محمد بن عبدالوهاب
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان بن علی بن محمد بن احمد بن راشد التمیمی |
| لقب | شیخ محمد؛ ابن عبدالوهاب |
| تاریخ تولد | ۱۱۱۵ق |
| محل زندگی | عربستان |
| تاریخ وفات | ۱۲۰۶ق |
| محل دفن | درعیه |
| خویشاوندان سرشناس | عبدالله (پسر)، شیخ سلیمان بن عبدالوهاب (برادر) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ عبدالوهاب (پدر)، شیخ عبدالله بن ابراهیم نجدی (مدینه)، شیخ محمد مجموعی (بصره) |
| شاگردان | عبدالعزیز بن سعود، سعود بن عبدالعزیز بن محمد |
| محل تحصیل | عربستان، عراق، ایران و سوریه |
| اجازه روایت از | عبدالله بن ابراهیم، محمدبن حیات السندی، داغستانی و احسایی. |
| تألیفات | التوحید، کشف الشبهات |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| شناخته شده برای | تأسیس فرقه وهابیت |
محمد بن عبدالوهاب (۱۱۱۵-۱۲۰۶ق) پایه‌گذار فرقه وهابیت بود که بسیاری از عالمان و پیروان دیگر مذاهب اسلامی به‌ویژه شیعیان را تکفیر کرد. او که از روحانیان حنبلی مذهب بود، در مباحث مختلف اعتقادی از جمله توحید، شفاعت، توسل، زیارت و اجتهاد دیدگاه‌های خاصی ارائه داد و به زعم خودش برای ایجاد اصلاحات در دین و مبارزه با شرک و بدعت به احیای اهل حدیث و نفی عقل‌گرایی پرداخت.
محمد بن عبدالوهاب متأثر از اندیشه‌های ابن‌تیمیه و ابن‌قیم جوزی دانسته شده است. گفته شده وی پیروان خود را برای مقابله با مخالفانش به خشونت‌ورزی و جنگ سوق می‌داد. ابن‌عبدالوهاب برای حاکم اسلامی حتی اگر با قهر و غلبه به قدرت رسیده باشد، صلاحیت وسیع قایل بود و مسلمانان را ملزم به تبعیت تام از او می‌دانست.
وی از پدران فکری گروه‌های تکفیری مثل القاعده، داعش و طالبان محسوب شده و اندیشه‌های او در تعمیق شکاف بین شیعه و سنی موثر دانسته شده است.
آثار زیادی در رد اندیشه‌های ابن‌عبدالوهاب توسط پژوشگران شیعه و غیرشیعه نوشته شده است. منتقدان محمد بن عبدالوهاب، دیدگاه‌های وی در قبال شیعیان را غیرعلمی و تبلیغات سوء علیه شیعیان و افتراء خوانده‌اند. همچنین ابن‌عبدالوهاب به کج‌فهمی در باب اجتهاد، توحید، عبادت و معیار مسلمانی متهم شده است. برخی منتقدان، وی را عامل سرویس اطلاعاتی انگلیس در راستای ایجاد اختلاف در جامعه اسلامی و تضعیف امپراتوری عثمانی می‌دانند.
تأثیرگذاری بر تفرقه اهل‌سنت و شیعه و رشد جریانهای تکفیری
آراء و نظریات محمد بن عبدالوهاب منجر به تأسیس فرقه جدیدی به نام وهابیت در بین مسلمانان گردید. اتحاد آل‌شیخ و آل‌سعود بسترساز تشکیل دولت وهابی-سعودی در قرن بیستم گردید.[۱] محمد الباهی اندیشمند اهل سنت، معتقد است که وهابیت شکاف بین شیعه و سنی را عمیق کرده است.[۲] شکل‌گیری سلسله مناظرات علمی و جدلی درازمدت بین دانشمندان مسلمان در رد و دفاع از اندیشه‌های محمد بن عبدالوهاب علاوه بر تشدید اختلاف، موجب صرف هزینه‌های مادی و معنوی جهان اسلام شده است.[۳]
