تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمدحسین غروی نائینی |
| موضوع | فقهی و سیاسی |
| زبان | فارسی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مختلف |
| تاریخ نشر | ۱۳۲۷ق |
تنبیه ُالاُمَّة و تَنْزیه ُالمِلَّة، رسالهای فقهی و سیاسی از محمدحسین نائینی است که در ربیعالاول ۱۳۲۷ق نگارش شد. این اثر دفاعی از حکومت انتخابی و نقد سلطنت استبدادی ارائه میدهد و با تأیید مراجع تقلید وقت، به منبعی برای تبیین فقهی نهضت مشروطه تبدیل شد.
نائینی هدف خود از نگارش رساله را تنبیه امت به ضروریات شریعت و پیرایش دین از بدعت و اتهام، دفاع از مشروطه و پاسخ به مخالفان آن معرفی کرده است. او در این کتاب حکومت را به ولایتیه (مبتنی بر رضایت مردم) و تمَلّکیه (استبدادی) تقسیم کرده و مشروطه را نوعی حکومت ولایتیه میداند که با نظارت بیرونی در دوره غیبت نیز قابل تحقق است. در این رساله، مباحثی چون قانونگذاری، مجلس شورای ملی، آزادیها، مساوات، شورا، تفکیک قوا و رأی اکثریت را از منظر فقه شیعه بررسی شده است.
کتاب چندین بار چاپ، تصحیح و ترجمه شده و توسط پژوهشگران، بهعنوان اثری برجسته در تبیین فقه حکومتی و پیوند میان نظریه فقهی و اندیشه سیاسی در سنت شیعه ارزیابی شده است.
معرفی و جایگاه
تَنبیه الاُمة و تَنزیه الملة با نام کامل «تَنبیهُ الْاُمَّة و تَنْزیهُ المِلَّة فی لُزومِ مَشروطِیـةِ (دستوریة) الدُولَةِ الْمُنتَخَبَةِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّةِ و تَرْقِیـَةِ الْمُجْتَمَع» رسالهای فقهی و سیاسی از محمدحسین نائینی است که ربیعالاول سال ۱۳۲۷ق نوشته شد.[۱] این اثر، دفاعیهای فقهی در تأیید حکومت انتخابی و نقد سلطنت استبدادی به شمار میرود.[۲]
تنبیهالامّه در بستر منازعات فقهی نهضت مشروطه نگاشته شد و با تأیید مراجع تقلید شیعه از جمله آخوند خراسانی و ملاعبدالله مازندرانی،[۳] به یکی از منابع اصلی تبیین دینی نظام مشروطه تبدیل گردید.[۴] پژوهشگران تأثیر این اثر را در تأسیس شاخهای نوین از فقه شیعه با عنوان فقه المشروطه برجسته میدانند.[۵] به گفته سید محمود طالقانی، این کتاب دیدگاهی جامع و نهایی از نظر شیعه درباره حکومت ارائه میدهد.[۶] مرتضی مطهری آن را تفسیری از توحید عملی، اجتماعی و سیاسیِ اسلام میداند. [۷] حسینعلی منتظری معتقد است نائینی در این اثر توانسته بر پایه سنت فقهی شیعه، بنیانهای تازهای از فقه حکومتی ارائه کند.[۸] از منظر حمید عنایت نیز این رساله منسجمترین نوشته یک عالم دینی آن عصر در دفاع از دموکراسی پارلمانی[۹] و نمونهای ممتاز از پیوند میان نظریه فقهی و اندیشه سیاسی در سنت شیعه است.[۱۰]
نویسنده کتاب
میرزای نائینی (۱۲۷۶ق-۱۳۵۵ق) از فقیهان شیعه حامی نهضت مشروطه بود.[۱۱] او نزد استادانی چون جهانگیرخان قشقایی، میرزای شیرازی و آخوند خراسانی تحصیل کرد.[۱۲] مشارکت در نهضت تنباکو،[۱۳] همکاری با علمای نجف در نهضت مشروطه و همراهی با سید ابوالحسن اصفهانی در اعلام جهاد علیه انگلیس از فعالیتهای سیاسی او بوده است.[۱۴] نائینی پس از درگذشت محمدتقی شیرازی در شمار مراجع تقلید شیعه قرار گرفت.[۱۵]
آیا تنبیه الامه جمعآوری است؟
برخی گفتهاند که میرزای نائینی پس از مشاهده تحولات انقلاب مشروطه اقدام به جمعآوری نسخههای تنبیه الامّة کرده است. با این حال، مهدی غروی نائینی، پسر او، این ادعا را رد میکند و با اشاره به محدودیتهای مالی نائینی و عدم اطلاع خود به عنوان مسئول مالی پدرش، آن را نادرست میداند.[۱۶]
دیدگاههای نائینی
نائینی هدف نگارش این رساله را تنبیه امت به ضروریات شریعت و پیرایش دین از بدعت و اتهام دانسته و مبارزه با استبداد، اثبات مشروعیت مشروطه بر اساس مبانی تشیع و پاسخ به اشکالات مخالفان را انگیزههای خود معرفی کرده است.[۱۷] او در این کتاب حکومت را به ولایتیه (مبتنی بر رضایت مردم) و تَمَلّکیه (استبدادی) تقسیم میکند. او ولایتیهبودن حکومت را محدود به زمان معصوم نمیداند و معتقد است در دوره غیبت، با نظارت بیرونی، این نوع حکومت قابل تحقق است.[۱۸]
نائینی همچنین مشروطه را نوعی از حکومت ولایتیه و از ضروریات دین میداند که غصب حق مردم در آن رخ نمیدهد و دفاع از آن واجب است.[۱۹] نائینی با استناد به قرآن و سنت پیامبر و امام علی(ع)، بر ضرورت شورا و مشورت در امور سیاسی تأکید کرده[۲۰] و رأی اکثریت را در صورت اختلاف، به عنوان راهکار عقلایی و برای حفظ نظام، معتبر میداند.[۲۱]
ساختار و محتوا
رساله تنبیهالامّه شامل مقدمه، پنج فصل و دو مقصد در خاتمه است و موضوعاتی چون قانونگذاری، مجلس شورای ملی، آزادیهای عمومی، مساوات، شورا، تفکیک قوا و رأی اکثریت را از منظر فقه شیعه بررسی میکند.[۲۲] در مقدمه کتاب، مطالبی درباره ترقی اروپاییان، ضرورت اتکای حکومت به مردم، اقسام سلطنت، ماهیت استبداد و مشروطیت، دولت و ضرورت تدوین قانون اساسی مطرح شده است.[۲۳]
فصول پنجگانه کتاب عبارتاند از:
- حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا؛
- تحدید سلطنت در عصر غیبت؛
- مشروطیت و تحدید سلطنت؛
- پاسخ به شبهات و مغالطات درباره حکومت مشروطه؛
- شرایط صحت و مشروعیت دخالت نمایندگان مجلس و شرایط و وظایف آنان..
خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو بخش است:
- قوای حافظ استبداد
- راههای علاج قوای استبدادی
چاپ، ترجمه و شرح
رساله تنبیه الامّة و تنزیه الملّة چندین بار چاپ، تصحیح و شرح شده است. نخستین چاپ آن در سال ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران انجام شد.[۲۴] این کتاب در سالهای ۱۳۰۹–۱۳۱۰ش در لبنان به عربی ترجمه و در مجله العرفان منتشر شد،[۲۵] اما ناقص بودن این نسخه باعث شد[۲۶] در سال ۱۴۱۹ق عبدالحسن آلنجف آن را دوباره به عربی ترجمه و مؤسسه احسنالحدیث در قم منتشر کند.[۲۷]
نسخهای تصحیحشده توسط سید محمود طالقانی در سال ۱۳۳۴ش با عنوان تنبیه الامّة و تنزیه الملّة، یا حکومت از نظر اسلام در تهران چاپ شد. نسخههای تصحیحشده توسط سید جواد ورعی در ۱۳۸۲ش (انتشارات بوستان کتاب) و روحالله حسینیان در ۱۳۸۵ش (مرکز اسناد انقلاب اسلامی) منتشر گردید.[۲۸]
در سال ۱۳۹۴ش شرح مبسوط کتاب با عنوان آستانه تجدد توسط داوود فیرحی منتشر شد.[۲۹]
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۴۰
- ↑ فیرحی، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۱۴.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، ص۳۳-۳۴.
- ↑ فیرحی، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۱.
- ↑ فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۸۱.
- ↑ طالقانی، مقدمه تنبیه الامه یا حکومت از نظر اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۱۵-۱۶.
- ↑ مطهری، بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد سال اخیر، ۱۳۹۷ش، ص۴۲.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۳.
- ↑ عنایت، تفکر نوین سیاسی اسلام، ۱۳۶۲ ش، ص۱۷۹.
- ↑ عنایت، تفکر نوین سیاسی اسلام، ۱۳۶۲ش، ص۲۳۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹۳؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.
- ↑ شیرازی، حماسه فتوا، ویژهنامه روزنامه جمهوری اسلامی.
- ↑ حائری، تشیع و مشروطیت، ۱۳۶۴ش، ص۱۵۶-۱۵۷ و ۱۷۵-۱۷۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۵۴.
- ↑ ایزدی فرد، «جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه»، مندرج در پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، ۳۵-۳۸.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، ص۱۴۳.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، ص۷۵-۷۹ و ۱۶۷.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، ص۸۶؛ فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۹.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۵-۱۱۶: فیرحی، فقه و سیاست، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ نگاه کنید به نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، فهرست کتاب.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۳۸۲ش، ص۳۵-۶۷.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۴۰.
- ↑ حائری، تشیع و مشروطیت در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۲۱۸.
- ↑ فیرحی، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۱۰.
- ↑ نائینی، تنبیه الامة، ۱۴۱۹ق، ص۵-۶.
- ↑ فیرحی، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۶-۹.
- ↑ فیرحی، آستانه تجدد، ۱۳۹۴ش، ص۱۱؛ شبکه اجتهاد، «نقد و بررسی کتاب آستانه تجدد اثر داود فیرحی».
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقا بزرگ تهرانی،محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، مشهد، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- ایزدی فرد، عباس، «جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامة»، مندرج در مجله پگاه حوزه، شماره ۱۴۰، ۱۳۸۳ش.
- حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- شبکه اجتهاد، «نقد و بررسی کتاب آستانه تجدد اثر داود فیرحی»، مندرج در شبکه اطلاعرسانی اجتهاد، تاریخ بازدید ۱۷ آبان ۱۴۰۴ش.
- شیرازی، سید رضی، حماسه فتوا، ویژهنامه روزنامه جمهوری اسلامی به مناسبت سده وفات میرزای شیرازی، ۱۳۷۰ش.
- عنایت، حمید، تفکر نوین سیاسی اسلام، ترجمه ابوطالب صارمی، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
- فیرحی، داوود، آستانه تجدد، تهران، نشر نی، ۱۳۹۴ش.
- فیرحی، داوود، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران، نشر نی، ۱۳۹۲ش.
- مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد سال اخیر، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۷ش.
- منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، مترجم محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، قم، موسسه کیهان، ۱۴۰۹ق.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة یا حکومت از نظر اسلام، به تصحیح سید محمود طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۸ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، به تصحیح سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، مترجم عبدالحسن آل نجف، قم، موسسه احسن الحدیث، ۱۴۱۹ق.