گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه

اطلاعات اوليه
بنيانگذار	اولجایتو معروف به سلطان محمد خدابنده
تأسیس	قرن هشتم هجری
کاربری	مسجد و مقبره
مکان	سلطانیه (از توابع زنجان)
معماری
معمار	سید علی شاه زیر نظر رشیدالدین فضل‌الله همدانی و به‌دستور سلطان محمد خدابنده
بازسازی	۱۳۴۸ش تا ۱۳۵۷ش

گنْبد سُلْطانِیّه آرامگاه اولجایتو پادشاه شیعه ایلخانیان (۶۸۰-۷۱۶ق) در منطقه سلطانیه از توابع زنجان است که طبق برخی پژوهش‌ها، این سازه احتمالا اولین اثر هنری شیعه در ایران به‌شمار می‌آید. این گنبد که مطابق معماری ایرانی-اسلامی در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ قمری ساخته شده، بزرگترین گنبد ایران و سومین گنبد بزرگ آجری جهان است. گفته شده قسمتی از بنا به‌عنوان مسجد مورد استفاده بوده که از بین رفته و تنها قسمت‌هایی از آن، ازجمله محراب آن باقی مانده است.

اولْجایتو (معروف به سلطان محمد خدابنده) نخستین پادشاهی است که به‌صورت گسترده به نشر مذهب تشیع در ایران پرداخت. او این بنا را برای انتقال پیکرهای امام علی(ع) و امام حسین(ع) به این مکان ساخت تا به پایتخت حکومت خود (شهر سلطانیه) رونق تجاری و مذهبی بخشد، اما وقتی با مخالفت علما، به‌ویژه علامه حلی مواجه شد؛ ازاین‌رو دستور داد تربت فراوانی از خاک کربلا و نجف به آنجا آورده شود. اولجایتو سه سال بعد از اتمام ساخت این بنا، وفات کرد و خودش در این مکان به‌خاک سپرده شد.

جایگاه و اهمیت

گنبد سلطانیه محل دفن اولجایتو معروف به سلطان محمد خدابنده (۶۸۰-۷۱۶ق)، هشتمین پادشاه از پادشاهان سلسله ایلخانان ایران است. اولجایتو نخستین کسی بود که در دوران حکومتش به صورت گسترده به نشر مذهب شیعه در ایران پرداخت و به نام امامان شیعه سکه زد و خطبه خواند.

بر اساس برخی پژوهش‌ها، گنبد سلطانیه احتمالاً نخستین اثر هنری شیعه در ایران است. این بنا در بین سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری ساخته شده است. این اثر را نمایانگر تأثیر تمدن اسلام بر تمدن جنگجویانه مغول‌های آن دوران دانسته‌اند که توانسته جنگ را به هنر تبدیل کند و یکی از برجسته‌ترین معماری‌های تاریخ جهان را به یادگار بگذارد.

گنبد سلطانیه که از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به‌شمار می‌رود، پس از کلیسای سانتاماریا دِلْفیوره فِلورانْس (در ایتالیا) و مسجد اَیاصوفِیّه (در ترکیه) سومین گنبد مرتفع جهان‌ و بزرگترین گنبد آجری در جهان است. این بنا در سال ۲۰۰۵م به‌عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

بنابر گزارش مخلصی نویسنده کتاب جغرافیای تاریخی سلطانیه، جهانگردانی که از این بنا دیدن کرده‌اند، آن را مسجدی بزرگ، باعظمت، زیبا و باشکوه توصیف کرده‌اند. همچنین گفته شده اولجایتو برای آرامگاه خود گنبدی ساخت و مسجد و دار‌الضیافه و دار‌الشفاء نیز احداث کرد. برخی معتقدند وجود محراب در قسمت جنوبی بنا نشانۀ این است که قسمتی از بنا به‌عنوان مسجد مورد استفاده بوده که از بین رفته است.

