روح انسان

روح انسان حقیقت انسان و سرچشمه توانایی‌های او که بیشتر متکلمان آن‌را جسم لطیفی از جنس هوا دانسته‌اند که در اعضای بدن جریان دارد. برخی متکلمان و فیلسوفانِ مسلمان، روح و نفس ناطقه را یکی دانسته‌اند؛ اما برخی معتقدند مراد از روح در بیشتر بحث‌های کلامی و فلسفی، روح بُخاری (واسطه میان بدن مادی و نفس مجرد) است. در قرآن ۲۱ مرتبه از روح سخن گفته شده که آیه روح از مهم‌ترین آنها است.

متکلمان و فیلسوفان مسلمان وجود روح انسانی را پذیرفته و بیشتر فیلسوفان و برخی از متکلمان آن را غیرمادی و مستقل از بدن دانسته‌اند؛ اما جمعی از متکلمان و اهل حدیث و همه مادی‌انگاران، منکر تجرد روح شدند. به گفته علامه مجلسی دلایل عقلی مسلم بر تجرد یا مادی بودن روح وجود ندارد و ظاهر آیات و روایات دلالت بر مادی بودن آن دارند.

بقای روح پس از مرگ را از معارف قرآن، اصول دین و دینداری و از مسائل مسلم در فلسفه اسلامی دانسته‌اند؛ اما شیخ مفید، بقا و جاودانگی روح را با آیه ۲۶ و ۲۷ سوره الرحمن در تضاد دانسته و آن را نظر فیلسوفان ملحد و طرفداران تناسخ دانسته است.

درباره روح کتاب‌های متعددی نگارش و منتشر شده است که «یسألونک عن الروح» اثر فخرالدین رازی، ‌«کتاب الروح» اثر ابن قیم جوزی، «اصالت روح از نظر قرآن» نوشته جعفر سبحانی از جمله آنهاست.

جایگاه

روح، واژه‌ای قرآنی، حدیثی و کلامی دانسته شده و در قرآن و تفاسیر، احادیث و علم کلام از آن سخن گفته شده است. به گفته برخی مفسران، در آیات قرآن ۲۱ مرتبه از روح سخن گفته شده است. آیه ۸۵ سوره اسراء معروف به آیه روح «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي‏...؛ و از تو درباره روح می‌پرسند بگو: روح از امر پروردگار من است‏» مهم‌ترین آیه‌ای است که بیشتر مفسران در بحث از روح به معنای روح انسانی، به آن استناد کرده‌اند. به گفته برخی از محققان فلسفه، اهمیت و ارزش روح به بهترین وجه در قرآن مطرح شده و آیاتی که درباره آن نازل شده،‌ مطالبی ارائه کرده است که عقل بشر به تنهایی به آنها نمی‌رسید. به پیروی از آیات، تفاسیر نیز به بحث درباره روح در ذیل آیات مرتبط پرداخته‌اند. در منابع روایی، ابواب و بخش‌هایی به بحث درباره روح و مباحث مرتبط با آن اختصاص یافته است.

گفته شده متکلمان متقدم مسلمان، اعم از شیعه و معتزله و اشاعره، در مباحث خود بخش مستقلی به روح اختصاص نداده‌اند؛ بلکه در ذیل بحث از حیات و حقیقت انسان درباره آن سخن گفته‌اند؛ اما بحث از روح، در آثار متکلمانی چون غزالی، فخررازی، خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی اهمیت بیشتری یافت و فصل‌ها و حتی رساله‌های مستقلی درباره آن نگاشته شد. به گفته سید محمد خامنه‌ای، استاد فلسفه اسلامی و رئیس بنیاد حکمت اسلامی صدرا، در فلسفه بیشتر از نفس بحث شده و روح جای چندانی در فلسفه ندارد و باب مخصوصی نیز به آن اختصاص داده نشده است. در فقه نیز در باب‌های طهارت، نماز، تجارت و صید و ذباحه و دیات از روح بحث شده است.

