند، با به نتیجه نرسیدن حکمیت، از علی(ع) خواستند توبه کرده، قرارداد حکمیت را رها کند.[۳۹] هنگامی که خوارج با مخالفت علی(ع) مواجه شدند، جنایات بسیاری مرتکب شدند.[۴۰] هنگامی که اخبار این جنایات به علی(ع) رسید، او لشکر خود را از اردوی جنگ با معاویه به جنگ نهروان هدایت کرد.[۴۱] با آغاز جنگ، به سرعت تمامی خوارج کشته و یا زخمی شدند.[۴۲] بعد از جنگ نهروان، معاویة بن ابی‌سفیان به مناطق تحت حکومت امام علی، حمله‌های متعددی (غارات) را ترتیب داد و در آن به قتل و غارت مردم و طرفداران امام علی(ع) پرداختند.[۴۳] غارات به گونه‌ای طراحی شده بود که پراکنده و ناگهانی باشد و حتی عکس‌العمل سریع سپاهیان امام علی(ع) نیز کارساز نباشد.[۴۴]
با توجه به گزارش‌های مختلف تاریخی، دستیابی به آمار دقیق کشته‌شدگان در جنگهای امام علی، ناممکن و آمار تقریبی آن حدودا ۱۵۰ هزار کشته دانسته شده است.[۴۵] با این حال برخی پژوهشگران بر این باورند که آمار ارائه شده در کتاب‌های تاریخی با تفصیل گزارش‌های مربوط به جنگ‌ها همخوانی نداشته و مبالغه‌آمیز می‌‌نماید.[۴۶]
اهداف
به گفته یدالله حاجی‌زاده، مؤلف کتاب سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، علی بن ابی‌طالب در جنگهای دوره حکومتش اهداف زیر را دنبال می‌کرد:
- مبارزه با انحراف و اصلاح جامعه؛ امام علی معتقد بود دین اسلام از مسیر اصلی خود منحرف شده است و برای بازگرداندن آن به مسیر اصلی، چاره‌ای جز جنگ نیست.[۴۷]
- مباره با متجاوزان؛ فلسفه جهاد از دیدگاه علی(ع)، دفاع از آزادی و جلوگیری از سلطه زورمندان دانسته شده و جنگ‌نکردن با متجاوزان، سستی، تنبلی و رضایت‌دادن به معصیت الهی تعبیر شده است.[۴۸]
- برپایی عدالت؛ حاجی‌زاده با استناد به سخنانی از امام علی، هدف جنگهای او را برپایی عدالت معرفی کرده است.[۴۹]
تاکتیک‌ها
هرگاه به دشمن رسیدید، یا دشمن با شما برخورد کرد، لشکرگاه خویش را بر فراز بلندی‌ها، یا دامنه کوه‌ها، یا بین رودخانه‌ها قرار دهید، تا پناهگاه شما، و مانع هجوم دشمن باشد، جنگ را از یک سو یا دو سو آغاز کنید، و در بالای قلّه‌ها، و فراز تپّه‌ها، دیده‌بان‌هایی بگمارید، مبادا دشمن از جایی که می‌ترسید یا از سویی که بیم ندارید، ناگهان بر شما یورش آورد! و بدانید که پیشاهنگان سپاه دیدبان لشکریانند، و دیدبانان طلایه‌داران سپاهند.[۵۰]
امام علی برای پیروزی در جنگ‌ها از تاکتیک‌های مختلف استفاده می‌کرد.[۵۱] محمد خضیر عباس الجیلاوی، از اساتید دانشگاه شیخ طوسی در نجف، معتقد است، امام علی(ع) سبک‌های نوین نظامی و تاکتیک‌های جنگی بی‌سابقه‌ای را بنیان نهاد.[۵۲] علی(ع) به سبب حضور در جنگهای مختلف، تاکتیک‌ها و شگردهای جنگی (مانند چگونگی حمله به قلب سپاه دشمن، محاصره، روش شکستن محاصره و حمله ناگهانی) را می‌دانست و در زمان مناسب آنها را به کار می‌بست.[۵۳] علی(ع) پیش از هر جنگی، اصول و فنون نظامی را به سپاهیانش می‌آموخت.[۵۴] برخی از این اصول و فنون را چنین برشمرده‌اند: چگونگی موضع‌گیری در مناطق مناسب طبیعی (مانند قرارگرفتن بر بلندی‌های یا میان رودخانه‌ها)، مسیر حرکت سپاه، زمان حرکت و توقف (حرکت کردن در ابتدا یا انتهای روز و پرهیز از حرکت در ابتدای شب)، شیوه رویارویی با دشمن (لزوم حمله به قلب سپاه دشمن و انجام شدن جنگ در یک جهت و پرهیز از انجام آن در دو جهت)، چگونگی آرایش نظامی (استفاده از دیدبانان بر بلندی‌ها) و تعیین زمان مناسب برای حمله.[۵۵]
