دیوان کمپانی یا دیوان مُفتقر، مجموعه سروده‌های فارسی که بیشتر آن در مدح و مرثیه چهارده معصوم(ع) است. این دیوان مجموعه اشعار محمدحسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶-۱۳۶۱ق)، عالم و فیلسوف شیعه به همراه غزلیات او است. بیشتر سروده‌های این دیوان به واقعه کربلا پرداخته و رویکردی عرفانی و فلسفی دارد. شعرهای این دیوان در قالب‌های گوناگونی از جمله ترکیب‌بند سروده شده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | دیوان مفتقر، دیوان حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی |
| نویسنده | محمدحسین غروی اصفهانی |
| تاریخ نگارش | سده چهاردهم قمری |
| موضوع | مدح و سوگنامه معصومان(ع) |
| زبان | فارسی |
| به تصحیح | کاظم موسوی، محمدعلی مجاهدی، عباس فقیهی، عباس احمدی |
| تعداد جلد | ۱ |
| قطع | وزیری |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالکتب الاسلامیه، حق‌بین، ارباب اندیشه |
| محل نشر | تهران، قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۶۶ش-۱۳۶۷ش |
| نسخه الکترونیکی | دیوان کمپانی |
دیوان کمپانی مورد توجه محمدعلی اراکی، علامه تهرانی و رحیم ارباب از عالمان شیعه بوده است. افراد بسیاری این دیوان را تصحیح کرده و بارها چاپ شده است. کتاب «اصطلاحات عرفانی»، در شرح واژگان عرفانی این دیوان نیز منتشر شده است.
سراینده
محمدحسین غروی اصفهانی (۱۳۶۱ق)، عالم و فیلسوف شیعه است. او از شاگردان آخوند خراسانی و محمدباقر اصطهباناتی بود و به تدریس فقه، اصول و علوم عقلی پرداخت.[۱] گفته شده که محمدرضا مظفر، شاگرد وی، او را در ادبیات فارسی استاد دانسته است.[۲] سید مصطفی موسوی گرمارودی، شاعر و پژوهشگر ادبی، مهارت غروی اصفهانی در ادبیات عرب و بزرگ‌شدن وی در منطقه عربی را در توان شعری او تأثیرگذار دانسته است.[۳]
غروی اصفهانی جز آثار علمی دارای چندین اثر منظوم است که «دیوان شعر فارسی در مدایح و مراثی اهل بیت(ع)»، «غزلیات عرفانی» برخی از آنها است.[۴] سروده‌های عربی غروی اصفهانی در مدح و مرثیه اهل بیت(ع) نیز در مجموعه‌ای به نام «الانوار القدسیة» گرد آمده است.[۵] تخلص شعری وی در سروده‌های فارسی «مُفتقِر» است.[۶]
محتوا
دیوان کمپانی، سروده‌های فارسی محمدحسین غروی اصفهانی در مدایح و مراثی اهل بیت(ع) است که غزلیات وی نیز به آن ملحق شده است؛[۷] از این رو، این دیوان به دو بخش اصلی مدایح و مراثی بخش‌بندی شده است.[۸] گفته شده، سروده‌های بخش نخست، بدون ترتیب خاصی نوشته شده بودند. کاظم موسوی، از تصحیح‌کنندگان این دیوان، اشعار را به ترتیب چهارده معصوم(ع) تنظیم کرده است.[۹]
سروده‌های بخش نخست دیوان، به مدح و سوگنامه چهارده معصوم و برخی رویدادها مانند عاشورا، مبعث و غدیر پرداخته است.[۱۰] در این بخش، مضمون برخی از احادیث مشهور، مانند حدیث لولاک نیز به نظم درآمده است.[۱۱] بیشتر سروده‌های بخش نخست، درباره رویدادهای کربلا است،[۱۲] که از ورود امام حسین(ع) و اهل بیت او به کربلا آغاز شده[۱۳] و با ورود اهل بیت به مدینه پایان می‌یابد.[۱۴] در این بخش، برای افرادی مانند رقیه دختر امام حسین(ع)،[۱۵] حضرت عباس(ع)،[۱۶] و حضرت زینب(ع)[۱۷] شعر سروده شده است.