مراد از حقیقت انسان، روح یا نفس او دانسته شده و گفته شده روح، مایه برتری و تمایز انسان از سایر حیوانات و سرچشمه تمام توانایی‌ها و فعالیت‌های او به شمار می‌رود. در روایتی روح انسان از ملکوت و از قدرت خدا شمرده شده است. در برخی آیات قرآن، روح انسانی به خدا اضافه شده است که آن را به جهت شرافت و عظمت دادن به آن دانسته‌اند.

«وَ یسْئَلُونَک عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا»

---

از تو درباره روح سؤال می‌کنند، بگو: روح از فرمان پروردگار من است، و جز اندکی از دانش به شما داده نشده است. ﴿سوره اسراء، آیه ۸۵﴾

اعتقاد به وجود روح را از باورهای قدیمی بشر و مربوط به پنج هزار سال پیش از میلاد دانسته‌اند. مصریون،‌ هندی‌ها و چینی‌ها (پیروان آیین کنفسیوس) را از جمله باورمندان به روح پیش از میلاد مسیح شمرده‌اند.

از روح، با واژگانی همچون دل، جان و روان نیز یاد شده است.

مفهوم‌شناسی

گفته می‌شود در تعالیم دین اسلام تعریف خاصی برای روح، ارائه نشده و فقط به وجود آن تصریح شده است. به ادعای تهانوی در «کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم»، بسیاری از دانشمندان و متکلمان گفته‌اند حقیقت روح را نمی‌دانیم و روح، از چیزهایی است که انسان‌ها نسبت به حقیقت آن جاهلند با اینکه به وجودش یقین دارند. به گفته ملا احمد نراقی از آنجا که روح، مجرد است، به حقیقت آن نمی‌توان پی برد و به همین جهت خداوند در سؤال از روح به پیامبر(ص) فرمود: «... قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی؛ بگو كه روح از امر پروردگار است»؛ البته اگر کسی نفس خود را کامل کند و علاقه و ارتباطش با بدن کم شده باشد، می‌تواند فی الجمله آن را بشناسد.

به‌گفته علامه مجلسی روح، مشترک لفظی است و برای آن ده معنا ذکر شده است: وحی، جبرئیل، عیسی(ع)، اسم اعظم، فرشته‌ای تنومند و بزرگ(عظیم الجثه)،‌ رحمت،‌ راحتی، انجیل، قرآن، حیات یا منشأ حیات. برای روح تا ۲۸ و صد معنا و تعریف ذکر شده است.

سید محمد خامنه‌ای، معتقد است که در اثر ورود فلسفه یونانی به کشورهای اسلامی، نوعی آشفتگی میان اصطلاحات قرآنی و اسلامی به وجود آمد و متکلمان و فیلسوفان مسلمان نتوانستند به خوبی میان نفس و روح در قرآن و فلسفه مرزبندی و تمایز قائل شوند و برخی همچون شیخ صدوق آن دو را به صورت مطلق یکی شمردند.

نظر متکلمان

به گفته فضل بن حسن طبرسی و علامه مجلسی، بیشتر متکلمان از جمله سید مرتضی معتقدند که روح جسم رقیق و لطیفی از جنس هواست که در مجاری و منافذ بدن جریان دارد. ارتباط این جسم لطیف با بدن به جریان گلاب در گل یا روغن کنجد در کنجد تشبیه شده است. برخی روح را جسم لطیف و ملکوتی نورانی دانسته‌اند که حقیقت و چگونگی تعلق آن به بدن جز برای خداوند و اولیائش، برای کسی روشن نیست.

به گفته نویسنده مدخل روح در دانشنامه جهان اسلام، بیشتر متکلمان روح و نفس انسان را به یک معنا به کار برده‌اند؛ اما از نظر سید محمد خامنه‌ای، مراد از روح در کلام در بیشتر موارد، روح بخاری است و گاهی هم به معنای حیات آمده است.