_%D8%AF%D8%B1_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AC%D9%85%D9%84.jpg)
علی(ع) علاوه بر آموزشهای انفرادی، به نیروهای خود آموزشهای جمعی (مانند چگونگی حرکت نیروها به سمت دشمن و نحوه قرارگرفتن نیروها در هنگام حمله) نیز می‌آموخت.[۵۷] سپاه امام علی معمولا یک مقدمه، جناح چپ و راست، قلب لشکر و یک عقبه داشت.[۵۸] در جنگهای امام علی، بر خلاف جنگهای صدر اسلام، جنگهای تن‌به‌تن، گروهی و همگانی با هم آغاز می‌شد.[۵۹] علی(ع) در جنگ‌ها از تاکتیک فریب استفاده می‌کرد[۶۰] و فریب جنگی را کارسازتر از نیرو و توان نظامی می‌دانست.[۶۱] مثلا علی(ع) در جنگ صفین با تغییر پوشش به میدان رفت و چندین نفر از دشمنان را کشت؛ هنگامی که دیگر هیچکس جرأت مبارزه با او را پیدا نکرد، خود را معرفی کرد و با این کارش به نیروهایش قوت قلب بخشید و دشمن را ترساند.[۶۲] علی(ع) به عملیات روانی اهمیت می‌داد و از آن برای تقویت روحیه نیروهایش و تضعیف روحیه دشمنان بهره می‌گرفت؛[۶۳] برای عملیات روانی علی(ع) می‌توان به بهره‌گیری او از پرچم سپاه پیامبر(ص)، پوشیدن ردا و عمامه پیامبر(ص)، و بهره‌گیری از حضور صحابه در سپاهش اشاره کرد.[۶۴] امام علی برای کارایی بیشتر و تلفات کمتر در جنگ‌ها، به جمع‌آوری اطلاعات می‌پرداخت[۶۵] و از افشای اطلاعات سپاهش مراقبت می‌کرد.[۶۶] او برای جمع‌آوری اطلاعات از جاسوسان و افراد نزدیک به دشمن بهره می‌گرفت.[۶۷]
سیره امام علی در جنگ
در کتاب‌های تحلیل تاریخ صدر اسلام، برای سیرهٔ علی بن ابی‌طالب در جنگ‌ها، به موارد زیر اشاره شده است:
- حضور میدانی در نبرد و عهده‌دارشدن فرماندهی سپاه؛ به گفته عَزیز سید جاسِم، نویسنده عراقی، علی(ع) بر خلاف خلفای پیشین و به پیروی از پیامبر(ص) در جنگ‌ها حاضر می‌شد و فرماندهی جنگهای بزرگ را خود بر عهده می‌گرفت.[۶۸]
- عجله‌نکردن برای آغاز جنگ؛ امام علی تنها در صورتی برخورد نظامی می‌کرد که دشمن مخالفت خود را علنی کرده، اقدام عملی انجام دهد.[۶۹]
- اقدام پیش از تجاوز دشمن؛ به نظر عزیز سید جاسم، علی(ع) هنگامی که می‌فهمید دشمن تصمیم گرفته تجاوز کند، با در دست گرفتن سرعت عمل، سوی دشمن حرکت می‌کرد و حالت تهاجمی دشمن را به حالت دفاعی تبدیل می‌کرد.[۷۰]
- توجه ویژه به نیازهای روحی و مادی نیروهای خود و خانواده آنها؛ به نظر عزیز سید جاسم، علی(ع) به شایستگی‌ها و تلاش نیروهای خود توجه و به خانواده‌های آنها رسیدگی می‌کرد تا با اطمینان کامل به جهاد بپردازند.[۷۱]
- آغاز جنگ در ساعت‌های پایانی روز؛ بر اساس روایتی که در کتاب کافی آمده است، امام علی(ع) همواره جنگهای خود را در ساعات بعد از ظهر آغاز می‌کرد تا تعداد کشته‌شدگان کاهش یابد؛ زیرا سپاه شکست‌خورده و همچنین کسانی که در جستجوی نجات بودند، می‌توانستند با فرا رسیدن شب فرار کنند.[۷۲]
- شناخت دقیق از دشمن و شناساندن فرهنگ و مهارت آنان به سپاهیان خود؛[۷۳]
- دعوت دشمن به صلح و تسلیم؛[۷۴]
- آگاهی‌بخشی سیاسی برای یاران و دشمنان؛[۷۵]
- دو بار اتمام‌حجت‌کردن پیش از آغاز جنگ؛
