درهای بهشت
| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
درهای بهشت از مفاهیم قرآنی است که بعضی مفسران آن را به درجات بهشت تفسیر کرده‌اند. مطابق روایت‌های متعددی از شیعه و سنی تعداد درهای بهشت، هشت درب است؛ اگرچه برخی از محققان درهای اصلی بهشت را هشت در دانسته و معتقدند بهشت درهای فرعی زیادی دارد.
درهای بهشت با نام‌هایی چون ریّان، صبر و جهاد نام‌گذاری شده است و بهشتیان متناسب با اعمال خود، از آنها وارد می‌شوند. در روایت‌هایی، امام علی(ع) و اهل بیت(ع) به عنوان دری از درهای بهشت معرفی شده‌اند. در بعضی از احادیث نیز مکان‌ها (مانند رکن یمانی) و زمان‌هایی (مثل ماه رمضان) با درهای بهشت مرتبط دانسته شده است.
در بعضی از احادیث، ویژگی‌هایی ظاهری برای درهای بهشت بیان شده است؛ از جمله اینکه برای درهای بهشت کتیبه‌ای هست که بر آن عبارتِ «معبودی جز الله نیست؛ محمد رسول خدا و علی برادر رسول خداست» نوشته شده است.
کتاب «ابواب الجنة فی الدنیا و الآخرة» اثری از هاشم موسوی جزائری در موضوع درهای بهشت است.
معرفی
در آیات قرآن از درهایی برای بهشت خبر داده شده است.[۱] مفسران در توضیح حقیقت درهای بهشت، بیان‌های مختلفی دارند؛ محمد صادقی تهرانی مولف تفسیر الفرقان و سید کمال حیدری از مفسران شیعه، با بیان اینکه درب هر چیزی متناسب با همان است، درهای بهشت را به درجات بهشت تفسیر کرده‌اند.[۲] به باور ناصر مکارم شیرازی، مؤلف تفسیر نمونه، درهای بهشت در واقع همان عواملی است که پاداش بهشت را برای اشخاص به ارمغان می‌آورد.[۳] ملا صدرا بنیان‌گذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه در باره درهای هفتگانه دوزخ چند دیدگاه را نقل کرده از جمله این که از برخی نقل کرده که درهای جهنم همان حواس هفتگانه هستند که عبارتند از: شنوایی، بینایی، بویایی، چشایی،لامسه( بساوایی)، خیال و فکر. و از بر خی دیگر نقل کرده که در های جهنم همان اخلاق مذموم و ناپسند است مثل: نفاق، کبر، حسد، حرص، بلند آرزویی و بخل و بدون شک این صفات اخلاقی مذموم سبب دوزخی شدن انسان هاست.[یادداشت ۱] وی هم چنان در توجیه این که درهای بهشت هشت تا و درهای جهنم هفت تاست گفته که درهای جهنم به اندازه اعضای هفتگانه ای است که آدمی با آن تکالیفش را انجام می‌دهد و درهای بهشت نیز همین تعداد است به اضافه درِ قلب (باب القلب) که این در بر دوزخیان بسته است وبه همین جهت آتش دوزخ ورود به قلب نمی کند زیرا درِقلب بر آتش دوزخ بسته است و این آتش از درون بر آن نفوذ می کند و به تعبیر قرآن اطلاع می‌بابد چنان چه در آیه ۷ سوره همزه سوره گفته است الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ[آتشى] كه به دل ها مى‌رسد. [۴]
تعداد
اگرچه تعداد درهای بهشت در قرآن ذکر نشده،[۵] اما بر اساس روایت‌های متعددی از شیعه و سنی، تعداد درهای بهشت، هشت در است.[۶] برخی از نویسندگان این تعداد از درها را مطابق تعداد بهشت‌های ذکر شده در قرآن (۱. جنة النعیم[۷] ۲. فردوس[۸] ۳. جنة الخلد[۹] ۴. جنة المأوی[۱۰] ۵. جنات عدن[۱۱] ۶. دارالسلام[۱۲] ۷. دارالقرار[۱۳] ۸. بهشتی به وسعت آسمان‌ها و زمین[۱۴]) دانسته‌اند.[۱۵]
با این حال در روایتی از امام علی(ع) تعداد درهای بهشت، ۷۲ در دانسته شده است.[۱۶] مکارم شیرازی، احتمال داده که تمامی عددهای ذکر شده برای بیان تعداد درهای بهشت نبوده، بلکه بر کثرت درها دلالت داشته باشد.[۱۷] لکن سید کمال حیدری برای حل اختلاف روایات در بیان تعداد درهای بهشت، درهای اصلی بهشت را هشت در و درهای فرعی آن را بیشتر از آن تعداد دانسته است.[۱۸]