شیخ صدوق روح را مبدأ و سبب حیات دانسته است. شیخ مفید در کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه، با رد یکی بودن نفس و روح، برای روح چهار معنای مستقل ذکر کرده است که عبارتند از؛ حیات، قرآن، جبرئیل و یکی از ملائکه. البته گفته شده طبق عبارات خود شیخ مفید و مطالبی که از او نقل شده، وی روح و نفس را مترادف دانسته است.

علامه مجلسی معتقد است روح گاهی بر نفس ناطقه اطلاق می‌شود و گاهی بر روح حیوانی که بخار لطیفی است که از قلب در همه جای بدن جریان می‌یابد. به گفته وی، روایات با هر دو معنا سازگارند؛ ولی با معنای دومی تناسب بیشتری دارند.

محمدآصف محسنی قندهاری، از مراجع تقلید اهل افغانستان و نویسنده کتاب‌های کلامی و حدیثی، دوگانگی روح و نفس ناطقه را اشتباه و خلاف وجدان شمرده است.

نظر فیلسوفان

برخی از فیلسوفان مسلمان نیز روح و نفس انسان را به یک معنا به کار برده‌اند. به گفته نویسنده مدخل «روح» در دانشنامه جهان اسلام، خواجه نصیرالدین طوسی تفاوت گذاشتن میان نفس و روح را به فلاسفه نسبت داده است. بنابر قول فیلسوفان، نفس، جوهری بسیط و مجرد است که به بدن تعلق می‌گیرد و روح، جسمی مرکب از بخار و دود است که از خون در رگ‌ها برآمده است. اما خواجه نصیرالدین طوسی روح را چنین تعریف کرده است: جوهری است که انسان هنگام اشاره به خود، آن را «من» می‌نامد، این جوهر به علم متصف می‌شود و بدن و اندام‌هایش ابزار کار آن به شمار می‌روند.

از نظر سید محمد خامنه‌ای، روح در فلسفه در چند معنا به کار رفته است:

1. روح بخاری: حرارت و بخاری است که به زعم اطبای قدیم یونان، از قلب در تمام بدن جاری می‌شود و واسطه میان بدن مادی و نفس ناطقه مجرد است.
2. روح به معنای حیات که موجب تحرک و اعمال حیوانی است و به آن قوه حیوانی و روح حیوانی گفته می‌شود.
3. روح به معنای نفس ناطقه که جوهری مجرد است.

از نظر خامنه‌ای، در اصطلاح فلسفه، معنای اول (روح بخاری) متداول است و استعمال روح به معنای نفس ناطقه متداول و مشهور نیست؛ اما به جهت خلط میان آن دو گاهی به جای یکدیگر به کار برده می‌شوند. گفته شده در بیشتر کتاب‌های ملاصدرا نیز روح به معنای روح بخاری به کار رفته و او به پیروی از فلسفه یونان، حقیقت انسان را نفس نامیده است. با این وجود، ملاصدرا در برخی از موارد و به پیروی از قرآن و روایات، به نفس ناطقه انسانی نیز روح اطلاق کرده است.

غلامرضا فیاضی، از اساتید فلسفه اسلامی حوزه علمیه قم، معتقد است که انسان و حیوان دارای دو نفس هستند: نفس مجرد و نفس مادی (نفس نباتی). نفس مجرد همان روح است که ادراک و شعور دارد و پس از جدایی از بدن باقی می‌ماند و در معاد محشور می‌شود. وی معتقد است این دیدگاه با روایاتی که دلالت دارند انسان دو نفس دارد: نفسی که هنگام خواب همراه انسان است و نفسی که از بدن جدا می‌شود که همان روح مجرد است، هماهنگ است.

از نظر سید اسماعیل نوری طبرسی در کتاب کفایة الموحدین، حقیقت انسان در فلسفه نفس و در قرآن و روایات روح نامیده می‌شود.

علامه شعرانی

«روح مجرد است و غیرجسمانی الّا آن که عوام را دشوار است تصور مجرد کردن و بهترین تمثیل برای آنان باد است که خود دیده نمی‌شود و آثار آن مرئی است....بهتر آن است که روح را تشبیه را به نور آفتاب کنیم که چون بر در و دیوار تابد، روشن کند و اگر دیوار خراب شود، نور بماند...چنانکه قوام نور به آفتاب است نه به دیوار،‌ قوام روح به عالم اعلی است و امر خدا نه بدن».

