لوحِ مَحْو و اِثْبات، لوحی است که تمام حوادث عالم در آن ثبت شده، اما قابل تغییر است. مفسران از آیه ۳۹ سوره رعد استفاده کردهاند که حوادث عالم در لوح مَحْفوظ به صورت قطعی و در لوح محو و اثبات به صورت غیرقطعی نوشته شده است. لوح محو و اثبات مرتبه‌ای از علم خدا است که حقیقت آن برای ما روشن نیست، اما پیامبران و امامان از آن آگاهند. برخی فیلسوفان لوح محو و اثبات را بر نفس حیوانی یا عالم نفسی تطبیق کردهاند.
تغییراتی که در لوح محو و اثبات صورت می‌گیرد در علم نامحدود خدا نیز وجود دارد؛ به همین دلیل تغییر در لوح محو و اثبات، به معنای تغییر در علم خدا نیست. مطابق آنچه در احادیث آمده، برخی اعمال مانند، صدقه، صِله رَحِم و دعا می‌تواند تغییراتی را در لوح محو و اثبات پدید آورد. به گفته محققان، لوح محو و اثبات و تغییرات آن فوایدی دارد که از جمله آنها می‌توان به تلاش انسان‌ها برای تغییر سرنوشت و فراهم شدن آزمونی سخت برای مؤمنان اشاره کرد.
اهمیت در مباحث اسلامی
در لوح محو و اثبات، مرتبه‌ای از علم خدا به حوادث عالم ثبت شده است.[۱] در کتاب‌های تفسیری، از آیه «يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ ۖ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَاب»[۲] استفاده شده که حوادث عالم در دو لوح جداگانه نوشته می‌شود که یکی از آنها لوح مَحْفوظ و دیگری لوح محو و اثبات است.[۳] نوشته‌های موجود در لوح محو و اثبات قابل تغییر، اما وقایع نوشته شده در لوح محفوظ قابل تغییر نیست؛ چون نوشته‌های موجود در لوح محو و اثبات به منزله علت‌های ناقص (علت غیرقطعی) و وقایع نوشته شده در لوح محفوظ به منزله علت تامه (علت قطعی) است.[۴]
علامه مجلسی مؤلف کتاب بِحارُالاَنوار، لوح محو و اثبات را اصطلاحی بر آمده از آیات و احادیث می‌داند.[۵] در مقابل برخی معتقدند، اصطلاحِ لوح محو و اثبات، خاستگاه قرآن و روایی ندارد، بلکه این اصطلاح برای نخستین‌بار از سوی علامه مجلسی، عنوان شده است.[۶] طبق این دیدگاه، خداوند لوح مستقلی به نام لوح محو و اثبات ندارد، بلکه محو و اثبات در همان لوح محفوظ (امّ الکتاب) انجام می‌گیرد.[۷]
لوح محو و اثبات را مَظهر قدرتِ مُطلقِ خدا دانسته‌اند.[۸] برخی کلام‌پژوهان بر این باورند که فرشتگان، پیامبران و امامان تنها به وسیله لوح محو و اثبات که قابل تغییر است از حوادث آینده آگاهی می‌یابند، اما از لوح محفوظ باخبر نیستند.[۹] به گفته محققان، حقیقت لوح محو و اثبات برای ما معلوم نیست و نباید آن را با کاغذ و کتاب‌های معمولی مقایسه کرد.[۱۰] محمدمحسن فیض کاشانی مؤلف تفسیر الصافی، در تبیین لوح محفوظ و لوح محو و اثبات معتقد است، تمامی حقایق عالم یک بار به صورت کلی در لوح قَضا و بار دیگر به صورت جزئی بر لوح قَدَر نوشته شده است که لوح اول همان لوح محفوظ و لوح دوم همان لوح محو و اثبات است.[۱۱]
منافات نداشتن تغییرات لوح محو و اثبات با علم خدا
اسلام‌شناسان تغییر در لوح محو و اثبات را به معنای تغییر در علم خدا نمی‌دانند.[۱۲] برخی محققان با توجه به تغییر لوح محو و اثبات، این اشکال را مطرح کردهاند که این تغییرات ممکن است به معنای آگاهی نداشتن خدا از حوادث قطعی عالَم تلقی شود.[۱۳] از این اشکال چنین پاسخ داده‌اند که تغییراتی که در لوح محو و اثبات صورت می‌گیرد در علم نامحدود خدا نیز وجود دارد[۱۴] و خدا این تغییرات را تنها در اموری آشکار می‌سازد که خواست قطعی خود را بیان نکرده است.[۱۵]
به گفته برخی محققان، اختلاف اهل‌سنت و شیعه در مسئله کلامی بداء (آشکار شدن امری از سوی خدا برخلاف آنچه مورد انتظار بندگان بوده است) اختلافی سطحی است؛ زیرا اهل‌سنت نیز بسان شیعیان لوح محو و اثبات را قبول دارند، در حالی که بداء همان اعتقاد به لوح محو و اثبات است و بداء که یکی از عقاید شیعیان است، تنها در لوح محو و اثبات رخ می‌دهد.[۱۶]
از نظر فلسفی
مُلّاصَدْرا بنیانگذار مکتب فلسفی حِکْمَت مُتَعالِیه، انسان کامل را به لحاظ نفس ناطقه‌اش همان لوح محفوظ و به لحاظ نفس حیوانی (قوه خیال) همان لوح محو و اثبات معرفی می‌کند.[۱۷] محمدمحسن فیض کاشانی از شاگردان ملاصدرا نیز لوح محفوظ را بر عالم عقلی و لوح محو و اثبات را بر عالم نفسی تطبیق کرده است.[۱۸] ملاصدرا به پیروی از مُحیِی الدین بن عربی، بر این باور است که لوح محو و اثبات، منشأ شریعت‌ها و کتاب‌های آسمانی بوده و به همین دلیل شریعت‌ها و احکام آن نسخ می‌شده است.[۱۹] با این حال برخی محققان تطبیق مفاهیم عقلی، بر اصطلاح لوح محو و اثبات را ناصحیح دانسته‌اند.[۲۰]