مکارم شیرازی معتقد است بیشتر بودن درهای بهشت، نسبت به درهای جهنم، بر پیشی گرفتن رحمت الهی بر غضبش[۱۹] و بیشتر بودن اسباب سعادت از اسباب بدبختی دلالت دارد.[۲۰]
شیخ جعفر شوشتری در کتاب الخصائص الحسینیه می‌گوید در حسین (علیه‌السّلام) برای وسیله تقرّب به خدا بودن، ویژگی‌ای دیدم که او، به سبب آن ویژگی است که این‌گونه توصیف شده است: «دری از درهای بهشت، کشتی نجات و چراغ هدایت». شوشتری در ادامه پیامبر و امامان را درهای بهشت برشمرده است و تصریح کرده که دری که برای امام حسین است از دیگر درها گشوده‌تر و بزرگتر است (فالنبی و الائمة (علیهم‌السّلام) کلّهم ابواب الجنان؛ لکنّ باب الحسین اوسع). [۲۱]
نامها
در بعضی از روایت‌ها، نام درهای بهشت بدین صورت ذکر شده است: ۱. توبه ۲. زکات ۳. نماز ۴. امر به معروف و نهی از منکر ۵. حج ۶. ورع ۷. جهاد ۸. صبر.[۲۲] بر اساس روایتی از اهل تسنن، در بهشت برای اهل هر عملی، درب مخصوصی است که با آن عمل فراخوانده می‌شوند.[۲۳] در احادیث شیعه نیز آمده است برای جهادکنندگان دری به نام مجاهدان[۲۴] و برای روزه‌داران دری به نام ریّان (سیراب) وجود دارد که از آنجا وارد می‌شوند.[۲۵]
مطابق بعضی از روایات، یکی از درهای بهشت برای انبیا و صدّیقان، دری برای شهدا و صالحان، پنج در برای شیعیان و دوست‌داران اهل بیت(ع) و یک در برای دیگر مسلمانان اختصاص دارد.[۲۶] بر اساس روایتی در کتاب کافی، یکی از درهای بهشت در رکن یمانی قرار دارد که ورود از آن به اهل بیت پیامبر(ص) اختصاص دارد، لکن طبق حدیثی دیگر از این کتاب، شیعیان از آن در داخل خواهند شد.[۲۷]
اشخاص، مکان‌ها و زمان‌های مرتبط
بر اساس بعضی از روایت‌ها، افرادی به‌عنوانِ دری از درهای بهشت معرفی شده‌اند؛ در حدیثی از پیامبر(ص)، امام حسین(ع)[۲۸] و در حدیثی از امام کاظم(ع)، امام علی[۲۹] و مطابق روایتی از امام علی(ع)، اهل بیت به عنوان درهای بهشت معرفی شده‌اند.[۳۰]
در منابع روایی، از برخی مکان‌ها به‌عنوان محلِ درهای بهشت نام برده شده؛ که از جمله این مکان‌ها می‌توان به حجر اسماعیل،[۳۱] منبر پیامبر(ص)،[۳۲] قبر امام حسین(ع)[۳۳] و نیز شهر قم اشاره کرد.[۳۴]
همچنین روایت‌هایی وجود دارد که بعضی از اوقات را زمان باز شدنِ درهای بهشت می‌داند؛ مانند ماه رمضان،[۳۵] زمان ولادت پیامبر(ص)،[۳۶] وقت نماز ظهر،[۳۷] دوشنبه و پنجشنبه از جمله این اوقات هستند.[۳۸]
ویژگی‌های ظاهری
پیامبر اکرم(ص) :
عبدالله بن مسعود گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چون مرا شبانه‌ی به معراج بردند... پس بهشت و نعمت‌هایش و دوزخ و عذاب‌هایش را مشاهده کردم و بهشت، هشت در داشت و بر هر دری از آن، چهار جمله نوشته شده بود که هر جمله، برای کسی که بداند و به آن عمل کند از دنیا و هرآنچه در آن است بهتر می‌باشد...جبرئیل به من گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! نوشته‌های روی این درها را بخوان». من نیز چنین کردم... روی اوّلین در بهشت نوشته بود: «لا اله الا الله، محمّد رسول الله، علیّ ولی الله ؛ هر چیزی چاره‌ای دارد و چاره زندگی چهار خصلت است؛ قناعت، بخششِ حقّ خویش ، رهاکردن کینه و همنشینی با نیکان»
منبع: مجلسی، بحارالانوار، ج۸، ص۱۴۴؛ القمی، الفضائل، ص ۱۵۲