در سروده‌ای که به رثای قاسم بن حسن پرداخته شده، به ماجرای عروسی وی نیز اشاره شده است.[۱۸][یادداشت ۱]
به باور یکی از تصحیح‌کنندگان دیوان کمپانی، همه غزل‌های این دیوان برای امام مهدی(عج) سروده شده است.[۱۹] یکی از معروف‌ترین شعرهای این دیوان که درباره حضرت فاطمه(س) سروده شده چنین است:
اهمیت
دیوان کمپانی از آثار ادبی قرن چهاردهم هجری قمری بوده و مورد توجه عالمانی مانند علی‌اکبر مرندی (۱۳۷۳ش)،[۲۱] رحیم ارباب (۱۳۵۵ش)[۲۲] و سید محمدحسین حسینی تهرانی (۱۴۱۶ق) بوده است.[۲۳]
بر پایه آنچه رضا استادی نقل کرده، محمدعلی اراکی (۱۴۱۵ق)، مرجع شیعه نیز، روزهایی که با تولد یا شهادت یکی از اهل بیت(ع) مرتبط بود، از دیوان کمپانی اشعاری می‌خواند.[۲۴] بر پایه گزارشی، سید مصطفی خمینی (۱۳۵۶ش)، در پیاده‌روی زیارت امام حسین(ع) از نجف به کربلا یک دیوان کمپانی همراه داشت و از دوستانش می‌خواست برای او بخوانند.[۲۵]
بهره‌گیری از ترکیب‌های قرآنی[۲۶] و روایی،[۲۷] تلمیح[یادداشت ۲] به داستان پیامبران[۲۸] و رویکرد عاشقانه در مدح اهل بیت(ع)[۲۹] از ویژگی‌های دیوان کمپانی دانسته شده است. پس از فیض کاشانی (۱۰۹۱ق)، او را نخستین شاعری دانسته‌اند که با سبک عاشقانه به مدح امامان شیعه پرداخته است.[۳۰] البته برخی، شعرهای غروی اصفهانی را تقلیدی از شاعران قرن پنجم هجری قمری و قرن ششم قمری دانسته‌اند.[۳۱]
سبک و رویکرد
سروده‌های دیوان کمپانی، در قالب‌های قصیده، مسمط، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، مُستزاد، غزل و مثنوی است.[۳۳] ترکیب‌بندهای او، از نکات قوت کار او دانسته شده؛ به ویژه ترکیب‌بندی که به استقبال از ترکیب‌بند محتشم کاشانی سروده است.[۳۴] غروی اصفهانی را در کنار مولوی، سنائی غزنوی و اهلی شیرازی جزء اندک شاعران فارسی‌زبان دانسته‌اند که در زِحاف خَبَب از بحر مُتدارَک، یکی از وزن‌های شعر عربی،[یادداشت ۳] شعر ارزشمند سروده است؛[۳۵] ولی غزل‌های او را به قدرت دیگر سروده‌های او ندانسته‌اند.[۳۶]
گفته شده، بسیاری از سروده‌های دیوان کمپانی، با رویکرد عرفانی[۳۷] و فلسفی اسلامی[۳۸] سروده شده است. به باور برخی، ایدئولوژی تفکر شیعه در این دیوان دیده می‌شود.[۳۹]
نشر
.jpg)
چاپی قدیمی از دیوان کمپانی، مربوط به سال ۳۷-۱۳۳۶ش گزارش شده است.[۴۰] پس از آن، با نام «دیوان حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به (کمپانی)» در تهران، توسط دارالکتب الاسلامیه، با تصحیح کاظم موسوی(نویسنده و مصحح کتب دینی ۱۳۱۴-۱۳۶۰ش.) و در سال ۱۳۳۸ش چاپ شده است.[۴۱]
عباس احمدی، شاعر آیینی، این کتاب را تصحیح کرده و در مقدمه کتاب به سبک‌شناسی اشعار سراینده و تأثیر شاعران متقدم بر آثار او پرداخته است.[۴۲] این دیوان به دست افراد دیگری نیز مانند عباس فقیهی[۴۳] و محمدعلی مجاهدی[۴۴] تصحیح شده است.