شعرانی، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، ۱۳۸۶ش، ج۱،‌ ص۸۳.

نظر عارفان

روح در عرفان «نَفَس رَحْمانی» نامیده می‌شود که نَفَسی است که هستی جهان، از آن نَفَس است و نَفْخ یا وزِش این نَفَس، موجودات جهان را می‌آفریند. ازاین‌رو، عارفان کلمه روح را به هر آنچه که دل عارفان را حیات بخشد، اطلاق می‌کنند. مُؤیّدالدین جَنْدی، از عارفان قرن هفتم قمری، گفته است روح، همان نَفَس رحمانی است که ماهیت ممکن را به عرصه ظهور درآورده و حقیقت مظاهر و قابلیات ممکنات به شمار می‌رود. روح در عرفان به دو قسم تقسیم شده است: مخلوق خاص خدا که سلسله‌جنبان موجودات و رویدادهای اصلی جهان است و روح مخلوقی که در آدم(ع) و عیسی(ع) دمیده شد. در عرفان کمتر از روح بخاری سخن گفته شده است. به ادعای سید محمد خامنه‌ای، به ندرت میان نظریات عارفان و صوفیه با قرآن اختلاف دیده می‌شود.

وجه نامگذاری

در وجه نامگذاری روح، گفته شده روح و ریح (به معنای باد) از یک ریشه و معنا هستند و وجه نامگذاری روح انسان به این نام، این است که از نظر تحرک و حیات‌آفرینی و ناپیدا بودن مانند باد است. در روایتی از امام صادق(ع) به تحرک روح بمانند باد و نیز در وجه نامگذاری‌اش، به مشتق شدن آن از واژه ریح (به معنای باد) اشاره شده است.

احادیثِ آفرینش ارواح پیش از بدن‌ها

مقالهٔ اصلی: عالم ارواح

براساس احادیث متعددی روح انسان‌ها دو هزار سال پیش از بدن‌هایشان خلق شده است. در بعضی از احادیث روح شیعیان ذکر شده است. علامه مجلسی این روایات را نزدیک به تواتر و ملاصدرا با توجه به فراوانی روایات، خلقت ارواح پیش از بدن‌ها را از ضروریات مذهب امامیه دانسته است. برخی از فیلسوفان و متکلمان مسلمان همچون شیخ صدوق این احادیث را قبول کرده و برخی مانند شیخ مفید، آن اخبار را به جهت خبر واحد بودن رد کرده‌اند. به نقل از غلامرضا فیاضی، بیشتر فیلسوفان مسلمان پیش از ملاصدرا همچون ابن سینا خلقت روح پیش از بدن را ناممکن شمرده و معتقد بودند که روح هر انسانی زمانی آفریده می‌شود که بدن او به صورت کامل آفریده شده و آمادگی پذیرش روح را داشته باشد. به گفته محسنی قندهاری، روایات با نظر ملاصدرا که معتقد است روح در آغاز به صورت مادی به وجود می‌آید و به تدریج روحانی و مجرد می‌گردد (جسمانیة الحدوث و روحانية البقا)، منافات دارد. مخالفان خلق ارواح پیش از بدن‌ها، توجیهات زیر را برای روایات بیان کرده‌اند:

1. برخی همچون شیخ مفید گفته‌اند مراد از ارواح در روایات، ملائکه است. ازاین‌رو،‌ ملائکه دوهزار سال پیش از بشر آفریده شده‌اند.
2. ملاصدرا به رغم قبول اعتبار روایات، آنها را به ارواح انسان‌های کامل، یعنی پیامبران و امامان معصوم(ع) اختصاص داده است.
3. گفته شده مراد احادیث این است که خداوند ارواح را در علم خود طرح و پی‌ریزی کرد و سپس بدن‌ها را آفرید و بعد ارواح را برای آن بدن‌ها به وجود آورد.