محمد بن عبد الوهاب از مهمترین پدران فکری گروه‌های تکفیری القاعده، طالبان، داعش و دیگر جریانهای اسلامی به شمار می‌رود که افراط‌گرایی و خشونت‌ورزی مشخصه بارزشان است.[۴] دِیوِید کومِینْز پژوهشگر حوزه افراط‌گرایی، تأثیر دیدگاه‌های محمد بن عبدالوهاب از طریق تفسیرهای عبدالعزیز بن‌باز، مفتی اعظم عربستان سعودی (۱۹۹۳-۱۹۹۹م)، عبدالله عَزام و سپس اسامه بن لادن را در شکل‌گیری و فعالیت القاعده، شکل‌گیری و اقدامات طالبان و فعالیت گروه‌های تروریستی در عراق پس از سقوط صدام حسین انکارناپذیر می‌داند.[۵] سید مصطفی هاشمی پژوهشگر جریانهای تکفیری، معتقد است رویکرد تکفیری، کشتار، تخریب و قصاوت داعش از وهابیت اولیه الگوگیری شده است.[۶]
مایکِل دِیلُون پژوهشگر مطالعات اسلامی، می‌گوید سرمایه‌گذاری وسیع عربستان سعودی از دهه ۱۹۷۰م با دلارهای نفتی برای گسترش آموزه‌های وهابیت در مدارس و مساجد جهان اسلام، بعد از حادثه یازده سپتامبر، به صورت گسترده مورد بررسی‌های امنیتی قرار گرفت؛ زیرا اغلب افراد متهم به شرکت در حملات یازده سپتامبر، نماینده آموزش دینی به سبک وهابی بودند.[۷] برخی از این مطالعات دریافتند که نظام آموزشی وهابی مُبلّغِ تحمل‌ناپذیری در قبال دیگر مذاهب و فرهنگ‌ها است.[۸]
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: طالبان، داعش، و سپاه صحابه
زندگی‌نامه
محمد بن عبدالوهّاب، که از او با عنوان شیخ محمد نیز یاد می‌شود، در سال ۱۱۱۵ق (۱۷۰۳م) در شهر عُیَینَه، از توابع نَجد حجاز به دنیا آمد. گفته شده که وی مقدمات علمی و فقه حنبلی را نزد پدرش در زادگاه خود فرا گرفته است. برای ادامه تحصیل به حرمین شریفین، سفر کرد و در مدت اقامت خود در مدینه با افکار و آراء ابن‌تیمیه آشنا گردید و در همان زمان مردم را از تبرک جستن به قبر پیامبر اسلام نهی می‌کرد.[۹] همچنین گزارش شده است که وی به بصره، بغداد، کردستان، اصفهان، همدان، قم، دمشق، استانبول، مصر و هند سفر داشته و در برخی شهرها مثل بغداد و اصفهان اقامت چندین ساله داشته است.[۱۰] بعضی منابع سفرهای محدودتری را برای وی گزارش کرده‌اند.[۱۱]
محمد بن عبدالوهاب بیشترین آموزش‌ها را نزد عالمان حنبلی مذهب فراگرفت.[۱۲] وی، هرچند از ۱۱۴۳ق دعوت خود را برای مبارزه با شرک و بدعت و به‌زعم خودش احیای اسلام، شروع کرد؛ ولی پس از مرگ پدرش (شیخ عبدالوهاب) در ۱۱۵۳ق که مخالف عقاید او و مانعی بر سر راهش بود، به تبلیغ وسیع آراء و عقاید خود پرداخت.[۱۳] ابن عبدالوهاب در ۱۱۵۷ق (۱۷۴۴م) با محمد بن سعود، حاکم دِرعیه و جدِّ اعلی آل‌سعود، اتحاد و با یکدیگر بیعت کردند. گزارش شده که او در زمان اتحاد با آل‌سعود، بیش از ۳۰۰ جنگ را در طول بیست سال علیه کسانی راه‌اندازی کرد که آنها را مشرک می‌خواند،[۱۴] سرانجام محمد بن عبدالوهاب در سال ۱۲۰۶ق (۱۷۹۲م) در ۹۱ سالگی از دنیا رفت.[۱۵]
دیدگاه درباره شیعه