مفسران در ذیل آیه۷۱ سوره زمر وَ «سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَىٰ جَهَنَّمَ زُمَرًا ۖ حَتَّىٰ إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا» و كسانى كه كافر شده‌اند، گروه گروه به سوى جهنّم رانده شوند، تا چون بدان رسند، درهاى آن [به رويشان] گشوده گردد و آیه ۷۳ سوره زمر «وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًاحَتَّىٰ إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا» و كسانى كه از پروردگارشان پروا داشته‌اند، گروه گروه به سوى بهشت سوق داده شوند، تا چون بدان رسند و درهاى آن [به رويشان] گشوده گردد در تفاوت درهای جهنم وبهشت و اختلالف تعبیر قرآن که درباره درهای جهنم می‌گوید: «فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا» و درباره درهای بهشت می‌گوید: «وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا» نکات مختلفی را ذکر کرده‌اند. محی‌الدین عربی در تفسیرش می‌گوید: درهای بهشت پیش از آمدن بهشتیان باز است زیرا درهای رحمت و فیض حق همواره باز است و فیض خداوند همیشه جاری است تا هرکس قابلیت دارد دریافت کند ولی درهای دوزخ بسته است و فقط برای هر نفسی که آمادگی ورود به دوزخ را داشته باشد باز می‌شوند. [۳۹]آلوسی در تفسیر روح المعانی باز بودن درهای بهشت برای ورود با تقوایان را تشبیه به میزبانی کرده که در انتظار مهمان است و همه چیز را برای استقبال از او و ورود او به منزل مهیا کرده است. [۴۰] در احادیث شیعه برای درهای بهشت ویژگی‌هایی بیان شده است؛ از جمله اینکه پهنای هر یک از درهای بهشت، به اندازه چهل سال راه است.[۴۱] بر اساس روایتی از پیامبر(ص) کوبه درهای بهشت از یاقوت سرخ است و هنگامی که با آن بر در کوبیده می‌شود، صدای «یا علی» می‌دهد.[۴۲] بر خلاف این روایت، احادیث دیگری نیز وجود دارد که مشخصات دیگری را برای درهای بهشت ذکر کرده است.[۴۳]
کلیدها
در منابع روایی شیعه، نماز،[۴۴] شمشیر‌ها (کنایه از جهاد در راه خدا)،[۴۵] ذکر لا اله الا الله[۴۶] حضرت پیامبر(ص)[۴۷] و امام علی(ع) از کلید‌های بهشت معرفی شده‌اند.[۴۸] بنابر روایتی در تفسیر فرات کوفی، پیامبر(ص) و امام علی(ع) نخستین کسانی هستند که بر درب بهشت می‌کوبند[۴۹] و امام علی(ع)، پیامبر(ص) را در باز کردن درب بهشت یاری می‌کند.[۵۰]
کتیبه‌ها
بر اساس روایات متعددی از شیعه و سنی بر روی درهای بهشت عبارتِ «معبودی جز الله نیست؛ محمد رسول خدا و علی برادر رسول خداست» نوشته شده است.[۵۱] همچنین مطابق روایتی از پیامبر(ص)، جبرئیل در معراج، درهای بهشت را به وی نشان داد که علاوه بر عبارت «معبودی جز الله نیست؛ محمد رسول خدا و علی ولیّ خداست»، روی هر در عبارت‌های اخلاقی جداگانه‌ای وجود داشت.[۵۲] همچنین مطابق حدیثی از امام صادق(ع) بر روی درب بهشت نوشته شده است: در برابر هر صدقه، ده پاداش و در مقابل قرض‌الحسنه هجده پاداش است.[۵۳]
تک‌نگاری‌ها
کتاب‌هایی که با موضوع درهای بهشت نوشته شده است برخی از آنها عبارتند از:
- «ابواب الجنة فی الدنیا و الآخرة» نوشته هاشم موسوی جزائری؛ در این اثر ۳۱۸ روایت از شیعه و سنی، با موضوع درهای بهشت ذکر شده و انتشارات ناجی در قم آن را در سال ۱۳۹۵ش چاپ کرده است.[۵۴]
- «ابواب الجنة» نوشته محمد وانقی؛ این کتاب را انتشارات آرمان رشد در سال ۱۳۹۷ش در ۲۵۲ صفحه چاپ کرده است.[۵۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سوره ص، آیه ۵۰؛ سوره زمر، آیه ۷۳؛ سوره رعد، آیه ۲۳.
- ↑ حیدری، المعاد، ۱۴۴۰ق، ج۶، ص۷۴.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۳۵.
- ↑ صدرالدین شیرازی، مفاتیح الغیب، ۱۳۶۳ش، ص۶۶۸-۶۷۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۳۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، بهشت و دوزخ از نگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۸۵.
