بیت المعمور

بَیتُ المَعمور خانه‌ای در آسمان چهارم یا هفتم، مُحاذی(برابر یا مقابلِ) خانۀ کعبه که فرشتگان در آنجا همواره مشغول عبادت و طواف‌اند. این ترکیب نخستین بار در قرآن کریم و سپس در روایات اسلامی به کار رفته است.

معناشناسی

معنای لغوی

«البَیتُ المَعمُور» ترکیبی وصفی و «بَیت» کلمه‌ای عربی است. بیت، در اصل به معنای جایی بوده که شب در آنجا بیتوته می‌کرده‌اند. سپس این کلمه بدون لحاظ شب، برای خانه به کار رفته است.^[۱]
کلمه «معمور» اسم مفعول از ماده «ع م ر» و معنای اصلی این ماده، حیات و آبادانی در مقابل ویرانی و خرابی است.^[۲]
گفته‌اند وجه نامگذاری بیت المعمور این است که به ذکر و طاعت خداوند آباد و زنده است^[۳]
در عربی البیت المعمور(با الف و لام بر کلمه بیت و معمور)است و در فارسی بیت المعمور است.
در روایتی از امام باقر(ع) نام دیگر بیت المعمور، «ضُراح» ذکر شده که یکی از چهار ستون عرش خدا است.^[۴]

معنای اصطلاحی

بیت المعمور، خانه‌ای در آسمان چهارم یا هفتم، مُحاذی(برابر یا مقابلِ) خانۀ کعبه است که فرشتگان در آنجا همواره مشغول عبادت و طواف‌اند.^[۵]^{[یادداشت ۱]}بیت المعمور به معنای «خانه آباد»، مکانی که خداوند در آیه ۴ سوره طور یک بار بدان قسم خورده است : «وَالبَیتِ المعمورِ»

فلسفه وجودیِ بیت المعمور به درستی دانسته نیست؛ اما بنابر روایاتی، فرشتگان پس از اعتراض به آفرینش آدم، از نور الهی محجوب شدند و بدین رو به عرش الهی پناه بردند و خدا آنها را آمرزید و در آسمان چهارم، بیت المعمور را برایشان بنا فرمود.^[۷]

به نقل روایات کهن و تفاسیرِ صحابه و تابعان، هر روز هفتاد هزار فرشته در بیت المعمور نماز می‌گزارند و چون خارج شوند، دیگر تا روز قیامت بدان باز نمی‌گردند و آبادانی این خانه به سبب فراوانی فرشتگانی است که در آن ذکر خدا می‌گویند و عبادت می‌کنند.^[۸]

در حال حاضر، با پررنگ شدن رویکرد عقلی و تجربی در تفاسیر غیرمأثور، این دیدگاه که معمور بودن کعبه به سبب حضور زائران در اطراف کعبه است، نظر غالب مفسران قرآن کریم را به خود جلب کرده است.^[۹]
طبرسی و علامه طباطبائی مفسران شیعه از این قول که بیت المعمور، خانه کعبه است، به عنوان نظری ضعیف یاد کرده‌اند.^[۱۰] طباطبایی بیان کرده که در روایات مأثور، بیت المعمور، خانه‌ای است در آسمان چهارم یا هفتم و یا اول.^[۱۱] وی معتقد است که مقابل و رو به رو بودن بیت‌المعمور با کعبه، به لحاظ معنی است نه مادی و حسی.^[۱۲]

در تفاسیر با گرایش عرفانی، تأویل‌هایی متفاوت از بیت‌المعمور به دست داده شده است. برای نمونه، ابن عربی اندلسی بیت المعمور را قلبِ عالم یا نَفْس ناطقه کلّیه خوانده^[۱۳]و قشیری از آن با تعابیری مانند قلوب عابدان عارفی که با محبت و معرفت خدا آبادگشته‌ یاد کرده است .^[۱۴] فخر رازی مفسر اهل سنت قرآن کریم، بیت المعمور را همراه بیت المقدس، کعبه، عرش و حضرة جلال اللّه، یکی از پنج قبله دو جهان دانسته است.^[۱۵]