غلامرضا فیاضی معتقد است هر سه توجیه با ظاهر و تعابیر روایات ناسازگارند. گفته شده مراد از دو هزار سال مشخص نیست که سال متعارف این دنیایی است یا غیر از آن است. از این روایات، نکات زیر برداشت شده است:

• ارواح پیش از خلق بدن، گروه گروه بودند و گروهی با هم انس و آشنایی و گروهی از همدیگر نفرت داشتند؛
• ارواح درجه‌بندی داشتند و بالاترین درجه مربوط به ارواح پیامبر اسلام(ص)، امامان(ع) و پیامبران(ع) بود؛
• پیامبر(ص)‌ و امام علی(ع) به همه ارواح به ویژه ارواح شیعیان معرفی شده اند؛
• در عالم ارواح تکلیف به ایمان و کفر وجود داشته و عده‌ای از ارواح مؤمن و گروهی کافر بودند؛
• ارواح بدون هیچ تعلق و ارتباطی با بدن زندگی می‌کردند.

ادعا شده همه متکلمان مسلمان اتفاق نظر دارند که روح حادث بوده و آفریده شده است برخلاف نظر افلاطون و پیروانش که روح را قدیم می‌دانستند.

دلایل اثبات روح انسانی

گفته شده همه اندیشمندان مسلمان وجود روح را پذیرفته و آن را غیر از بدن دانسته‌اند. برای اثبات روح انسانی و مغایر بودن آن با بدن، دلایل و شواهد متعددی ارائه شده است که برخی از آنها از این قرار است:

1. هر انسانی به طور ناخودآگاه، اعضای بدن و حتی خود بدن را به واقعیت دیگری غیر از بدن به نام «من» نسبت می‌دهد و می‌گوید دست من، مغز من و بدن من. چنین نسبتی نشان از این است که هر فردی، خود را به واقعیت دیگری وابسته می‌داند که غیر از شخصیت مادی و ظاهری او است و در پی همه دگرگونی‌های بدن و اعضای آن، ثابت است و آن همان روح است.
2. خواب‌های راستین و رؤیاهای صادقه‌ای که از امور مخفی یا حوادث آینده خبر می‌دهند و درستی آنها روشن می‌شود، دلیلی بر وجود روح دانسته شده است.
3. گزارش‌های کسانی که از نظر پزشکان مرده بودند؛ اما پس از معالجات دوباره زنده شدند و از عالم ارواح و جدایی از بدن سخن گفته‌اند (تجربه‌های نزدیک به مرگ). به گفته برخی، این گزارش‌ها به طور قطع وجود روح را ثابت می‌کنند.

مادی‌گرایان وجود روح مستقل و مجرد را انکار می‌کنند و فکر،‌ اراده و سایر صفات ذهنی و نفسانی را به اعصاب و سلول‌های مغز نسبت می‌دهند.

تجرد روح

مقالهٔ اصلی: تجرد روح

نقل شده بیشتر فیلسوفان مسلمان معتقد به تجرد و غیرمادی بودن روح هستند و دلایل متعددی برای اثبات آن ارائه کرده‌اند. برخی متکلمان همچون شیخ صدوق و شیخ مفید نوبختیان و برخی از معتزله و علمای اخلاقی چون ملا احمد نراقی نیز معتقد به تجرد روح هستند. آیه ۱۰ و ۱۱ سوره سجده و آیه ۴۲ سوره زمر را از جمله آیات دلالت کننده بر تجرد روح دانسته‌اند. به گفته ناصر مکارم شیرازی، صاحب تفسیر نمونه، روح حقیقتی ماوراء طبیعت و متفاوت با ماده دارد و اصول حاکم بر آن غیر از اصول حاکم بر ماده و خواص فیزیکی و شیمیایی است. ازاین‌رو، در آیه ۸۵ سوره اسراء، روح از عالم امر و خلقتی اسرارآمیز دانسته شده است. سید علی‌اکبر قرشی در قاموس قرآن، استقلال روح از بدن را از ضروریات اسلام دانسته و معتقد است بسیاری از مسائل مهم اسلامی وابسته به روح مستقل است.