نسخه‌ای خطی از این دیوان که ترتیب اشعار آن با ترتیب دیوان چاپی متفاوت و دارای جدول است، در کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی در قم نگهداری می‌شود.[۴۵] نسخه‌ای دیگر که دربردارنده دو بخش غزل و مرثیه است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.[۴۶]
تک‌نگاری
کتاب «اصطلاحات عرفانی در دیوان محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی)» نوشته حبیب جدید الاسلامی و طاهره سالاری حاجی‌آبادی[۴۷] به توضیح مقامات و احوال صوفیان و شرح واژگان عرفانی دیوان کمپانی پرداخته است.[۴۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۶۰.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان مرحوم حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۶۷ش، ص۷.
- ↑ موسوی گرمارودی، غدیر در شعر فارسی، ۱۳۸۶، ص۱۳۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۶۱ و ۵۶۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، دارالاضواء، ج۹، ص۲۴۷؛ فولادی، «تأثیر قرآن و حدیث بر دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی»، ۱۳۹۰ش، ص۱۸۵.
- ↑ صحتی سردرودی، غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، ۱۳۷۹ش، ص۳۶۹.
- ↑ الاصفهانی، الأنوار القدسیة، مؤسسةالمعارف الاسلامیة، ترجمة الناظم، ص۱۰.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، فهرست.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان مرحوم حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۶۷ش، ص۳.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، ص۴۸-۵۳؛ نگاه کنید به: وافی، از ژرفای غدیر، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۳.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، ۱۳۹۷ش، ص۵۲.
- ↑ فولادی، «تأثیر قرآن و حدیث بر دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی»، ۱۳۹۰ش، ص۳۴؛ خیری، «مهدویت در اشعار دوره مشروطه»، ۱۳۹۵ش، ص۵۴.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۱.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۹.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، ص۱۶۹.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۲-۱۸۴.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۹-۲۳۷.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۲.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، پیشگفتار، ص۲۷.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، ۱۳۷۷، ص۷۲ و ۷۳.
- ↑ سعادت‌پرور، پاسداران حریم عشق، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۳۱۴.
- ↑ ریاحی، ارباب معرفت، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۰.
- ↑ حسینی طهرانی، نور مجرد، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ استادی، شرح احوال حضرت آیت‌الله العظمی اراکی، ۱۳۷۶ش، ص۱۶۵.
- ↑ اباذری، در وادی عشق، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۳.
- ↑ فولادی، «تأثیر قرآن و حدیث بر دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی»، ۱۳۹۰ش، ص۱۹۱ و ۳۴.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، پیشگفتار، ص۱۸.
- ↑ فولادی، «تأثیر قرآن و حدیث بر دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی»، ۱۳۹۰ش، ص۳۴ و ص۲۰۲-۲۱۳.
- ↑ صدرالحفاظ، «بررسی شعر انتظار در ادبیات فارسی و جایگاه اشعار انتظار آیت‌الله غروی»، ۱۳۹۴ش، ص۳۱۰.
- ↑ صدرالحفاظ، «بررسی شعر انتظار در ادبیات فارسی و جایگاه اشعار انتظار آیت‌الله غروی»، ۱۳۹۴ش، ص۳۱۰.
- ↑ داوودی مقدم، «تحلیل زیبایی شناسانه مدایح و مراثی دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی (کمپانی)»، ۱۳۹۷ش، ص۵.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۹.
- ↑ فولادی، «تأثیر قرآن و حدیث بر دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی»، ۱۳۹۰ش، ص۳۴.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، پیشگفتار، ص۱۹؛ نگاه کنید به: کمرپشتی، «دربارهٔ ترکیب‌بند محتشم کاشانی و پنج تن از مقلدان او»، ۱۳۹۶ش، ص۱.
- ↑ قافله‌باشی، «عروض عربی و فارسی»، ۱۳۹۰ش، چکیده و ص۱۵۶.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، پیشگفتار، ص۱۹.
- ↑ «نقد اشعار آیینی مفتقر»، مرجع دانش، به نقل از: خیری، «نقد اشعار آیینی مفتقر»، ۱۳۹۴ش، ص۱؛ نگاه کنید به: شاهرودی، ارغنون آسمانی، ۱۳۸۳ش، ص۷۱۲.
- ↑ داوودی مقدم، «تحلیل زیبایی شناسانه مدایح و مراثی دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی (کمپانی)»، ۱۳۹۷ش، ص۷.