محمد بن عبدالوهاب در رساله‌ای به نام «الرد علی الرافضة»، به تبیین عقاید و باورهای شیعیان در مباحث مختلف از قبیل جانشینی امام علی(ع)، اعتراض به خلافت ابوبکر، انتقاد از صحابه، تقیه، عصمت، رجعت، اذان، ازدواج موقت، جمع بین دو نماز، نحوه وضو، سه‌طلاقه و نظایر آن پرداخته و اعتقاد شیعیان در این مسایل را بر خلاف کتاب خدا، احادیث متواتر و سیره پیامبر(ص) دانسته و آنها را تکفیر کرده است.[۱۶] به نظر محمد بن عبدالوهاب، شیعیان بخاطر مخالفت با قرآن، احادیث متواتر، اجماع صحابه، جمهور امت و نسبت دادن فسق و ظلم به صحابی، به پیامبر توهین روا داشته و ایشان را تحقیر کرده‌اند و کسی که پیامبر را تحقیر کند، کفر ورزیده است.[۱۷] شیخ محمد، تعابیر تندی در مورد شیعیان به کار برده است؛ از جمله شیعه را به یهود، نصاری و مجوس تشبیه کرده است.[۱۸] وی معتقد است شیعیان در خلق تصویر برای حیوانات به یهودیان شباهت دارند. در لباس پوشیدن شبیه مسیحیان هستند. همچنین همانند مجوس به تعدد خالق باور دارند؛ زیرا خدا را خالق خیر و شیطان را خالق شر می‌دانند.[۱۹]
از طرف دیگر برخی پژوهشگران شیعه معتقدند که محمد بن عبدالوهاب از سر جهل و دشمنی به شیعیان افترا بسته و چهره غیر واقعی از شیعه ترسیم کرده است.[۲۰] از این منظر نوشته‌های محمد بن عبدالوهاب بیشتر تبلیغات محسوب می‌شود تا آثار علمی قابل اتکاء.[۲۱] تکفیر شیعیان که شهادتین را می‌خوانند و مناسک دینی را انجام می‌دهند بر خلاف مبانی اهل سنت دانسته شده است.[۲۲] بر اساس مبانی اهل سنت تکفیر، امر شرعی و از صلاحیت‌های خدا و رسول است و کسی دیگری حق ندارد که مسلمانی را متهم به کفر کند، مگر اینکه دلیل قطعی وجود داشته باشد.[۲۳] همچنین ادعای محمد بن عبدالوهاب مبنی بر اینکه شیعیان در انقراض نسل امام حسن(ع) و اینکه فرزند پسری از ایشان بجا نمانده است، اجماع دارند تا امامت را منحصر در فرزندان امام حسین(ع) بسازند،[۲۴] یکی از تهمت‌های بدون مدرک وی دانسته شده است.[۲۵] گفته شده که در منابع شیعه از جمله در کتاب ارشاد شیخ مفید، ۱۵ نفر از فرزندان امام حسن(ع) معرفی شده است.[۲۶]
آراء و عقاید
محمد بن عبدالوهاب در عرصه‌های مختلف به اظهار نظرهای مخالف با عالمان و مذاهب اسلامی پرداخته است. برخی از آنها عبارت است از:
شرک و توحید
محمد بن عبدالوهاب به تبعیت از ابن تیمیه توحید را به سه نوع ربوبیت، الوهیت و اسما و صفات تقسیم کرده است. وی معنای عبادت را توسعه داده هر نوع دعا و درخواست را نیز عبادت و شرک می‌داند.[۲۷] بر این اساس ابن عبدالوهاب طلب شفاعت از اولیاء الهی، استغاثه از پیامبر و شَدّ رِحال (سفر زیارتی) به قصد حرم نبوی و ائمه دین را بدعت، حرام و شرک می‌دانست.[۲۸] یکی از دلایل تکفیر شیعیان و صدور فتوای جواز قتلشان از سوی ابن عبدالوهاب مسئله شفاعت دانسته شده است.[۲۹] محمد بن عبدالوهاب معتقد بود که مشرکان زمان پیامبر تنها در حالت سختی به غیر خدا متوسل می‌شدند، اما مشرکان عصر ما از جمله شیعیان در سختی و آرامش، آنهم به اموات متوسل می‌شوند، پس مشرکان عصر ما بدتر از مشرکان عصر جاهلیت هستند.[۳۰]