جمعی از متکلمان و اهل حدیث و همه مادی‌انگاران، منکر تجرد روح شده‌اند. علامه مجلسی گفته است دلایل عقلی مسلم بر تجرد یا مادی بودن روح وجود ندارد و ظاهر آیات و روایات دلالت بر مادی بودن آن دارند. برخی با انکار تجرد روح، آن را جسم لطیف نورانی دانسته و معتقدند هیچ یک از دلایل تجرد روح دلالت بر تجرد آن ندارد؛ بلکه آنچه از دلایل و آیات و روایات استفاده می‌شود این است که روح از اجسام مادی عنصری نیست. محمد صادقی تهرانی، مفسر شیعی قرن چهاردهم شمسی، با انکار تجرد روح،‌ گفته است قرآن، سنت، عقل، حس و علم، آشکارا بر مادیت روح دلالت دارند. از نظر وی براساس آیاتی که انسان را از خاک دانسته‌اند، روح انسان نیز برگرفته از خاک و چکیده‌ای از مغز، سینه و قلب انسان است؛ چنانکه روح حیوانی انسان نیز چکیده‌ای از اعضای حساس بدن اوست.

ارتباط روح و بدن

گفته شده ارتباط روح با بدن ارتباط تدبیری است و روح تدبیرکننده بدن است. به گفته جعفر سبحانی، از متکلمان شیعی قرن چهاردهم شمسی، از نظر فلسفه اسلامی، روح یک موجود مستقلی است که تا تجرد کامل پیدا نکند از بدن، اعم از بدن مادی و مثالی، بی‌نیاز نمی‌شود. روح در دنیا، از طریق اعضای بدن مانند چشم و گوش به فعالیت می‌پردازد و پس از مرگ بدن مادی، با بدنی لطیف‌تر از بدن مادی (بدن مثالی) به فعالیت خود ادامه می‌دهد. از نظر برخی محققان،‌ براساس معارف دینی، مسلم است که انسان مرکب از روح و بدن است و هر یک از این دو به صورت مستقل می‌توانند وجود داشته باشند. این استقلال و جدایی روح از بدن به اجماع مسلمانان در برزخ تحقق می‌یابد.

محمدآصف محسنی قندهاری، به صراحت اعتراف کرده که حقیقت ارتباط روح با بدن را درک نکرده است.

بقای روح پس از مرگ

مقالهٔ اصلی: جاودانگی

بقای روح پس از مرگ و جدایی از بدن را از معارف مهم قرآن و از اصول اعتقادی دین و دینداری شمرده‌اند. به گفته جعفر سبحانی، بقای روح پس از مرگ، در فلسفه اسلامی به یک مسئله قطعی درآمده و همه فیلسوفان بزرگ مسلمان همچون ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا به آن اعتقاد دارند. برخی متکلمان شیعی همچون شیخ صدوق نیز معتقدند که روح جاودانه است و با مرگ بدن از بین نمی‌رود. در مقابل شیخ مفید، بقا و جاودانگی روح را با آیاتی مانند «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ وَیَبْقَىٰ وَجْهُ رَ‌بِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَ‌امِ؛ هر چه بر [زمین‌] است فانی‌شونده است و ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقی خواهد ماند.» در تضاد دانسته و آن را نظر فیلسوفان ملحد و طرفداران تناسخ شمرده است. به گفته حسن معلمی، همه اندیشمندان مسلمان به خلاف ظاهر عبارت شیخ مفید، روح و نفس را باقی و جاویدان می‌دانند.

فخر رازی نیز در تفسیر کبیر خود با توجه به آیه «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْت‏؛ هر نفسی چشنده مرگ است» نظر فیلسوفان درباره بقا و نمردن روح انسان را باطل دانسته است.