- استفاده از تمام ظرفیت‌ها برای جذب افراد دشمن؛
- بسنده‌کردن به غنایم جنگی و تعرض نکردن به اموال و زنان دشمن؛[۷۶]
- عدم تعرض به مجروحان، کودکان، زنان و سالخوردگان؛[۷۷]
- پرهیز از روش‌های ناجوان‌مردانه و غیراخلاقی؛[۷۸]
- اعلام عفو عمومی پس از غلبه بر دشمن و آزادی اسیران؛[۷۹]
- نماز میت خواندن بر کشته‌های سپاه خود و سپاه دشمن و دفن جنازه‌ها؛[۸۰]
- تهدید دشمن پس از پیروزی برای جلوگیری از شورش دوباره.[۸۱]
نیرو و تجهیزات جنگی
امام علی(ع) در نامه خود به مالک اشتر، مردم را اصلی‌ترین ذخیره دفاعی دولت به‌شمار آورده است.[۸۲] او با خواندن خطبه مردم را برای مقابله با دشمن دعوت می‌کرد[۸۳] و در مواردی هم با ارسال نامه به کارگزاران خود در مناطق مختلف، از آنان می‌خواست برای مقابله با دشمن نیرو جمع‌آوری کنند.[۸۴] در سپاه امام علی قبیله‌های هَمْدان، حِمْیَر، مِذْحَج، طَیّ، قیس، عبس، ذبیان، حضرموت، ازد، خَثْعَم، خُزاعه و غیره حضور داشتند و علی(ع) فرماندهی هر یک از قبیله‌ها را به افرادی از همان قبیله داده بود.[۸۵]
در جنگهای امام علی، زنان نیز حضور داشتند.[۸۶] از جمله این زنان می‌توان به افرادی چون ام‌الفضل دختر حارث، اُمّ‌ذَرَیح، لیلی غفاریه، اُم‌الخَیر دختر حَریش البارقیّه، زَرقاء دختر عَدیّ، بکاره هِلالیّه و عِکرِشه دختر الأطش اشاره کرد.[۸۷] رساندن اطلاعات دشمن به امام، ترغیب مردم به جنگ با دشمنان و مقابله با تبلیغات منفی دشمن از کارهایی بود که زنان در جنگهای امام علی انجام داده‌اند.[۸۸]
علی(ع) علاوه بر خراج (مالیات)، از کمک‌های مردمی و نیز از اموال شخصی‌اش برای تأمین مخارج جنگ بهره می‌گرفت.[۸۹] مهم‌ترین سلاح سپاهیانش شمشیر بود و به غیر از آن از نیزه، کمان، زره، کلاه‌خود و سپر استفاده می‌شد.[۹۰]
.jpg)
تک‌نگاری‌ها
درباره جنگهای امام علی(ع) کتاب‌های مختلفی نوشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- سیره اخلاقی و تربیتی حضرت علی(ع) با رویکرد نظامی در دوران خلافت، تألیف سید محمدعلی آل‌هاشم؛ مباحث این کتاب در سه بخش اصلی سامان یافته است و در آن مباحثی چون کارکرد و جایگاه جنگ در اندیشه اسلامی و سیره اخلاقی و تربیتی امام علی در جنگ‌ها توضیح داده می‌شود.[۹۱] این اثر را انتشارات مهد آزادی تبریز در سال ۱۴۰۰ش در ۳۷۶ صفحه منتشر کرده است.[۹۲]
- سیاست نظامی امام علی(ع)، اثر اصغر قائدان؛ این کتاب را مؤسسه انتشاراتی فرهنگی فروزان در تهران در سال ۱۳۷۵ش و در ۲۵۶ صفحه منتشر کرده است.[۹۳] مطالب این کتاب در پنج فصل سامان یافته است و نویسنده علاوه بر جنگهای دوران حکومت امام علی، سیره نظامی علی بن ابی‌طالب در دوران پیامبر(ص) را نیز بررسی کرده است.[۹۴]
- الاِستِراتیجیّة العَسکریّة عِندَ الامام علی(ع)؛ نوشته محمد البستانی؛ این اثر را حسن علی‌اکبری به فارسی برگردانده و انتشارات سازمان تحقیقات خودکفایی بسیج در سال ۱۳۷۸ش با عنوان «استراتژی نظامی امام علی(ع)» منتشر کرده است.[۹۵]
پانویس
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۷۲؛ دلشاد تهرانی، حکمرانی حکیمانه، ۱۳۹۵ش، ص۳۱۹.
- ↑ دلشاد تهرانی، حکمرانی حکیمانه، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۶.