در نقد دیدگاه محمد بن عبدالوهاب گفته شده که او واژه «اله» را اشتباه تفسیر کرده و فقط به معنای معبود گرفته است در حالی که از آیات قرآن بدست می‌آید که «اله» تنها به معنای معبود نیست. واژه «اله» گاه به معنای «خالق» و گاه به معنای «رب» نیز به کار می‌رود و مشرکان عصر جاهلیت نه تنها در عبادت مشرک بودند که در خالقیت و ربوبیت هم گرفتار شرک بوند.[۳۱] از نظر جعفر سبحانی، توحید دارای شش مرتبه (ذاتی، صفاتی، افعالی، خالقی، عبادی و ربوبی) است. به باور وی ریشه تکفیر مسلمانان از سوی ابن عبدالوهاب و توسعه معنای شرک به فهم ناقص او از توحید برمی‌گردد.[۳۲] از جانب دیگر گفته می‌شود که مسلمانانِ معتقد به شفاعت به ویژه شیعیان، تمام تأثیر را از خدا می‌دانند و برای هیچ موجودی استقلال در تأثیرگذاری قائل نیستند.[۳۳] طلب شفاعت از بزرگان دین با اذن خداوند، منافات با توحید ندارد و شرک محسوب نمی‌شود.[۳۴]
توسل و زیارت
محمد بن عبدالوهاب اعتقادات شیعه مانند زیارت پیامبر، و توسل به حضرت محمد(ص) و ائمه را موجب شرک و کفر می‌دانست و جان و مال کسانی که چنین اعمالی را انجام دهند حلال می‌دانست. وی ضریح را بزرگترین بُت معرفی می‌کرد.[۳۵] جمشیدی راد، پژوهشگر اندیشه سیاسی مسلمانان، معتقد است که ابن تیمیه تفکرات امویان در مخالفت با فِرَق اسلامی به خصوص اسلوب شیعیان در بزرگداشت از آموزه‌های اسلامی را تئوریزه کرد و وهابیت آن را در عمل تطبیق کرد.[۳۶]
جعفر سبحانی کفر و شرک خواندن زیارت قبور از سوی محمد بن عبدالوهاب را برداشت ناصواب از دین دانسته می‌گوید زیارت قبور جزء سیره پیامبر است و نهی آمده در آیه ۴۸ سوره توبه مختص قبور منافقان است.[۳۷]بر اساس روایات جوامع روایی معتبر اهل سنت، پیامبر به زیارت قبر مادرش و زیارت قبور بقیع می‌رفت و برای آنها دعا می‌کرد.[۳۸]
اجتهاد
محمد بن عبدالوهاب به اصل اجتهاد آزاد و عدم تقلید از مذاهب چهارگانه تأکید داشت.[۳۹] بر این اساس با همه مذاهب اهل سنت به‌جز مذهب حنبلی مخالفت کرد.[۴۰] وی به صراحت اعلام می‌کرد در صورتی که سخنان ائمه اربعه اهل سنت، مخالف با کتاب و سنت باشد، باید به دیوار کوبید.[۴۱]
منتقدین گفته‌اند هرچند ادعای اجتهاد و بازگشت به آراء و شیوه سَلَف از سوی وی مطرح شده است؛ اما منظورش چیزی جز بازگشت به آرای احمد بن حنبل، ابن تیمیه، ابن قیم و خود محمد بن عبدالوهاب نیست.[۴۲]
تکفیر
گزارش شده که ابن عبدالوهاب هر کسی را که مخالف عقاید و باورهای او بود تکفیر می‌کرد. وی علاوه بر شیعیان بسیاری از عالمان اهل سنت و حتی حنبلی مذهب زمان خود را نیز تکفیر کرد.[۴۳]به گفته عصام العماد، از پیروان وهابیت، محمد بن عبدالوهاب، تکفیر را توسعه داد و از تکفیر شخصیت‌های معاصر خود عبور کرد.[۴۴] وی در این مرحله مسلمانان دوره‌های مختلف تاریخ اسلام از قرن چهارم به بعد تا زمان خود را کافر شمرد. طبق دیدگاه محمد بن عبدالوهاب تنها پیروان او مسلمان هستند. از نظر شیخ سلیمان، برادر محمد بن عبدالوهاب، تعیین پیروی از وی به معنای ایجاد رکن ششم در اسلام و بدعت است.[۴۵] وی هر کسی را که از او جدا می‌شد مرتد می‌خواند و فتوای مرگش را صادر کرده به پیروانش دستور می‌داد که حکم وی را اجرا کنند.[۴۶]
حدیث‌گرایی