بیت المعمور در قرآن

ترکیب بیت المعمور تنها در یک آیه قرآنی به کار رفته است؛ جایی که خداوند به آن و چند امر دیگر سوگند خورده که عذاب روز قیامت حق و قطعی است:«وَالطُّورِ (۱) وَکتابٍ مَسْطُورٍ (۲) فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ (۳) وَالْبَیتِ الْمَعْمُورِ (۴) وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ (۵) وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ (۶) إِنَّ عَذابَ رَبِّک لَواقِعٌ؛^[۱۶]سوگند به طور، و به کتابی نگاشته، در نازکپوستی برگشاده، و سوگند به آن خانه آبادان، و به بام برافراشته، و به دریای برافروخته؛ که عذاب پروردگارت روی‌دادنی است.»^[۱۷]
این آیه باعث گشته تا در منابع روایی و تفسیری شیعه و سنی، مطالب بسیاری درباره بیت المعمور ذکر گردد.

بیت المعمور در روایات

در منابع روایی از بیت المعمور به احترام بسیار یاد شده. در روایتی از امام علی(ع)، بیت المعمور در آسمان همان حرمت کعبه در زمین را دارد و هر روز هفتاد هزار فرشته به سوی او می‌آیند و طواف و عبادت می‌کنند و سپس می‌روند و دیگر هرگز بدانجا بازنمی‌گردند.^[۱۸]
درباره موضع بیت المعمور در روایات اختلافاتی به چشم می‌آید؛ از جمله برخی روایات این خانه را در آسمان اول، چهارم، هفتم و برخی نیز ورای هفت آسمان و زیر عرش الهی دانسته‌اند.^[۱۹]
بیشتر روایات، از آسمان چهارم به عنوان موضع بیت المعمور سخن گفته‌اند.^[۲۰]
در برخی روایات از مکعب و مربع بودن بیت المعمور سخن رفته و علت مکعب بودن کعبه این دانسته شده که به تبعیت از بیت المعمور، مکعب است.^[۲۱]
بنابر برخی روایات که منابع تفسیری نیز به آن استناد کرده‌اند، قرآن کریم در شب قدر به صورت کامل بر بیت المعمور نازل شده و سپس به تدریج بر پیامبر اکرم(ص) فرود آمده است. این روایات این نظریه را تقویت می‌کنند که قرآن دو نزول دارد: دفعی و تدریجی. نزول قرآن بر بیت المعمور، دفعی است.^[۲۲]
برخی از مفسران و محدثان، سند روایات مشهور در توصیف بیت المعمور را ضعیف دانسته‌اند.^[۲۳]

در ادبیات

در متون ادبی و اشعار شاعران نیز به تناسب و گاه برای تشبیه و تمثیل تعبیر بیت المعمور بکار گرفته شده است.

مدح سلطان اویسسلمان ساوجی

بحر مسرور است آبت با زلال سلسبیل

بیت معمور است صحنت یا بهشت جاودان

بر بسات حضرتت آیات رحمت را نزول

در حریم حرمتت سُکّان دولت را مکان

^[۲۴]

حسین خوارزمی

مثال کعبه و مانند بیت معمور است

خرابه دل ما چون بعشق شد معمور

^[۲۵]

جامی

تویی آن آسمان بیت معمور

که در روی زمینت نیست ثانی

ز خورشید جهانسوز حوادث

کند سقف رفیعت سایه بانی

^[۲۶]