از نظر ناصر مکارم شیرازی، آیه ۱۱ سوره سجده (قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ) که با تعبیر «تَوَفّی» دلالت بر قبض روح دارد،‌ نشان می‌دهد که روح استقلال دارد و پس از جدایی از بدن باقی می‌ماند. آیت‌الله سبحانی نیز معتقد است آیه ۱۵۴ سوره بقره، آیه ۲۵-۲۷ سوره یس و آیه ۲۵ سوره نوح نیز به صراحت بر بقای روح پس از مرگ دلالت دارند.

ارتباط با ارواح

مقالهٔ اصلی: ارتباط با ارواح

آیت‌الله جعفر سبحانی معتقد است ارتباط با ارواح گذشتگان ممکن بوده و آیاتی مانند ۱۶۹-۱۷۱ سوره آل عمران، آیه ۷۹ و ۹۳ سوره اعراف و آیه ۴۵ سوره زخرف و روایات متعددی بر این ارتباط دلالت دارند. از نظر او، انکار چنین ارتباطی، مخالف با آیات قرآن و سنت مسلم اسلامی و احادیث متواتر است. درباره حرمت یا جواز اِحضار ارواح در صورتی که مستلزم امر حرامی مانند ضرر زدن و اذیت کردن مؤمن نباشد، اختلاف نظر وجود دارد.

در صورت واقعی بودن ارتباط با ارواح مردگان، این امر را نشانه‌ای از تجرد روح و زندگی پس از مرگ دانسته‌اند.

کتاب‌شناسی

کتاب روح و نفس، اثر سید محمد خامنه‌ای

درباره روح آثار متعددی با رویکرد‌های مختلف منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• ‌ یسألونک عن الروح، اثر فخرالدین رازی (درگذشت ۶۰۶ق)، این کتاب که از تفسیر مفاتیح الغیب فخررازی برگرفته شده،‌ توسط مکتبة القرآن در قاهره به چاپ رسیده است.
• ‌ کتاب الروح،‌ اثر ابن قیم جوزی (درگذشت ۷۵۱ق)، مکه،‌ دار عالم الفوائد، چاپ اول، ۱۴۳۲ق. نویسنده با استناد به آیات و روایات، مسائل مرتبط با روح همچون مفهوم روح، ابدی یا فانی بودن آن و عذاب قبر و برزخ مطرح کرده است.
• اصالت روح از نظر قرآن، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۹۳ش. نویسنده در این کتاب مباحث مرتبط با روح را در دوازده بخش و با استناد به آیات قرآن مطرح کرده است. ارتباط روح با بدن، تجرد روح، جاودانگی روح از جمله مباحث این کتاب است.
• ‌ نفس و روح در فلسفه اسلامی و آیات و روایات، اثر حسن معلمی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ‌۱۳۹۴ش.
• موسوعة الروح، اثر علی بن سعید العبیدی. این کتاب به زبان عربی در چهار جلد و توسط مؤسسة الدرر السنیة منتشر شده است. جلد نخست به دیدگاه اهل سنت، جلد دوم به دیدگاه متکلمان و فیلسوفان، جلد سوم به اهل کتاب و ادیان دیگر و جلد چهارم نیز به دیدگاه‌های فرقه‌های معاصر پرداخته است.

از جمله دیگر کتاب‌هایی که درباره روح چاپ شده عبارتند از: «روح از نظر دین، عقل و علم روحی جدید» نوشته محمدآصف محسنی قندهاری، «حقیقت روح؛ دانشی اندک از علم الارواح» اثر احمد زمردیان، «روح و نفس» نوشته سید محمد خامنه‌ای و «الروح فی دراسات المتکلمین و الفلاسفة» اثر محمد سید احمد المسیر. چندین کتاب نیز با عنوان «یسئلونک عن الروح» به زبان عربی و توسط نویسندگان و ناشران مختلف منتشر شده است.

پیوند به بیرون

• ‌ «روح و نفس در قرآن و حدیث».
• ‌ «مسأله روح در فلسفه،‌ کلام و عرفان».
• ‌ «وحدت یا دوگانگی روح و نفس ناطقه انسانی در عقل و نقل».
• ‌ «تمایز روح و نفس در قرآن کریم و روایات».
• «حقیقت نفس و روح در قرآن و حکمت اسلامی».