علوم عقلی
| دانش‌های اسلامی | |
علوم عقلی، در برابر علوم نقلی گروهی از دانش‌های اسلامی هستند که روش تحقیق در آنها روش عقلی است. در این دانش‌ها رسیدن از مقدمات به نتایج، متکی بر استدلال‌های عقلی است. به گفته دانشمندانی چون طباطبائی و مطهری شیعیان به پیروی از امامان شیعه جزو پیشتازان علوم عقلی در جهان اسلام بوده‌اند.
منطق، فلسفه، کلام عقلی، اخلاق نظری، و فلسفه‌های مضاف مثل فلسفه اخلاق و فلسفه حقوق جزو دانش‌های عقلی هستند. ریاضیات و طبیعیات قدیم نیز جزو دانش‌های عقلی بوده‌اند که امروز با توجه به گسترش دانش‌های تجربی بسیاری از آنها از دایره علوم عقلی کنار گذاشته شده‌اند.
علوم عقلی چیست
علوم عقلی در برابر علوم نقلی تعریف می‌شود[۱] و به هر رشته علمی گفته می‌شود که روش اثبات مسائل آن، عقلی است نه نقلی و تجربی.[۲] مسلمانان به علوم عقلی، علوم اوایل، علوم قدما، و علوم قدیمه نیز گفته‌اند تا تمایز آن با علوم شرعی و نقلی که بعد از اسلام ایجاد شده است روشن شود.[۳]
به گفته ویلیام چیتیک فیلسوف و اسلام‌شناسی آمریکایی، هر چند علوم عقلی بر پایه علوم نقلی بنا شده‌اند،[۴] ولی برای شناخت کامل اسلام بدون علوم نقلی نمی‌توان کاری از پیش برد. و هر چند برای حفظ اسلام هر دو دسته از علم ضروری هستند ولی معرفت والا وابسته به علوم عقلی است.[۵] و هیچ دینی بدون سنت عقلی زنده قادر به ادامه حیات نیست.[۶]
منطق، و فلسفه با همه شاخه‌های آن (هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، فلسفه علم، فلسفه اخلاق، فلسفه سیاست، فلسفه حقوق، فلسفه هنر، فلسفه دین و...) و ریاضیات با همه شاخه‌های آن (حساب، هندسه، آنالیز و...)، کلام فلسفی و عرفان نظری را جزو علوم عقلی دانسته‌اند.[۷]
در علوم عقلی، برجسته‌ترین نقش از آنِ عقل است، قبول یا رد گزاره‌ها و نظریه‌ها فقط بر اساس استدلال عقلی صورت می‌گیرد و فقط با روش منطقی، یعنی استلال عقلی که از مقدمات بدیهی یا نظری از پیش اثبات شده، پیش می‌رود. پژوهش در این علوم، هم از نظر صورت و شکل، و هم از نظر ماده و محتوا فقط بر عقل و فهم عقلی استوار است.[۸] ولی در علوم نقلی، برای نشان دادن درست یا نادرست بودن یک نظریه، به متون دینی مانند قرآن و حدیث استناد می‌شود.[۹]
شیعه و علوم عقلی
گفته شده شیعیان بیش از دیگر فرقه‌های مسلمان به علوم عقلی اهمیت داده‌اند. زیرا از نظر ایشان بین علوم عقلی و متون دینی سازگاری وجود دارد.[۱۰] چنان‌که ملاصدرا فیلسوف مشهور شیعه فلسفه‌‌ی ناسازگار با متون دینی را سزاوار نابودی می‌داند.[۱۱] مطهری فیلسوف و اسلام‌شناس شیعه معتقد است نخستین کسی که در مسائل عقلی اسلامی به تجزیه و تحلیل پرداخته، امام علی(ع) است و به‌همین دلیل، شیعیان که پیروان او هستند همیشه در علوم عقلی پیشتازتر از غیرشیعیان بوده‌اند.[۱۲] طباطبائی دیگر فیلسوف شیعه می‌گوید در بین عالمان دو قرن نخستین اسلام، تنها امامان شیعه به‌ویژه امام اول و امام هشتم هستند که درباره مسائل عقلی و فلسفی، مطالبی را به شاگردان خود آموزش داده‌اند.[۱۳] به‌گفته او، همین عامل باعث بقای تفکر فلسفی در بین شیعیان است؛[۱۴] در همین راستا طباطبائی خود کتابی با نام علی و الفلسفة الالهیة(علی و فلسفه الهی) نگاشته[۱۵] و شاگردش جوادی آملی نیز کتاب علی بن موسی الرضا و الفلسفة الالهیة را نوشته است.[۱۶] در حالی که فلسفه پس از دوران ابن‌رشد (درگذشته ۵۹۵ق) در بین اهل‌سنت از بین رفته است.[۱۷]