پانویس

↑ راغب اصفهانی، ۱۴۰۴ق، ص۶۴.
↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش،ج۸، ص۲۲۹.
↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،۱۳۶۸ش، ج۸، ص۲۲۶. نیز نک: طبرسی، مجمع البیان،۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۴۷.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۸۷.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ۲۴۷؛ فخر رازی، ج۴، ص۴۶؛ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۳۶.
↑ طباطبایی، المیزان، الناشر منشورات اسماعيليان، ج ۸، ص۱۷۱.
↑ کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج ۴، ص۱۸۷ و ۱۸۸؛قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۷.
↑ نک: طبری،تفسیر طبری، ج۲۲، ص۴۵۵، ج ۱۱، جزء ۲۷، ص۱۰۱۱؛ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۱۹، ص۸؛ سیوطی، الدرالمنثور،۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۱۷؛ طوسی، تبیان، الناشر : احياء التراث العربي ـ بيروت، ج ۹، ص۴۰۲.
↑ نک: دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره ۱۳۸۲ق، ج ۶، ص۲۳۳؛ ابن عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، بی‌تا، ج ۲۷، ص۳۸ ۳۹؛ مغنیه، تفسیر الکاشف،ج ۷، ص۱۶۱؛ خطیب، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق،ج ۱۴، ص۵۴۳؛ قاسمی، ج ۱۵، ص۲۰۹؛ قرشی،قاموس قرآن، ج ۱۰، ص۳۶۶۳۶۷؛ مراغی، ج ۹، جزء ۲۷، ص۱۹؛ زحیلی، ج ۲۷، ص۵۷؛ ضیف، ص۸۷۲.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۴۷.
↑ طباطبایی، المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۱۹، ص۶.
↑ طباطبایی، المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۸، ۱۷۱.
↑ تفسیر قرآن ابن عربی، ۱۴۲۲ق، ۲۰۰۱م،ج ۲، ص۲۷۳؛ ابن عربی، الفتوحات المکیة،موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ج ۴، ص۸.
↑ قشیری، لطائف الاشارات،۲۰۰۰ م،ج ۳، ص۴۷۲.
↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق،ج۱، ص۲۴۳.
↑ طور/۶۱.
↑ ترجمه موسوی گرمارودی.
↑ طبرسی،مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسر، تهران، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۲۴۷؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه،‌ دفتر انتشارات اسلامی،۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۲؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب،‌دار احیاء التراث العربی، سوم، بیروت، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۴۶.
↑ نک: طبری، تفسیر طبری، ج ۱۱، جزء ۲۷، ص۱۰۱۱؛ سیوطی، الدر المنثور،چاپ کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق، ج ۶، ص۱۱۷ ۱۱۸؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۱۹، ص۸.
↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۱۹، ص۸.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ج ۳۸۲.
↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۶ش، ج۲۱، ص۱۶۲، ج۱۶، ص۱۲۱.
↑ ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر،۱۴۱۲ق،۱۹۹۲م، ج ۴، ص۳۸۹؛ سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، چاپ کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق،ج ۶، ص۱۱۷.
↑ https://ganjoor.net/salman/divanss/ghasidess/sh74 ساوجی، دیوان اشعار، قصاید، سایت گنجور
↑ https://ganjoor.net/hoseyn/divan/gh/sh110 خوارزمی، دیوان اشعار، غزلیات، قصاید و قطعات » شمارهٔ ۱۱۰۷ سایت گنجور
↑ https://ganjoor.net/jami/divanj/vaseta-eghd/ghaside-vj/sh22 جامی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره ۳۲۷ سایت گنجور

یادداشت

↑ علامه طباطبایی در المیزان محاذات بیت المعمور با کعبه را محاذات معنوی دانسته نه محاذات محسوس و جسمانی. ^[۶]

منابع

ابن درید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت، ۱۹۸۷م.؛
ابن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، ۱۴۰۴ق. ؛
ابن عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، بی‌تا؛
فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر،‌دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۰ق. ؛
ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ علی شیری، بیروت،بی‌تا؛
دروزه، محمد عزه، التفسیر الحدیث، قاهره ۱۳۸۲ق. ؛
فخر رازی، مفاتیح الغیب،‌دار احیاء التراث العربی، سوم، بیروت، ۱۴۲۰ق. ؛
صدوق، محمد بن علی٬ من لا یحضره الفقیه،‌ دفتر انتشارات اسلامی٬ ۱۴۱۳ق.؛
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسر، تهران، ۱۳۷۲ش. ؛
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا؛
سیوطی، عبدالرحمن بن ابوبکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، چاپ کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق. ؛
مصطفوی، حسن، التحقیق لکلمات القرآن الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ش. ؛
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات القرآن، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق داوودی، صفوان عدنان،‌دار القلم، بیروت-دمشق، بی‌تا؛

پیوند به بیرون

[1] راغب اصفهانی، ۱۴۰۴ق، ص۶۴.

[2] مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش،ج۸، ص۲۲۹.

[3] مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم،۱۳۶۸ش، ج۸، ص۲۲۶. نیز نک: طبرسی، مجمع البیان،۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۴۷.

[4] طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۸۷.

[5] طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ۲۴۷؛ فخر رازی، ج۴، ص۴۶؛ عروسی حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۳۶.

[6] طباطبایی، المیزان، الناشر منشورات اسماعيليان، ج ۸، ص۱۷۱.

[8] کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج ۴، ص۱۸۷ و ۱۸۸؛قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۷.