- ↑ حاجی‌زاده، «جایگاه جنگ در مواجهه با دشمن در سیره نظامی امام علی(ع)»، ص۱۲۱.
- ↑ زین، الامام علی بن ابی‌طالب و تجربة الحکم، ۱۹۹۴م، ص۱۴۳.
- ↑ گل‌مکانی، و هادی وکیلی، «پیامدهای اقتصادی جنگهای دوران خلافت امام علی(ع)»، ص۲۶-۲۷.
- ↑ بیضون، الامام علی فی رؤیة النهج و روایة التاریخ، ۲۰۰۹م، ص۱۴۹.
- ↑ بیضون، الامام علی فی رؤیة النهج و روایة التاریخ، ۲۰۰۹م، ص۱۷۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۷۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۷۲.
- ↑ مادلونگ، جانشینی حضرت محمد(ص)، ۱۳۷۷ش، ص۲۰۵.
- ↑ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۸۰ش، ص۱۱۸.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۷۲.
- ↑ قدردان قراملکی، «جنگهای سه‌گانه امام علی(ع) علل و مشروعیت آنها»، ص۳۵.
- ↑ قدردان قراملکی، «جنگهای سه‌گانه امام علی(ع) علل و مشروعیت آنها»، ص۳۵-۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۸۹؛ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۹۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۲۴؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۳۲۲؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۴۴۹.
- ↑ قدردان قراملکی، «جنگهای سه‌گانه امام علی(ع) علل و مشروعیت آنها»، ص۳۷.
- ↑ قدردان قراملکی، «جنگهای سه‌گانه امام علی(ع) علل و مشروعیت آنها»، ص۳۷-۳۸.
- ↑ المناوی، فیض القدیر، ۱۳۵۶ق، ج۶، ص۳۶۵.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ مفید، الجمل والنصرة، ۱۴۱۳ق، ص۳۳۶؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۴۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۰۱.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۱۳۱.
- ↑ جعفریان رسول، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۸.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۲.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۰۸.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۳۵۳ش، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۳۷۵.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۴۲.
- ↑ دلشاد تهرانی، سودای پیمان‌شکنان، ۱۳۹۴ش، ص۱۴.
- ↑ شیخ مفید، الجمل والنصرة، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۹.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۵۱.
- ↑ دلشاد تهرانی، سودای پیمان‌شکنان، ۱۳۹۴ش، ص۶۱.
- ↑ غریب، خلافة عثمان بن عفان، قاهره، ص۱۵۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۸۱.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۸۷-۸۸.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۹۴-۹۵.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۹۵-۹۷.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۴۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۸۰-۹۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۵.
- ↑ پورآرین و روغنچیان رودسری، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، ص۳۵.
- ↑ پورآرین و روغنچیان رودسری، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، ص۳۹.