- ↑ داوودی مقدم، «تحلیل زیبایی شناسانه مدایح و مراثی دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی (کمپانی)»، ۱۳۹۷ش، ص۷.
- ↑ مشار، فهرست کتاب‌های جاپی فارسی، ۱۳۵۱ش، ج۲، ص۲۳۶۰.
- ↑ «دیوان حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به (کمپانی)»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ غروی اصفهانی، کلیات دیوان اشعار آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، ۱۳۸۷ش، پیشگفتار، ص۱۳.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، ۱۳۷۷ش.
- ↑ محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۳۸۰؛ برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۷۶۵.
- ↑ صدرایی خویی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت‌الله گلپایگانی (قم)، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۱۹۲۹.
- ↑ «دیوان مفتقر»، بانک اطلاعات کتب و نسخ خطی.
- ↑ «اصطلاحات عرفانی در دیوان محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی)»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ جدیدالاسلامی، اصطلاحات عرفانی در دیوان محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی)، ۱۳۹۶ش، فهرست و چکیده.
یادداشت
- ↑ «حجله‌ات را به خون نگار بشستم به خون نشستم/ وای از این سور و کامرانی تو عزیز مادر» کلیات دیوان کمپانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۶۰، «شد قاسمِ داماد درحجله گور/ بر وی مبارک باد این عشرت و سور» ص۱۶۲، «نشنیده کس داماد هم خوابه خاک/ این قصه ناشاد شد از تو مشهور» ص۱۶۴، «از چه غرقه خون است قد شاخِ شمشادم، نوجوانِ دامادم...آرزوی دامادی ماند در دلِ زارم/بانوان گرفتارم» ص۱۶۶
- ↑ تلمیح در اصلاح بدیع آن است که گوینده در ضمن کلام به داستان، مَثَل، آیه یا حدیثی معروف اشاره کند. (همایی، فنون بلاغات و صناعات ادبی، ۱۳۸۹ش، ص۲۰۶.)
- ↑ «بحر مُتدارَک» یکی از وزن‌های شعر عربی است، که از هشت تفعیلِ شبیه به هم ساخته می‌شود: «فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن/ فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن».
«زِحاف» تغییر دادن وزن اصلی است، که به وسیله ساکن کردن حرف متحرک یا حذف حرف ساکن پدید می‌آید.(یموت، بحور الشعر العربی: عروض الخلیل، ۱۴۴۱ق، ص۱۶، ۲۶ و ۲۱۲؛ الهاشمی، السید احمد، میزان الذهب فی صناعة شعر العرب، ۱۹۷۱م، ص۹۷.)
با تغییر دادن وزن بحر متدارک، زحاف‌هایی پدید می‌آید که یکی از آنها را «خَبَب» دانسته‌اند، این زحاف دارای وزن‌های پر ترنّم و دلکش است. برای نمونه، یکی از وزن‌های زحاف خبب چنین است: «فعلن فعلن فعلن فعلن/ فعلن فعلن فعلن فعلن». (قافله‌باشی، «عروض عربی و فارسی»، ۱۳۹۰ش، ص۱۴۸.)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت،دار الاضواء، ط۲، بی‌تا.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، تحقیق طباطبایی، عبدالعزیز و طباطبایی بهبهانی، محمد، مشهد، دارالمرتضی للنشر، ۱۴۰۴ق.
- اباذری، عبدالرحیم، در وادی عشق (خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سید تقی موسوی درچه‌ای)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۹ش.
- استادی، رضا و اراکی، محمدتقی، شرح احوال حضرت آیت‌الله العظمی اراکی، منشأ مقاله اطلاعات، ۵ مهر ۱۳۷۶، ص۷.
- الاصفهانی، محمدحسین، الانوار القدسیة، تصحیح علی افراسیابی النهاوندی، مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ دوم، بی‌تا.
- برقعی، محمدباقر، سخنوران نامی معاصر ایران، قم، نشر خرم، ۱۳۷۳ش.
- حسینی طهرانی، محمدصادق، نور مجرد، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۳۳ق.
- خیری، ملیحه و اکبری، منوچهر، «مهدویت در اشعار دوره مشروطه»، در مجله عصر آدینه، شماره ۱۸، تابستان ۱۳۹۵ش.