[9] نک: طبری،تفسیر طبری، ج۲۲، ص۴۵۵، ج ۱۱، جزء ۲۷، ص۱۰۱۱؛ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۱۹، ص۸؛ سیوطی، الدرالمنثور،۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۱۷؛ طوسی، تبیان، الناشر : احياء التراث العربي ـ بيروت، ج ۹، ص۴۰۲.

[10] نک: دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره ۱۳۸۲ق، ج ۶، ص۲۳۳؛ ابن عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، بی‌تا، ج ۲۷، ص۳۸ ۳۹؛ مغنیه، تفسیر الکاشف،ج ۷، ص۱۶۱؛ خطیب، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق،ج ۱۴، ص۵۴۳؛ قاسمی، ج ۱۵، ص۲۰۹؛ قرشی،قاموس قرآن، ج ۱۰، ص۳۶۶۳۶۷؛ مراغی، ج ۹، جزء ۲۷، ص۱۹؛ زحیلی، ج ۲۷، ص۵۷؛ ضیف، ص۸۷۲.

[11] طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۲۴۷.

[12] طباطبایی، المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۱۹، ص۶.

[13] طباطبایی، المیزان، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۸، ۱۷۱.

[14] تفسیر قرآن ابن عربی، ۱۴۲۲ق، ۲۰۰۱م،ج ۲، ص۲۷۳؛ ابن عربی، الفتوحات المکیة،موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ج ۴، ص۸.

[15] قشیری، لطائف الاشارات،۲۰۰۰ م،ج ۳، ص۴۷۲.

[16] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق،ج۱، ص۲۴۳.

[17] طور/۶۱.

[18] ترجمه موسوی گرمارودی.

[19] طبرسی،مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسر، تهران، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۲۴۷؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه،‌ دفتر انتشارات اسلامی،۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۲؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب،‌دار احیاء التراث العربی، سوم، بیروت، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۴۶.

[20] نک: طبری، تفسیر طبری، ج ۱۱، جزء ۲۷، ص۱۰۱۱؛ سیوطی، الدر المنثور،چاپ کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق، ج ۶، ص۱۱۷ ۱۱۸؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۱۹، ص۸.

[21] طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، بی‌تا، ج۱۹، ص۸.

[22] طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ج ۳۸۲.

[23] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۶ش، ج۲۱، ص۱۶۲، ج۱۶، ص۱۲۱.

[24] ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر،۱۴۱۲ق،۱۹۹۲م، ج ۴، ص۳۸۹؛ سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، چاپ کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق،ج ۶، ص۱۱۷.

[25] ttps://ganjoor.net/salman/divanss/ghasidess/sh74 ساوجی، دیوان اشعار، قصاید، سایت گنجور

[26] ttps://ganjoor.net/hoseyn/divan/gh/sh110 خوارزمی، دیوان اشعار، غزلیات، قصاید و قطعات » شمارهٔ ۱۱۰۷ سایت گنجور

[27] ttps://ganjoor.net/jami/divanj/vaseta-eghd/ghaside-vj/sh22 جامی، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره ۳۲۷ سایت گنجور

[7] علامه طباطبایی در المیزان محاذات بیت المعمور با کعبه را محاذات معنوی دانسته نه محاذات محسوس و جسمانی. ^[۶]

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[یادداشت ۱]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۶]

ن ب و عالم غیب
عوالم	برهوت • برزخ • ملکوت • جبروت • لاهوت • ناسوت • معاد • عالم ذر • عالم مثال • آخرت • عالم امر • عالم غیب
مکان	قیامت • بهشت • جهنم • عرش • رضوان • هفت آسمان • بیت المعمور • برهوت • بهشت آدم • حوض کوثر • صحرای محشر
فرشتگان	جبرئیل • عزرائیل • اسرافیل • میکائیل • روح القدس • فطرس • مالک • خازن • هاروت و ماروت • رقیب و عتید • نکیر و منکر
جنیان	شیطان • ابلیس • زعفر جنی • خَنّاس • مارد • ام الصبیان • عفریت
سایر	لوح محفوظ • لوح محو و اثبات • کرسی • قلم • عهد الست • کتاب مبین • امام مبین • شب اول قبر • بدن برزخی • حیات برزخی • امداد غیبی • ارتباط با ارواح • تجربه‌ نزدیک به مرگ
بهشت • عارفان شیعه • قیامت