- ↑ صادقی، «نقدی بر آمار تلفات جنگهای امام علی(ع)»، ص۴۹-۵۰.
- ↑ صادقی، «نقدی بر آمار تلفات جنگهای امام علی(ع)»، ص۷۳.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۳۵-۳۶.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۳۸-۳۹.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۴۳-۴۴.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامه ۱۱، ص۳۷۱.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۵.
- ↑ خضیر عباس الجیلاوی، «الامام علی بن ابی‌طالب(ع) و منهجه الاصلاحی لنظم العلوم العسکریة الاسلامیه»، ص۴۳۰.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۵.
- ↑ معینی‌نیا، سیره اداری امام علی(ع) در دوران خلافت، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۷.
- ↑ معینی‌نیا، سیره اداری امام علی(ع) در دوران خلافت، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۸-۱۸۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۴.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۶.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۲۵.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۹.
- ↑ حاجی‌زاده، «انجام خدعه و ترک غدر در سیره نظامی امام علی(ع)»، ص۴۵.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳۱۲.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۷۸.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۴.
- ↑ خضیر عباس الجیلاوی، «الامام علی بن ابی‌طالب(ع) و منهجه الاصلاحی لنظم العلوم العسکریة الاسلامیه»، ص۴۳۰.
- ↑ خضیر عباس الجیلاوی، «الامام علی بن ابی‌طالب(ع) و منهجه الاصلاحی لنظم العلوم العسکریة الاسلامیه»، ص۴۳۵.
- ↑ خضیر عباس الجیلاوی، «الامام علی بن ابی‌طالب(ع) و منهجه الاصلاحی لنظم العلوم العسکریة الاسلامیه»، ص۴۳۰.
- ↑ جاسم، علی بن ابی‌طالب سلطة الحق، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۳-۲۴۴.
- ↑ حاجی‌زاده، «جایگاه جنگ در مواجهه با دشمن در سیره نظامی امام علی(ع)»، ص۱۲۵.
- ↑ جاسم، علی بن ابی‌طالب سلطة الحق، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۴.
- ↑ جاسم، علی بن ابی‌طالب سلطة الحق، ۱۴۲۷ق، ص۲۵۱-۲۵۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۵.
- ↑ جاسم، علی بن ابی‌طالب سلطة الحق، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۶.
- ↑ معینی‌نیا، سیره اداری امام علی(ع) در دوران خلافت، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۴.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۲۶.
- ↑ جاسم، علی بن ابی‌طالب سلطة الحق، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۱.
- ↑ خضیر عباس الجیلاوی، «الامام علی بن ابی‌طالب(ع) و منهجه الاصلاحی لنظم العلوم العسکریة الاسلامیه»، ص۴۳۶.
- ↑ حاجی‌زاده، «اخلاق نظامی در مکتب علوی و اندیشه‌های ماکیاولی»، ص۱۹۶.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۶-۱۹۳.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۱.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۴.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، نامه ۵۳، ص۴۲۹.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۸.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۵.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۲۵.
- ↑ معینی، «نقش سیاسی زنان در حکومت حضرت علی(ع)»، ص۵۹-۶۱
- ↑ معینی، «نقش سیاسی زنان در حکومت حضرت علی(ع)»، ص۵۹-۶۱
- ↑ معینی، «نقش سیاسی زنان در حکومت حضرت علی(ع)»، ص۵۹-۶۱
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۳.
- ↑ حاجی‌زاده، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۲.
- ↑ آل‌هاشم، سیره اخلافی و تربیتی حضرت علی(ع) با رویکرد نظامی، ۱۴۰۰ش، صفحه فهرست کتاب.
- ↑ آل‌هاشم، سیره اخلافی و تربیتی حضرت علی(ع) با رویکرد نظامی، ۱۴۰۰ش، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ قائدان، سیاست نظامی امام علی(ع)، ۱۳۷۵ش، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ قائدان، سیاست نظامی امام علی(ع)، ۱۳۷۵ش، صفحه فهرست کتاب.
- ↑ بستانی، استراتژی نظامی امام علی(ع)، ترجمه: حسن علی‌اکبری، ۱۳۷۸ش، صفحه شناسنامه کتاب.