- ↑ سوره مؤمنون،آیه ۱۱.
- ↑ سوره فرقان، آیه ۱۵.
- ↑ سوره نجم، آیه ۱۵.
- ↑ سوره طه، آیه ۷۶.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۲۷.
- ↑ سوره غافر، آیه ۳۹.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۳۳.
- ↑ موسوی جزائری، ابواب الجنة فی الدنیا و الآخرة، ۱۳۹۵ش، ص۸.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۳۸.
- ↑ الحیدری، المعاد، ۱۴۴۰ق، ج۶، ص۷۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۳۸.
- ↑ الخصائص الحسینیه، شوشتری، ص۱۴ به نقل از :ری شهری، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ، ج۱، ص۱۶(پاورقی).
- ↑ خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰ق، ج۹، ص۱۸۹.
- ↑ ابن ابی‌شیبه، المصنف، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۲۳.
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۷۱.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۰۹.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ص۲۱۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۸۹.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۱۱۵.
- ↑ قطب راوندی، لب اللباب، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۱۱۶.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۶۸.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۲۷۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۷، ص۲۱۲.
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۶۴.
- ↑ قیسی دمشقی، جامع الآثار، ۲۰۱۰م، ج۵، ص۲۶۷۹.
- ↑ شیخ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۵۷۵.
- ↑ سید ابن‌طاووس، جمال الاسبوع، ۱۳۳۰ق، ص۱۷۳.
- ↑ ابن العربی، تفسیر ابن عربی، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ آلالوسی، تفسیر روح المعانی، ج۱۲، ص۲۸۸.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۵۸۸-۵۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ ابن ابی‌جمهور، عوالی اللئالی، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۱۲.
- ↑ قمی، الفضائل، ۱۳۶۳ش، ص۳۳.
- ↑ طبری آملی، بشارة المصطفی، ۱۳۸۳ق، ص۶۸.
- ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ص۳۹۴.
- ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات کوفی، ۱۴۱۰ق، ص۶۳۵.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۹۹-۲۰۱.
- ↑ ابن‌شاذان قمی، الفضائل، ۱۳۶۳ش، ص۱۵۲-۱۵۴
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸.
- ↑ موسوی جزائری، ابواب الجنة فی الدنیا والآخرة، ۱۳۹۵ش.
- ↑ وانقی، ابواب الجنة، ۱۳۹۷ش.
یادداشت
- ↑ و قيل هي الأخلاق الذميمة من الفكر و النفاق و الكبر و الحسد و الحرص و طول الأمل و البخل و غير ذلك مما لا يحصى و لا شبهة في أن منشأ دخول الجحيم هو هذه الصفات
منابع
- ابن‌ابی‌شیبه، ابوبکر، المصنف، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم، دار سیدالشهدا(ع)، ۱۴۰۵ق.
- ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌العربی، محی‌الدین، تفسیر ابن عربی، تحقيق: تصحیح و مقدمه: الشيخ عبد الوارث محمد علي، الطبعة: الأولى ، لبنان/ بيروت -الناشر: دار الكتب العلمية، ۱۴۲۲ - ۲۰۰۱م.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف، دار المرتضویة، ۱۳۵۶ش.
- الآلوسی، شهاب الدین، تفسیر روح المعانی، بی تا، بی جا، بی نا.
- حیدری، سید کمال، المعاد، کاظمین، موسسة الامام الجواد(ع)، ۱۴۴۰ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین(ع)، قم، انوار الهدی، ۱۴۲۳ق.
- خویی، ابوالقاسم، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران، المکتبة الاسلامیة، ۱۴۰۰ق.
- سید ابن‌طاووس، جمال الاسبوع، بکمال العمل المشروع، قم، دار الرضی، ۱۳۳۰ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی، ۱۴۰۶ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۳ش.
- طبری آملی، محمد بن ابی‌القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۳ق.
- فرات کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات کوفی، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- قطب راوندی، سعید بن هبة‌الله، لب اللباب، قم، آل عبا(ع)، ۱۴۳۱ق.
- قمی، شاذان بن جبرئیل، الفضائل، قم، رضی، ۱۳۶۳ش.
- قیسی دمشقی، محمد بن عبدالله، جامع الآثار فی مولد النبی المختار، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۲۰۱۰م.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، بهشت و دوزخ از نگاه قرآن و حدیث، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۸۶ش.
- موسوی جزائری، هاشم، ابواب الجنة فی الدنیا و الآخرة، قم، ناجی، ۱۳۹۵ش.
- وانقی، محمد، ابواب الجنة، تهران، آمان رشد، ۱۳۹۷ش.