محمد بن عبدالوهاب با الهام از آراء و افکار ابن تیمیه و ابن قیم جوزی به تجدید بنای عقاید اهل حدیث پرداخت.[۴۷] حدیث‌گرایی وی نوعی قیام علیه گرایش کلامی و عقلی در اسلام تلقی شده و یکی از دلایل مخالفت پیروان او با شیعه و هر گونه نو‌آوری در دین به شمار می‌ورد.[۴۸] به اعتقاد برخی پژوهشگران، دغدغه اصلی جریان فکری شیخ محمد حفظ اصالت اسلامی از طریق تمسک به نصوص دینی است و در این راستا با نفی حجیت عقل، تنها راه نیل به چنین اصالتی را متون دینی و سیره سلف صالح معرفی می‌کند.[۴۹]
اقتدارگرایی و توسل به خشونت
از نظر محمد بن عبدالوهاب حاکم اسلامی هرچند از طریق غلبه به قدرت رسیده باشد از صلاحیت کامل برخودار است و مسلمانان مکلف به تبعیت از او هستند.[۵۰] همچنین براساس آرای وی، در صورت کارساز نبودن نرمش و مدارا، باید با زور شمشیر و جنگ مسلحانه، خرافات و بدعت‌ها در دین را ریشه‌کن کرد.[۵۱] محمد بن عبدالوهاب بلافاصله بعد از اتحاد با محمد بن سعود (درگذشت: ۱۷۶۵ق)، بنیانگذار دولت نخست آل سعود در قرن هجدهم میلادی، فتوای کفر، شرک و ترور امیرِ منطقه عُیَیْنه در نَجْد را صادر و ابن سعود را برای حمله به عیینه تشویق کرد.[۵۲] برخی گفته‌اند در اثر این حمله تعداد زیادی از مردم کشته و خانه‌هایشان غارت و ویران شد و به نوامیس‌شان تجاوز صورت گرفت.[۵۳] گفته شده محمد بن عبدالوهاب پس از سلطه بر عیینه به بهانه دفاع از توحید به دیگر سرزمین‌های اسلامی از جمله نجد و اطراف آن، حجاز، یمن، بخش‌های از سوریه و عراق حمله‌ور شده هر شهری که عقاید وی را قبول نداشت غارت و افرادش را به خاک و خون می‌کشاند.[۵۴]
آثار
تألیفات محمد بن عبدالوهاب که اغلب دارای حجم کم است، از نظر محتوایی در سه حوزه اعتقادی، فقهی و تاریخ و سیره دسته‌بندی شده[۵۵] و از نظر علمی ضعیف ارزیابی شده است.[۵۶] مهمترین آثار وی عبارتند از:
- کتاب التوحید؛ کتابی کوچک که مهمترین و مشهورترین اثر شیخ محمد است و اساس عقاید وهابیت را تشکیل می‌دهد.[۵۷]
- کشف الشبهات؛ این کتاب به منظور پاسخ گویی به ایرادهای علمای اغلب از اهل سنّت بر شیخ محمد، نوشته شده است.
- الاصول الثلاثة؛ شیخ در این رساله سه اصل (شناخت رب، دین، نبی) را بیان کرده است.
- اصول الایمان
- القواعدالاربع؛ رساله‌ای است در باب رهایی از شرک به نظر محمد بن عبدالوهاب.[۵۸]
گمانه پیوند با انگلیس
عبدالله محمد سِنْدی، استاد پیشین دانشگاه مَلِک عبدالعزیز ریاض، معتقد است که عوامل انگلیس، محمد بن عبدالوهاب را با عقاید وهابیت آغشته و در راستای اهداف خود برای نابودی جهان اسلام و امپراتوری عثمانی، رهبر ساختند. سِنْدی نگاشته است که ابن عبدالوهاب نخستین بار زمانی که جوان بود و در بصره تحصیل می‌کرد، با مِسْتِر هِمفِر جاسوس انگلیس مواجه شد و همفر دوستی بلند مدت با وی ایجاد کرد و او را با پول و هدایای حمایت کرد.[۵۹] سید احمد زینی دحلان، مفتی شافعی مذهب مکه، تأسیس فرقه وهابیت توسط محمد بن عبدالوهاب را یک فتنه در جهان اسلام خوانده است.[۶۰]
آثار انتقادی
آثار انتقادی زیادی از سوی منتقدین آراء و اندیشه‌های محمد بن عبدالوهاب، اعم از دانشمندان و پژوهشگران مسلمان شیعه و غیر شیعه و همچنان پژوهشگران غیر مسلمان، در قالب کتاب، پایان‌نامه و مقاله تولید و منتشر شده است. برخی منابع بیش از سیصد کتاب را فهرست کرده‌اند. اینجا تعدادی از این آثار فهرست شده است.
