نظام حقوق زن در اسلام (کتاب)

نظام حقوق زن در اسلام

اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	زن در حقوق اسلامی
نویسنده	مرتضی مطهری
تاریخ نگارش	۱۳۴۵ و ۱۳۴۶ش
موضوع	حقوق زن در اسلام
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱
ترجمه به دیگر زبان‌ها	انگلیسی، عربی، فرانسه، روسی
اطلاعات نشر
ناشر	صدرا
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۵۳ش
نوبت چاپ	اول
نسخه الکترونیکی	نظام حقوق زن در اسلام

نظام حقوق زن در اسلام مجموعه مقالاتی از مرتضی مطهری درباره تبیین حقوق زن براساس دین اسلام است. این مقالات در پاسخ به پیشنهاداتی درباره تغییر قوانین مدنی مربوط به حقوق خانوادگی که از دید مطهری، مخالف دیدگاه قرآن و اسلام بود، در سال ۱۳۴۵ و ۱۳۴۶ش در مجله زن روز منتشر شد، و در سال ۱۳۵۳ش به‌صورت کتاب نظام حقوق زن در اسلام درآمد. هدف نویسنده از نوشتن این سلسله‌مقالات، دفاع از قوانین مدنیِ سازگار با فقه اسلامی بیان شده است.

در این کتاب، مسائل گوناگونی درباره زنان همچون خواستگاری، ازدواج موقت، استقلال اجتماعی زن، جایگاه زن در قرآن، مبانی طبیعی حقوق خانوادگی، تفاوت‌های زن و مرد، مهریه و نفقه، مسئله ارث، حق طلاق و تعدد زوجات تبیین و بررسی شده است. مطهری، زن در قرآن را سازگار و هماهنگ با زن در طبیعت دانسته و با این نگاه، هماهنگی دیدگاه قرآن درباره زن با طبیعت زن را توضیح داده است. این کتاب به زبان‌های مختلف همچون انگلیسی، عربی، فرانسه، روسی و دانمارکی ترجمه شده است.

جایگاه و انگیزه نگارش کتاب

کتاب نظام حقوق زن در اسلام، مجموعه ۳۳ مقاله از مرتضی مطهری، اسلام‌شناس و اندیشمند شیعه (درگذشتهٔ ۱۳۵۸ش) است که پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال‌های ۱۳۴۵ش و ۱۳۴۶ش در مجله «زن روز» و با عنوان «زن در حقوق اسلامی» منتشر می‌شد. اولین مقاله از این مجموعه، در سال ۱۳۴۵ش و در شماره ۸۸ مجله زن روز به چاپ رسید. گفته شده که هدف و سیاست مجله زن روز پیش از انقلاب اسلامی، ترویج فرهنگ غربی و سکولار و تبدیل زن ایرانی به غربی بوده است.

به گفتهٔ مطهری، این مقالات در پاسخ به سلسله‌مقالات و لایحه ۴۰ماده‌ای از ابراهیم مهدوی زنجانی بود که پیشنهادهایی درباره تغییر قوانین مدنی مربوط به حقوق خانوادگی ارائه کرده و دربردارنده مطالبی ضد اسلام و قرآن بود. مطهری هدفش از نوشتن این سلسله‌مقالات را دفاع از قوانین مدنیِ سازگار با فقه اسلام بیان کرده است. این مقالات بعدها تحت‌عنوان کتابی با عنوان نظام حقوق زن در اسلام منتشر شد.

این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۵۳ش و با مقدمه مطهری با عنوان «حقوق زن در اسلام» منتشر شد و تا تیر ۱۴۰۲ش، ۸۶ بار از سوی انتشارات صدرا چاپ شده و به زبان‌های مختلف، از جمله انگلیسی، عربی، فرانسه، روسی دانمارکی و پشتو ترجمه شده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: مرتضی مطهری

نظام حقوق زن در اسلام چاپ قدیمی

مرتضی مطهری، اسلام‌شناس و از نظریه‌پردازان و زمینه‌سازان انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. سید حسین بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبائی از اساتید او در حوزه علمیه قم بوده‌اند. مطهری در کنار تدریس، آثار متعددی در حوزه‌های گوناگون اسلامی تألیف کرد؛ از جمله مسئله حجاب، اخلاق جنسی، زن و مسائل قضایی و سیاسی.