منابع
- آل‌هاشم، سید محمدعلی، سیره اخلافی و تربیتی حضرت علی(ع) با رویکرد نظامی در دوران خلافت، مهد آزادی، تبریز، ۱۴۰۰ش.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌اَعْثَم کوفی، احمد، الفتوح، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن‌حنبل، احمد، مسند احمد، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۱۶ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌مزاحم، نصر، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- المَناوی، عبدالرئوف، فیض القدیر شرح جامع الصغیر، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۵۶ق.
- بستانی، محمد، استراتژی نظامی امام علی(ع)، ترجمه: حسن علی‌اکبری، تهران، سازمان تحقیقات خودکفایی بسیج، ۱۳۷۸ش.
- بیضون، ابراهیم، الامام علی فی رؤیة النهج و روایة التاریخ، بیروت، بیسان، ۲۰۰۹م.
- بَلاذری، احمد بن یحیی، اَنساب الاَشراف، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق.
- پورآرین، فؤاد، و عباس روغنچیان رودسری، «غارات معاویه و تاثیر آن در برآمدن امویان»، تاریخ نو، شماره۱۳، زمستان۱۳۹۴ش.
- ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳ش.
- جاسم، عزیز السید، علی بن ابی‌طالب سلطة الحق، قم، الاجتهاد، ۱۴۲۷ق.
- جعفری، حسین‌محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمدتقی آیت‌اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، تهران، نشر علم، ۱۳۹۰ش.
- حاجی‌زاده، «جایگاه جنگ در مواجهه با دشمن در سیره نظامی امام علی(ع)»، در مجله جستارهای تاریخ اسلام، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش.
- حاجی‌زاده، یدالله، «اخلاق نظامی در مکتب علوی و اندیشه‌های ماکیاولی»، پژوهشنامه اخلاق، شماره ۷ و ۸، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
- حاجی‌زاده، یدالله، «انجام خدعه و ترک غدر در سیره نظامی امام علی(ع)»، فصلنامه پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره ۵، زمستان ۱۳۹۰ش.
- حاجی‌زاده، یدالله، سیره نظامی امیرالمؤمنین(ع)، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ۱۳۹۲ش.
- خضیر عباس الجیلاوی، محمد، «الامام علی بن ابی‌طالب(ع) و منهجه الاصلاحی لنظم العلوم العسکریة الاسلامیه»، فصلنامه تحقیقات جدید در علوم انسانی، شماره ۳۴، زمستان ۱۴۰۰ق.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، حکمرانی حکیمانه، تهران، دریا، ۱۳۹۵ش.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، سودای پیمان‌شکنان، تهران، دریا، ۱۳۹۴ش.
- دینَوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، تهران، نشر نی، ۱۳۶۸ش.
- زرّین‌کوب، عبدالحسین، بامداد اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- زین، حسن، الامام علی بن ابی‌طالب و تجربة الحکم، بیروت، دار الفکر الحدیث، ۱۹۹۴م.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الاَمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصره، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صادقی، مصطفی، «نقدی بر آمار تلفات جنگهای امام علی(ع)»، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره ۷، پاییز ۱۳۸۰ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، چاپ دوم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- غریب، مأمون، خلافة عثمان بن عفان، قاهره، مرکز الکتاب للنشر، بی‌تا.
- قائدان، اصغر، سیاست نظامی امام علی(ع)، تهران، مؤسسه انتشاراتی فرهنگی فروزان، ۱۳۷۵ش.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، «جنگهای سه‌گانه امام علی(ع)؛ علل و مشروعیت آنها»، مجله معرفت، شماره ۶۵، اردیبهشت ۱۳۸۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- گل‌مکانی، وجیهه، و هادی وکیلی، «پیامدهای اقتصادی جنگهای دوران خلافت امام علی(ع)»، فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه‌شناسی، شماره ۵۷، بهار ۱۳۹۶ش.
- مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(ص)، ترجمه: احمد نمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- معینی، اعظم، «نقش سیاسی زنان در حکومت حضرت علی(ع)»، مجله اندیشه‌های قرآنی متفکران معاصر، شماره ۱۳، مهر ۱۳۸۴ش.
- معینی‌نیا، مریم، سیره اداری امام علی(ع) در دوران خلافت، تهران، چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۷۹ش.