| اسم اثر | نوع اثر | زبان | نویسنده | مذهب نویسنده |
|---|---|---|---|---|
| منهج الرشاد لمن اراد السداد | کتاب | عربی | جعفر کاشف‌الغطاء | شیعه |
| کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب | کتاب | عربی | سیدمحسن امین عاملی | شیعه |
| فصل الخطاب فی نقض مقالة ابن عبدالوهاب | کتاب | عربی | محمد بن عبدالنّبی نیشابوری | شیعه |
| البناء علی قبور الانبیاء و الاولیاء | کتاب | عربی | سید مرتضی عسکری | شیعه |
| شرک و بدعت | کتاب | فارسی | مصطفی نورانی | شیعه |
| کشف النّقاب عن عقائد ابن عبدالوهاب | کتاب | عربی | سید علینقی نقوی لکهنوی | شیعه |
| درس‌هایی از شفاعت | کتاب | فارسی | سید تقی طباطبایی قمی | شیعه |
| دلیل واقعی در جواب وهّابی | کتاب | فارسی | سید حسین عرب‌باغی | شیعه |
| لمع الشهاب فی سیرة محمد بن عبدالوهاب | کتاب | عربی | احمد مصطفی ابوحاکمة | سنی |
| الردّ علی ابن عبدالوهاب | کتاب | عربی | شیخ احمد مصری احسائی | سنی |
| فصل الخطاب فی الرّد علی محمّد بن عبدالوهّاب | کتاب | عری | شیخ سلیمان بن عبدالوهّاب | سنی |
| فصل الخطاب فی ردّ ضلالات ابن عبدالوّهاب | کتاب | عربی | احمد بن علی بصری قپانچی شافعی | سنی |
| فتاوی العلماء فی تحریم تکفیر المسلمین | کتاب | عربی | زین العابدین شابغدادی | سنی |
| الردّ علی ابن عبدالوهاب | کتاب | عربی | عبدالوهاب بن احمد برکات شافعی مکی | سنی |
| بررسی دیدگاه محمدبن عبدالوهاب درباره شرک و مشرک | مقاله | فارسی | حسین رجبی | شیعه |
| ردیه فقهای تونس بر اندیشه‌های محمد بن عبدالوهاب | مقاله | فارسی | محمدحسین رفیعی | شیعه[۶۱] |
پانویس
- ↑ «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری.
- ↑ «شیعه در نگاه وهابیان»، پایگاه اطلاع‌رسانی پگاه حوزه.
- ↑ نگاه کنید به «سیر مطالعاتی نقد وهابیت(مقدماتی)»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری.
- ↑ جمشیدی راد، «فرقه وهابیت و اهداف سیاسی آن»، ص۱۸۶.
- ↑ Dillon, Wahhabism is it a factor in the spread of global terrorism?, P49-56.
- ↑ هاشمی، «الگوگیری داعش از وهابیت دوره اول (بخش اول: عملکرد)»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری.
- ↑ Dillon, Wahhabism is it a factor in the spread of global terrorism?, P56
- ↑ Dillon, Wahhabism is it a factor in the spread of global terrorism?, P57
- ↑ «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری.
- ↑ علی‌خانی، «اندیشه سیاسی محمد بن عبدالوهاب (۱)»، وبگاه راسخون.
- ↑ «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری.
- ↑ Dillon, Wahhabism is it a factor in the spread of global terrorism?, P13
- ↑ «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری.
- ↑ العماد، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری.
- ↑ «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریانهای افراطی و تکفیری.
- ↑ نگاه کنید به ابن عبدالوهاب النجدی، الرسالة فی الرد علی الرافضة، ۱۴۲۷ق، ص۴۲-۱۱۷.
- ↑ نگاه کنید به ابن عبدالوهاب النجدی، الرسالة فی الرد علی الرافضة، ۱۴۲۷ق، ص۴۲-۱۱۷.
- ↑ نگاه کنید به ابن عبدالوهاب النجدی، الرسالة فی الرد علی الرافضة، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۵-۱۱۰.
- ↑ نگاه کنید به ابن عبدالوهاب النجدی، الرسالة فی الرد علی الرافضة، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۵-۱۱۰.
- ↑ خورشیدی، «نقد برخی از افترائات محمد بن عبدالوهاب به شیعه»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ خورشیدی، «نقد برخی از افترائات محمد بن عبدالوهاب به شیعه»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ خورشیدی، «نقد برخی از افترائات محمد بن عبدالوهاب به شیعه»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ خورشیدی، «نقد برخی از افترائات محمد بن عبدالوهاب به شیعه»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ ابن عبدالوهاب النجدی، الرسالة فی الرد علی الرافضة، ۱۴۲۷ق، ص۷۸
- ↑ خورشیدی، «نقد برخی از افترائات محمد بن عبدالوهاب به شیعه»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ خورشیدی، «نقد برخی از افترائات محمد بن عبدالوهاب به شیعه»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ نگاه کنید به سبحانی تبریزی، درسنامه نقد وهابیت، ۱۳۹۸ش، ص۵۳-۵۷.