محتوا و ساختار

زن و مرد دو ستاره‌اند در دو مدار مختلف؛ هر کدام باید در مدار خود و فلک خود حرکت نماید. شرط اصلی سعادت هر یک از زن و مرد، و در حقیقت، جامعه بشری، این است که دو جنس هر یک در مدار خویش به حرکت خود ادامه دهند. آزادی و برابری آنگاه سود می‌بخشد که هیچ‌کدام از مدار و مسیر طبیعی و فطری خویش خارج نگردند. آنچه در آن‌ جامعه ناراحتی آفریده است، قیام بر ضد فرمان فطرت و طبیعت است، نه چیز دیگر.

کتاب نظام حقوق زن در اسلام، ۱۱ بخش دارد که عبارتند از: خواستگاری، ازدواج موقت، زن و استقلال اجتماعی، اسلام و تجدد زندگی، مقام انسانی زن در قرآن، مبانی طبیعی حقوق خانوادگی، تفاوت‌های زن و مرد، مهریه و نفقه، مسئله ارث، حق طلاق و تعدد زوجات.

مطهری مسائل دیگری همچون حق حضانت کودک، عده، پوشش زن، عفت و حیا و کار کردن زن در خارج از منزل را نیز برشمرده که در این مقالات و کتاب چاپ نشده، و وعده انتشار آنها در جلد دوم کتاب را داده است. گفته شده مطهری در کتاب نظام حقوق زن در اسلام درصدد بوده میان متحجّران سنتی که زن را حتی انسان نمی‌دانند و میان روشنفکران مدرن که عدالت را در برابر زن و مرد معنا می‌کنند، مرزگذاری کرده و اندیشه‌ای میانه ارائه کند.

دیدگاه‌ها

مطهری، زن در قرآن را همان زن در طبیعت دانسته و معتقد است قرآن زن را همانگونه که در طبیعت است، ملاحظه کرده است. وی با این نگاه، در کتاب نظام حقوق زن در اسلام، هماهنگی دیدگاه قرآن درباره زن، با طبیعت زن را توضیح داده است. برخی از دیدگاه‌های مطهری در کتاب نظام حقوق زن در اسلام از این قرار است:

برابر نبودن حقوق، لازمه عدالت و طبیعت زن و مرد

مطهری، تفاوت‌های زن و مرد را از شاهکارهای خلقت و درس توحید و خداشناسی شمرده و معتقد است برای ایجاد وحدت و پیوند میان جسم و جان زن و مرد، تفاوت‌های جسمی و روحی میان آنان قرار داده شده است. این تفاوت‌ها زن و مرد را به یکدیگر جذب کرده و عاشق یکدیگر می‌سازد. از نظر مطهری، مرد جهانگیر و زن مردگیر آفریده شده است.

مطهری در این کتاب بر آن است که از نظر اسلام زن و مرد هر دو انسانند و از حقوق انسانی مساوی بهره‌مندند، اما در جهات زیادی مشابه یکدیگر نیستند؛ جهان برای آنها یک‌جور نیست، خلقت و طبیعتْ آنها را یکنواخت نخواسته است، و همین تفاوت‌ها موجب می‌شود زن و مرد از لحاظ بسیاری از حقوق و تکالیف و مجازات‌ها وضعیت مشابهی نداشته باشند. در دنیای غرب، سعی می‌‏شود میان زن و مرد از لحاظ قوانین و مقررات و حقوق و وظایف وضعی واحد و مشابهی به وجود آورند و تفاوت‌های غریزی و طبیعی زن و مرد را نادیده بگیرند، و تفاوتی که میان نظر اسلام و سیستم‌های غربی وجود دارد در اینجاست. مطهری می‌گوید ادعای ما این است که لازمه عدالت و حقوق فطری زن و مرد، عدم تشابه آنان در برخی از حقوق است. عدم تشابه زن و مرد در حدودی که طبیعت، زن و مرد را در وضعیت نامشابهی قرار داده، سعادت خانوادگی و اجتماعی را نیز بهتر تأمین می‌کند.

چرایی کمتر بودن ارث زنان

مطهری درباره کمتر بودن ارث زن نسبت به مرد، بر این باور است که در مسئله ارث، تنها جنبه مالی مطرح نبوده، بلکه جنبه‌های دیگر همچون جنبه‌های روانی و اجتماعی زن و مرد نیز لحاظ شده است. درگیری‌های زن به‌لحاظ تولید نسل، قدرت کمتر او در کسب ثروت، مصرف بیشتر ثروت نسبت به مرد و ملاحظات روحی و روانی خاص زن موجب شده اسلام پرداخت مهریه و نفقه را بر مرد لازم بداند، و در مقابل برای جبران فشار مالی بر مرد، سهم مرد از ارث را دو برابر زن قرار داده است.

