کُتَیب معجزات یا شاهنامه حِیرَتی منظومه‌ای است از حیرتی تونی درباره فضائل پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع). این اثر در قالب مثنوی سروده شده و بیش از بیست هزار بیت دارد. حیرتی این مثنوی را در برابر شاهنامه فردوسی و از روی کتاب بهجة المباهج تألیف حسن شیعی سبزواری سروده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | حیرتی تونی |
| تاریخ نگارش | قرن دهم |
| موضوع | مناقب اهل‌بیت(ع) |
| زبان | فارسی |
| به تصحیح | یوسف بیگ‌باباپور |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی |
| محل نشر | تهران |
شاهنامه حیرتی را بازگوکننده فضای ادبی و مذهبی دوره صفویه دانسته‌اند. حیرتی در این کتاب، پیشوایان اهل‌سنت را لعن کرده است. وجود داستان‌های خرافی و اشعار غلوآمیز را سبب خدشه‌دار شدن اعتبار این کتاب دانسته‌اند.
معرفی و جایگاه
کُتَیب معجزات یا شاهنامه حیرتی مهم‌ترین و مشهورترین[۱] اثر حیرتی تونی، منظومه‌ای است درباره جنگ‌های پیامبر(ص) و فضایل امام علی(ع) و شرح حال امامان شیعه.[۲] شاعر آن را در سال ۹۵۳ق به نام شاه طهماسب در بیش از بیست هزار بیت سروده است.[۳] کتیب معجزات منظومه‌ای حماسی، تاریخی و دینی است که در قالب مثنوی و بر وزن خسرو و شیرین اثر نظامی گنجوی سروده شد.[۴] شاهنامه حیرتی از نظر نوع ادبی اهمیت بسیاری دارد و از جمله حماسه‌های کمیاب شمرده می‌شود.[۵] یوسف بیگ‌باباپور، مصحح این اثر، گفته است این کتاب یکی از آثار مهم ادبیات شیعی است که در دوره صفویه خلق شده و می‌تواند به عنوان یکی از مثنوی‌های ادبی مهم دینی مورد توجه قرار بگیرد.[۶]
حیرتی اثر خود را برابر شاهنامه به نظم کشیده است و شاهنامه خود را برتر از شاهنامه فردوسی می‌داند.[۷] گفته شده این مقایسه بر پایه موضوع اثر اوست، زیرا این اثر از حد یک شعر متوسط فراتر نمی‌رود و از نظر ادبی درجه متوسطی دارد.[۸] زبان شعر حیرتی به شیوه عامیانه نزدیک و از هنر شعری دور است.[۹] این اثر برای شناخت بیشتر مذهب و ادبیات دوره صفویه بسیار سودمند است و احساسات مذهبی شاعر، بازگوکننده گفتمان حاکم در همان روزگار است.[۱۰] کتیب معجزات از روی کتاب بهجة المباهج تألیف حسن شیعی سبزواری، در سال ۹۵۳ق به نام شاه طهماسب به نظم درآمده است. بهجة المباهج خود تلخیصی است از کتاب مباهج المهج اثر قطب‌الدین کیدری.[۱۱]
شاعر
حِیرَتیِ تونی (۹۳۰ـ۹۶۱ق) شاعر عصر صفوی است که به مناقب‌گویی پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) مشهور است.[۱۲] او چهل هزار بیت شعر در مدح امامان و تبری از دشمنان شیعه دارد.[۱۳] حیرتی دوره‌ای در خدمت شاه طهماسب بود و در قصایدی وی را مدح کرده است.[۱۴]
الهی از دل من بند بردار
مرا در بندِ چون و چند مگذار
الهی ساز آسان مشکلم را
نما راهی بملک جان دلم را[۱۵]
محتوا
شاهنامه حیرتی دربردارنده آیات قرآن، احادیث نبوی، قصص پیامبران و نکته‌های اخلاقی است.[۱۶] متن کتیب معجزات با مناجات و ستایش پیامبر(ص) و امام زمان(عج) و مدح شاه طهماسب شروع می‌شود. این کتاب چهل و چهار فصل را دربرمی‌گیرد. از جمله این فصل‌ها عبارتند از: علامات و نشانه‌های پیامبر، ازدواج پیامبر با حضرت خدیجه، معجزات پیامبر، غزوه احد، غزوه خندق، غزوه خیبر، غدیر خم، ذکر نص پیامبر(ص) درباره امامت امام علی(ع)، ولادت امام علی(ع)، معجزات امام علی(ع)، قضاوت‌های امام علی(ع)، فدک، چند فصل دربارهٔ ولادت امامان، ولادت امام زمان(عج)، معجزات و فضایل امام زمان(عج)، علائم پیش از ظهور.[۱۷]
اشعار غلوآمیز و ضدیت با اهل‌سنت
حیرتی تونی با تمایلات تند شیعی شناخته می‌شود که با لحنی ضد اهل‌سنت شاهنامه خود را به نظم درآورده است.[۱۸] حیرتی افزون بر جهت‌گیری در بیان داستان‌ها در بخش‌های مختلف شاهنامه از پیشوایان اهل‌سنت و خلفای دوم و سوم با لعن یاد کرده و به دشمنان شیعه ناسزا می‌گوید.[۱۹] وجود اشعار غلوآمیز،[۲۰] نقل روایت‌های بی‌اعتبار و همچنین لحن تند و تعصب‌آمیز کتاب و خشم و نفرت بیش از حد حیرتی نسبت به اهل‌سنت را سبب کاسته‌شدن از اعتبار این کتاب دانسته‌اند.[۲۱]
پانویس
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۵؛ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۲.
- ↑ صفا، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ص۱۴.
- ↑ صفا، حماسه‌سرایی در ایران، ۱۳۳۳ش، ص۳۸۳.
- ↑ مجاهدی، سیری در قلمرو شعر نبوی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰۱؛ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵۵.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۳۸.
- ↑ «حق مفصل‌ترین مثنوی شیعی ادا نشد/ بی‌توجهی به کتیب معجزات»، خبرگزاری مهر.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۳۸.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۳۹ و ۵۰.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۴۲.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۲۷.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۳.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۴.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج۱، ص۲۹.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۰۸.
- ↑ صفا، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ص۱۴.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۴.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۳۳ و ۳۴.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵۵؛ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۳.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۴۱ و ۴۵.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج۱، ص۶۶.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۳ و ص۱۱۴.
منابع
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- «حق مفصل‌ترین مثنوی شیعی ادا نشد/ بی‌توجهی به کتیب معجزات»، خبرگزاری مهر، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۳ش.
- دهقان، علی، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، پژوهشنامه نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی، شماره ۴، تابستان ۱۳۹۶ش.
- شریفی، محمد، فرهنگ ادبیات فارسی، تهران، نشر نو، فرهنگ معین، ۱۳۸۷ش.
- صفا، ذبیح‌الله، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ایران‌نامه، شماره ۱، پاییز ۱۳۶۱ش.
- صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۳ش.
- مجاهدی، محمدعلی، سیری در قلمرو شعر نبوی، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۷ش.
- یاحقی، محمدجعفر، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، مشکوة، شماره ۲۱، زمستان ۱۳۶۷ش.