- ↑ مهاجر، «بهره برداری وهابیت از واژه «سلف»»،مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری. هاشمی، «مفهوم «اله» از منظر محمد بن عبدالوهاب»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری.
- ↑ عباسی، «وهابیت و تکفیر شیعه»، وبگاه پژوهه.
- ↑ «چهار قاعده کلی «وهابیت» برای رهایی از «شرک»»، وبگاه آئین رحمت.
- ↑ «وهابیون چه برداشتی از کلمه (اله) دارند؟»، وبگاه آئین رحمت
- ↑ نگاه کنید به سبحانی تبریزی، درسنامه نقد وهابیت، ۱۳۹۸ش، ص۵۳-۵۷.
- ↑ «چهار قاعده کلی «وهابیت» برای رهایی از «شرک»»، وبگاه آئین رحمت.
- ↑ «چهار قاعده کلی «وهابیت» برای رهایی از «شرک»»، وبگاه آئین رحمت.
- ↑ علی پور، قیطاسی و دارابی، «تأثیر اندیشه‌های ابن تیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ۱۳۹۶ش، ص۴۳.
- ↑ جمشیدی راد، «فرقه وهابیت و اهداف سیاسی آن»، ص۱۸۲.
- ↑ سبحانی تبریزی، درسنامه نقد وهابیت، ۱۳۹۸ش، ص۲۷۰.
- ↑ سبحانی تبریزی، درسنامه نقد وهابیت، ۱۳۹۸ش، ص۲۷۰.
- ↑ علی پور، قیطاسی و دارابی، «تأثیر اندیشه‌های ابن تیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ علی پور، قیطاسی و دارابی، «تأثیر اندیشه‌های ابن تیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ محیطی، فرمانیان، «بازخوانی نگاه سلفیان به اجتهاد و تقلید»، ص۴۶۳.
- ↑ نگاه کنید به محمدیان خراسانی، «اجتهاد از نگاه وهابیون»، ص۱۹۲.
- ↑ العماد، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری
- ↑ العماد، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری
- ↑ العماد، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری.
- ↑ العماد، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری.
- ↑ علی پور، قیطاسی و دارابی، «تأثیر اندیشه‌های ابن تیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ص۴۴.
- ↑ جمشیدی راد، «فرقه وهابیت و اهداف سیاسی آن»، ص۱۸۲.
- ↑ علی پور، قیطاسی و دارابی، «تأثیر اندیشه‌های ابن تیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ص۴۴.
- ↑ جمشیدی راد، «فرقه وهابیت و اهداف سیاسی آن»، ص۱۸۲
- ↑ رفیع، «تأثیر نفوذ وهابیت در پاکستان بر روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران»، ص۲۱۲.
- ↑ رضوانی، «محمد بن عبدالوهاب»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ رضوانی، «محمد بن عبدالوهاب»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ رضوانی، «محمد بن عبدالوهاب»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری.
- ↑ عظیمی، «آثار و کتب محمدبن عبدالوهاب»، وبگاه پژوهه،
- ↑ سعادتی، «تقابل توحید محمد بن عبدالوهاب با توحید قرآنی»، ص۸۴.
- ↑ سعادتی، «تقابل توحید محمد بن عبدالوهاب با توحید قرآنی»، ص۸۴.
- ↑ عظیمی، «آثار و کتب محمدبن عبدالوهاب»، وبگاه پژوهه. «محمد بن عبدالوهاب»، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ Sindi, "Britain, the Rise of Wahhabism and the House of Saud", Kana's website.
- ↑ نگاه کنید به زینی دحلان، فتنه وهابیت، مشعر، ص۱۸-۵۰.
- ↑ «فهرست کتبی که در رد وهابیت نوشته شده» وبگاه تی‌وی شیعه؛ رفیعی، «ردیه فقهای تونس بر اندیشه‌های محمد بن عبدالوهاب»؛ رجبی، «بررسی دیدگاه محمدبن عبدالوهاب درباره شرک و مشرک».
منابع
- «شیعه در نگاه وهابیان»، ۱۳۸۶ش، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- «محمد بن عبدالوهاب»، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۹ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۹ مهر ۱۴۰۲ش.
- «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیر خانه، تاریخ درج مطلب: ۲۸ خرداد۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۲ش.