در اینکه تک‌همسری بهتر است تردیدی نیست... مسئله‌ای که... مطرح است این است که به‌واسطه ضرورت‌های اجتماعی، مخصوصاً فزونی نسبی عده زنانِ نیازمند به ازدواج بر مردان نیازمند، تک‌همسری مطلق عملاً در خطر افتاده است. تک‌همسری مطلق که شامل تمام خانواده‌ها بشود افسانه‌ای بیش نیست. یکی از دو راه در پیش است؛ یا رسمیت یافتن تعدد زوجات، یا رواج معشوقه‌بازی. ... مبلغان شیوه‌های غربی حاضر نیستند صورت صحیح مسئله را طرح کنند و حقیقت را آشکارا بگویند. آنها واقعاً مدافع معشوقه‌گیری هستند؛ زن شرعی و قانونی را سربار و مزاحم می‌دانند... لذت را در آزادی از قیود ازدواج می‌شناسند...

چرایی اختصاص حق طلاق به مرد

مطهری بر آن است که علاقه و محبت زن، معلول و وابسته به علاقه و محبت مرد است. از این رو، بی‌علاقگی و بی‌وفایی مرد به زن، پایان زندگی زناشویی است، اما اگر سردی و بی‌علاقگی از سوی زن باشد، مرد می‌تواند با ابراز محبت و علاقه، علاقه زن را بازگرداند. به‌لحاظ طبیعت زن، بدترین اهانت و تحقیر یک زن این است که مرد با وجود بی‌علاقگی یا تنفر بخواهد او را مجبور به ادامه زندگی کند. بر همین اساس، حق طلاق در اختیار مرد قرار داده شده است. از نظر وی، علت اختصاص حق طلاق به مرد، نقش خاص مرد در زندگی زناشویی است، نه مالکیت مرد بر زن.

چندهمسری

مطهری تک‌همسری را طبیعی‌ترین صورت زناشویی می‌داند. وی با اشاره به اینکه چندهمسری از ابتکارات اسلام نیست و پیش از اسلام و حتی در اقوام ابتدایی نیز وجود داشت، بر آن است که اسلام چندشوهری را از اساس رد کرد، ولی چندزنی را به‌صورت محدود و مقید پذیرفت؛ از یک سو، ازدواج با بیشتر از چهار زن را مجاز نشمرد و از سوی دیگر شرایطی مانند عدالت و توانایی مالی و جنسی برای آن گذاشت، و آن را برای همه مردها اجازه نداد.

مطهری با توجه به بیشتر بودن تعداد زنانِ آ‌مادهٔ ازدواج، از مردان آ‌ماده ازدواج، چندزنی را حق زنان و وظیفه‌ای بر عهده مردان می‌‌شمارد. از نظر او، اگر در جامعه‌ای فقط تک‌همسری مجاز باشد، تعدادی از زنان از حق ازدواج و تشکیل خانواده محروم خواهند ماند، در حالی که این حق، حق طبیعی هر فردی است، و نباید تحت هیچ شرایطی کسی را از این حق محروم کرد. بیشترین تأکید مطهری در فزونی عدد زنان بر مردان، بر بیشتر بودن تلفات مردان نسبت به زنان، در اثر حوادث گوناگون مانند جنگ، تصادف و مقاومت بیشتر زنان در مقابل بیماری‌هاست.

سازگاری اسلام با مقتضیات زمان

مطهری در یکی از بخش‌های کتاب با عنوان «اسلام و تجدد زندگی» به سازگاری قوانین اسلام با مقتضیات زمان و پیشرفت‌های زندگی پرداخته و توجه به روح زندگی، نه شکل و ظاهر آن، وضع قوانین ثابت برای نیازمندی‌های ثابت انسان، و قوانین متغیر برای نیازمندی‌های متغیر، جنبه عقلانی دستورات اسلام و وضع قوانین بالادستی را به‌عنوان راز این سازگاری بیان کرده است.

پیوند به بیرون

• گزارش کتاب: نظام حقوق زن در اسلام استاد مرتضی مطهری.