- داوودی مقدم، فریده و بختیاری منفرد، سیمین، «تحلیل زیبایی شناسانه مدایح و مراثی دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی (کمپانی)»، در دومین کنفرانس بین‌المللی نوآوری و تحقیق در علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اجتماعی، ۱۳۹۷ش.
- «دیوان مفتقر»، بانک اطلاعات کتب و نسخ خطی، تاریخ بازدید: ۱۴ تیر ۱۳۹۹.
- «اصطلاحات عرفانی در دیوان محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی)»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۳۹۹.
- «دیوان حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به (کمپانی)»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۳۹۹.
- ریاحی، محمدحسین، «ارباب معرفت: زندگی‌نامه، اندیشه‌ها و سیره عملی علامه فقید حاج آقا رحیم ارباب»، تهران، جنگل:جاودانه، ۱۳۹۶ش.
- سعادت‌پرور، علی، پاسداران حریم عشق، تهران، احیاء کتاب، ۱۳۸۸ش.
- شاهرودی، عبدالوهاب، ارغنون آسمانی، رشت، کتاب مبین، ۱۳۸۳ش.
- صحتی سردرودی، محمد، غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- صدرالحفاظی، سید مهدی، «بررسی شعر انتظار در ادبیات فارسی و جایگاه اشعار انتظار آیت‌الله غروی»، در فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال هشتم، شماره ۲، شماره پیاپی ۲۸، تابستان ۱۳۹۴ش، ص۳۱۳-۳۰۳.
- صدرایی خویی، علی و حافظیان، ابوالفضل، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت‌الله گلپایگانی (قم)، تهران، مجلس شواری اسلامی (کتابخانه، موزه و مرکز اسناد)، ۱۳۸۸ش.
- غروی اصفهانی، محمدحسین، دیوان مرحوم حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به (کمپانی)، تصحیح کاظم موسوی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
- غروی اصفهانی، محمدحسین، دیوان کمپانی: کلیات دیوان اشعار فارسی آیت‌الله حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی در مدح و منقبت و رثای اهل بیت عصمت و طهارت(ع) شامل قصاید،...، مقدمه تصحیح عباس احمدی، قم، ارباب اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- غروی اصفهانی، محدحسین، دیوان کمپانی:مجموعه شعر محمدحسین فقیه غروی اصفهانی، تصحیح عباس فقیهی، قم، حق‌بین، ۱۳۷۷ش.
- فولادی، محمد، «تأثیر قرآن و حدیث بر دیوان آیت‌الله غروی اصفهانی»، در سراج منیر (دانشگاه علامه طباطبایی)، زمستان ۱۳۹۰ش، شماره ۵، ص۱۸۳-۲۱۶.
- قافله‌باشی، اسماعیل، ««عروض عربی و فارسی» بررسی و تحقیق در زحاف خبب از بحر متدارک و کاربرد آن در شعر فارسی»، در لسان مبین، شماره ۴، تابستان ۱۳۹۰ش، ص۱۴۸-۱۵۹.
- کمرپشتی، عارف، «دربارهٔ ترکیب‌بند محتشم کاشانی و پنج تن از مقلدان او»، در دومین کنفرانس بین‌المللی مطالعات اجتاعی فرهنگی و پژوهشی دینی، رشت، دانشگاه امام صادق(ع) پردیس خواهران، ۱۳۹۶ش.
- محمدزاده، مرضیه، دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (سازمان چاپ و انتشارات)، ۱۳۸۶ش.
- مشار، خان‌بابا، فهرست کتاب‌های جاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۱ش.
- موسوی گرمارودی، مصطفی، غدیر در شعر فارسی، مشهد، دلیل، ۱۳۸۶ش.
- «نقد اشعار آیینی مفتقر»، مرجع دانش، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۳۹۹.
- وافی، محمد، از ژرفای غدیر: مجموعه ۱۱۰ شعر از شعرای ایران زمین دربارهٔ واقعه مبارک غدیر خم، قم، شفق، ۱۳۸۵ش.
- الهاشمی، السید احمد، میزان الذهب فی صناعة شعر العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۷۱م.
- همائی، جلال‌الدین، فنون بلاغات و صناعات ادلی، تهران، اهورا، ۱۳۸۹ش.
- یموت، غازی، بحور الشعر العربی: عروض الخلیل،دار الفکر اللبنانی، ۱۴۴۱ق.