- «فهرست کتبی که در رد وهابیت نوشته شده»، وبگاه تی‌وی شیعه، تاریخ درج مطلب: ۲۲دی ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۴مهر ۱۴۰۲ش.
- «سیر مطالعاتی نقد وهابیت(مقدماتی)»، وبگاه پایگاه، تاریخ درج مطلب: ۱۷ شهریور ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مهر ۱۴۰۲ش.
- آئین رحمت، «چهار قاعده کلی «وهابیت» برای رهایی از «شرک»»، وبگاه آئین رحمت، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۱۹مهر ۱۴۰۲ش.
- ابن عبدالوهاب النجدی، محمد، الرسالة فی الرد علی الرافضة، تحقیق ابوبکر عبدالرزاق، صنعا، دارالاثار، ۱۴۲۷ق.
- العماد، عصام، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۳۹۲ش، ۱۶ مهر ۱۴۰۲ش.
- جمشیدی راد، جعفر، «فرقه وهابیت و اهداف سیاسی آن»، مندرج در نشریه مطالعات سیاسی، ۱۳۸۹ش،
- خورشیدی، وحید، «نقد برخی از افترائات محمد بن عبدالوهاب به شیعه»، پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری، تاریخ درج مطلب:۲۰ اسفند۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۹مهر ۱۴۰۲ش.
- رجبی، حسین، «بررسی دیدگاه محمدبن عبدالوهاب درباره شرک و مشرک»، مندرج در مجله سراج منیر، بهار ۱۳۹۱ش.
- رضوانی، علی اصغر، «محمد بن عبدالوهاب»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهی و جریانهای تکفیری، تاریخ درج مطلب:۱۸ مهر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۵ مهر ۱۴۰۲ش.
- رفیع، حسین، «تأثیر نفوذ وهابیت در پاکستان بر روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران»، مندرج در فصلنامه مطالعات روابط بین الملل، شماره ۳۲، ۱۳۹۴ش.
- رفیعی، محمدحسین، «ردیه فقهای تونس بر اندیشه‌های محمد بن عبدالوهاب»، مندرج در فصلنامه پیام بهارستان، بهار ۱۳۹۰ش.
- زینی دحلان، سید احمد، فتنه وهابیت، ترجمه همایون همتی، بی‌جا، مشعر، بی‌تا.
- سبحانی تبریزی، جعفر، درسنامه نقد وهابیت، تحقیق و اضافات مرتضی محیطی، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ۱۳۹۸ش.
- سعادتی، باقر، «تقابل توحید محمد بن عبدالوهاب با توحید قرآنی»، مندرج در فصلنامه تحقیقات کلامی زمستان ۱۳۹۶ش.
- عباسی، حبیب و تکفیر شیعه»، وبگاه پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش، ۱۸ مهر۱۴۰۲ش.
- عظیمی، مهری، «آثار و کتب محمدبن عبدالوهاب»، وبگاه پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مهر ۱۴۰۲ش.
- علی پور، جواد، قیطاسی، سجاد و دارابی، مهدی، «تأثیر اندیشه‌های ابن تیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، مندرج در فصلنامه‌اندیشه سیاسی در اسلام، تابستان ۱۳۹۶ش.
- علی‌خانی، علی اکبر، «اندیشه سیاسی محمد بن عبدالوهاب (۱)»، وبگاه راسخون، تاریخ درج مطلب:۳۰ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- محمدیان خراسانی، حامد، «اجتهاد از نگاه وهابیون»، مندرج در سراج منیر، پژوهش‌نامه تخصصی نقد وهابیت، دور اول شماره سوم، پاییز ۱۳۹۰ش.
- محیطی، مجتبی، فرمانیان، مهدی، «بازخوانی نگاه سلفیان به اجتهاد و تقلید»، مندرج در فصلنامه پژوهش‌های فقهی، تابستان ۱۴۰۰ش.
- مهاجر، «بهره برداری وهابیت از واژه «سلف»»،مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۶ مهر ۱۴۰۲ش.
- هاشمی، «الگوگیری داعش از وهابیت دوره اول (بخش اول: عملکرد)»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریانهای تکفیری، تاریخ درج مطلب:۷ مرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۶ مهر ۱۴۰۲ش.
- Dillon, Michael R, Wahhabism is it a factor in the spread of global terrorism?, 2009, Calhoun: The NPS Institutional Archive.
- Sindi, Abdullah Mohammad, "Britain, the Rise of Wahhabism and the House of Saud", Kana's website, Published Jan 20, 2015, Accessed: Oct 9, 2023.