انگیزه ساخت بنا

بنابر گزارش مخلصی، نویسنده کتاب جغرافیای تاریخی سلطانیه، سلطان محمد خدابنده هنوز یکی از مذاهب اسلامی را انتخاب نکرده بود که دستور ساخت آرامگاه خود را صادر کرد. اما پس از قبول مذهب تشیع قصد داشت پیکر امام علی(ع) و امام حسین(ع) را به گنبد سلطانیه انتقال دهد تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدید التأسیس خود (سلطانیه) بیفزاید؛ وقتی با مخالفت علما به‌ویژه علامه حلی مواجه شد، دستور داد تربت فراوانی از خاک کربلا و نجف به سلطانیه آورده شود و محل تربت‌خانه که قرار بود محل دفن ائمه(ع) و خودش باشد را با آن تربت زینت داد. این مکان بنابر وصیت سلطان محمد به‌عنوان آرامگاه خودِ سلطان مورد استفاده قرار گرفت و سلطان سه سال بعد از اتمام ساخت این بنا، در سرداب آنجا مدفون گشت.

ویژگی‌های ساختمان

نمای داخلی گنبد سلطانیه

ساخت گنبد سلطانیه را با نظارت رشیدالدین فضل‌الله همدانی (وزیر غازان‌خان و سلطان محمد) و معماری فردی به نام سید علی شاه در مدت ده سال دانسته‌اند. این بنا با معماری هشت‌ضلعی، شامل هشت ایوان و مناره است که برخی آن را الهام‌گرفته از هشت درب بهشت یا اَبوابُ البِرّ (در‌ب‌های نیکی) می‌دانند. گفته شده مناره‌های هشت‌گانه، برای خنثی‌کردن نیروی رانشی گنبد و نیروی رانشی زمین‌لرزه ساخته شده بود و هشت نفر باهم بر بالای این مناره‌ها اذان می‌گفتند تا صدایشان به کل شهر برسد. ارتفاع گنبد حدود ۴۸.۵ تا ۵۲ متر و قطر دهانه آن ۲۵.۵ تا ۲۶ متر ذکر شده است.

گنبد سلطانیه شامل سه بخش اصلی است: گنبدخانه، تربت‌خانه و سردابه؛ تربت‌خانه با کتیبه‌هایی از آیات قرآنی (سوره ملک) به خط کوفی و ثُلث تزیین شده و محرابی با مُقرْنَس‌کاری دارد. وجه تسمیه تربت‌خانه آن است که آیات قرآن در قسمت محراب با استفاده از تربت امام حسین(ع) نوشته شده است. در این بخش، سنگ مرمری از دوره صفویه وجود دارد که دورتادور آن صلوات کبیره و در وسط آن آیة الکرسی حکاکی شده است. از دیگر ویژگی‌های این بنا می‌توان به گنبد دوپوسته (اولین‌بار در تاریخ معماری جهان‌ و تقلید کلیسای سانتاماریا از این سازه ۱۰۰ سال بعد) و وجود پنجره‌هایی با کاربردهای نجومی و ساعت آفتابی اشاره کرد.

آخرین بازسازی جدی این بنا (تا سال ۱۴۰۰ش) بین سال‌های ۱۳۴۸ش تا ۱۳۵۷ش انجام شده است.

آثار اسلامی در نمای داخلی گنبد سلطانیه

نمادهای شیعی

گفته شده در ابتدا به دستور پادشاه قسمت داخلی گنبد سلطانیه به‌‌گونه‌ای تزئین شد که شعائر مذهب شیعه در جای‌جای آن مورد استفاده قرار بگیرد، به‌عنوان مثال: کتیبه «علی ولیّ الله» بر روی گنبد قرار گرفت و در قسمت زیرین گنبد، با خطوط کوفی کلمات الله، محمد و علی نقش بست و در بدنۀ مناره‌ها با ترکیبی از آجر و کاشی با تکنیک معقلی، نام الله و محمد و علی نوشته شد.

تزئین قسمت داخلی گنبد سلطانیه با نقش نام امام علی(ع)

تزئینات داخلی بنا بعدها با گچ پوشانده شد و با طرح‌های هندسی و گل‌و‌بوته تزیین گردید. درباره دلیل این اقدام، چند دیدگاه مطرح است:

• برخی معتقدند سلطان محمد خدابنده پس از مخالفت علما با انتقال اجساد ائمه، از مذهب تشیع برگشت و دستور داد تزئینات اسلامی (مانند نام امام علی) پوشانده شود.
• به روایتی دیگر، تزئینات در دو مرحله انجام شد: ابتدا در دوره ایلخانی با نقش‌های مذهبی، و سپس در دوره صفویه با گچ‌پوشانی و نقوش جدید.
• برخی نیز دلیل این اقدام را نامعلوم می‌دانند.