عوامل تغییردهنده لوح
هر عمل مثبت یا منفی، می‌تواند باعث تغییر در لوح محو و اثبات شود.[۲۱] در قرآن و احادیث به برخی از این اعمال اشاره شده و بیش از همه بر تأثیر دعا، صدقه و صِله رَحِم تأکید شده است.[۲۲] بر اساس برخی روایات دعا می‌تواند قضای محکم شده را برگرداند.[۲۳] همچنین در احادیث به نقش صدقه در دفع مرگ بد، طولانی شدن عمر و از بین رفتن فقر اشاره شده است.[۲۴] در حدیثی از پیامبر(ص) نیز صله رحم عاملی برای افزایش رزق و طولانی شدن عمر معرفی شده است.[۲۵]
فایده لوح محو و اثبات
برخی محققان برای لوح محو و اثبات (بداء) فواید ذیل را برشمرده‌اند:
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۶ش، ص۴۸۵.
- ↑ سوره رعد، آیه۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیران، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۲۴۱-۲۴۲.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ وطن‌دوست، و دیگران، «بررسی و بازخوانی نظریه لوح محو و اثبات»، ص۱۳۷.
- ↑ وطن‌دوست، و دیگران، «بررسی و بازخوانی نظریه لوح محو و اثبات»، ص۱۴۳.
- ↑ یعقوبی، «بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات»، ص۸۹.
- ↑ معرفت، التفسیر و المفسرون، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۵۱۳؛ برنجکار، «بداء»، ص۳۹.
- ↑ یعقوبی، «بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات»، ص۹۲.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۰۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۸۱؛ خویی، البیان، مؤسسة احیاء آثار الاِمام الخوئی(ره)، ص۳۹۰.
- ↑ خویی، البیان، مؤسسة احیاء آثار الاِمام الخوئی(ره)، ص۳۹۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۳۸۱.
- ↑ خویی، البیان، مؤسسة احیاء آثار الاِمام الخوئی(ره)، ص۳۸۷-۳۸۹.
- ↑ حسینی‌زاده، «بداء یا محو و اثبات از منظر قرآن و حدیث»، ص۱۳۸.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۲۹۶.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۷۵.
- ↑ ملا صدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۴۷-۵۰.
- ↑ یعقوبی، «بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات»، ص۹۲.
- ↑ برنجکار، «بداء»، ص۴۱.
- ↑ برنجکار، «بداء»، ص۴۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۶۹-۴۷۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ ابن‌حیون، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۳۳۱.
- ↑ حسینی‌زاده، «بداء یا محو و اثبات از منظر قرآن و حدیث»، ص۱۳۸.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ حسینی‌زاده، «بداء یا محو و اثبات از منظر قرآن و حدیث»، ص۱۳۸.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۳۲.
- ↑ حسینی‌زاده، «بداء یا محو و اثبات از منظر قرآن و حدیث»، ص۱۳۸.
منابع
- ابن‌حیون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۳۸۵ق.
- برنجکار، رضا، «بداء»، در مجله ماهنامه موعود، شماره ۹۶، بهمن ۱۳۸۷ش.
- حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، «بداء یا محو و اثبات از منظر قرآن و حدیث»، در مجله معرفت، شماره ۱۷۳، اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة احیاء آثار الاِمام الخوئی(ره)، بی‌تا.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- فیض کاشانی، ملا محسن، تفسیر الصافی، تهران، ناصرخسرو، ۱۴۱۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول(ص)، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۶ش.
- معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبها القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۴۲۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه، تعلیقه: محمدحسین طباطبایی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- وطن‌دوست، محمدعلی، و دیگران، «بررسی و بازخوانی نظریه لوح محو و اثبات»، در مجله فلسفه و کلام، شماره ۱۰۰، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
- یعقوبی، «بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۷۹ش.