تقسیم علوم عقلی
به‌نقل فتح‌الهی، شمس‌الدین آملی (درگذشته ۷۵۳ق) علوم عقلی را منحصر در علم کلام دانسته که و آن را در چهار شاخه دسته‌بندی کرده است؛ شناخت ذات خدا، شناخت صفات خدا، شناخت افعال خدا و شناخت نبوت و امامت. چنان که قطب‌الدین شیرازی نیز پیش از او علوم عقلی دینی را همان علم کلام معرفی کرده است. محرمی در کتاب امامان شیعه و علوم اسلامی، چهار دانش کلام اسلامی، فلسفه، عرفان نظری و اخلاق را در بخش علوم عقلی قرار داده است.[۱۸]
به گزارش مطهری، مسلمانان در یک اصطلاح به همه علوم عقلی، نام فلسفه داده بودند و آن را در دو شاخه نظری و عملی تقسیم کرده‌بودند. شاخه نظری به الاهیات یا فلسفه عُلیا، ریاضیات و طبیعیات تقسیم شده بود و حکمت عملی نیز به سه بخش اخلاق، سیاست مُدُن و تدبیرِ منزل.[۱۹] فلسفه علیا یا همان الاهیات به معنای عام خود به دو بخش امور عامه و الهیّات به معنای خاص تقسیم شده است. و ریاضیات نیز در چهار دانش حساب، هندسه، هیئت و موسیقی دسته‌بنده شده بود.[۲۰]
با گذر زمان و پیشرفت و گسترش علوم گوناگون، دانش‌هایی مانند فیزیک، شیمی و سیاست از دایره علوم عقلی خارج شده و جزوی از علوم تجربی شدند.[۲۱] ولی از سوی دیگر با پیدایش فلسفه‌های مضاف مثل فلسفه علم و فلسفه حقوق و مانند آن بر تعداد علوم عقلی افزوده شد.[۲۲]
نویسندگان طرح کتاب‌شناسی علوم عقلی، تحقیق خود را بر هفت علم ذیل بنا کرده‌اند؛
- فلسفه (معرفت‌شناسی، متافیزیک و تاریخ فلسفه)،
- منطق،
- کلام (بخش عقلی)،
- عرفان نظری،
- طبیعیات قدیم (مقداری که با فلسفه یونان و اسلام مرتبط باشد)،
- اخلاق نظری
- فلسفه علوم.[۲۳]
کلام فلسفی و کلام عقلی
کلام عقلی و کلام فلسفی دو شاخه از دانش کلام اسلامی هستند که هر دو از روش عقلی بهره می‌برند ولی در کلام فلسفی وابسته به برهان و استدلال یقینی است در حالی که در کلام عقلی جدل و خطابه هم کاربرد دارد.[۲۴]
فلسفه‌های مضاف
فلسفه‌های مضاف به واقعیت‌ها مانند فلسفه ذهن، فلسفه حیات، فلسفه نفس و مانند آن نیز از دانش‌هایی هستند که روش تحقیق در آنها عقلی و تحلیلی است.[۲۵] چنان‌که فلسفه‌های عملی- مانند فلسفه‌های سیاست و اخلاق- نیز از علوم عقلی شمرده شده‌اند.[۲۶] ابن‌سینا فیلسوف قرن پنجم به استفاده فلسفه‌های علمی از آموزه‌های وحیانی تصریح کرده و شرایع آسمانی را منبع الهام حکمت عملی دانسته است. به اعتقاد وی اقسام حکمت عملی عبارتند از: حکمت مدنی (سیاست)، تدبیر منزل (اقتصاد) و حکمت اخلاقی (اخلاق). مبادی این سه علم، از دین الهی استفاده می‌شود، سپس قوه نظری بشر (عقل نظری) با آگاه‌شدن از قوانین عملی این حکمت‌ها در آنها تصرف می‌کند.[۲۷]
فلسفه دین
«فلسفه دین» نیز از دانش‌های عقلی است که ممکن است به عنوان دانشی اسلامی توصیف شود.[۲۸] دانش فلسفه دین، گاه به معنای تلاش عقلانی برای تبیین، توجیه، اثبات و دفاع از مفاهیم و آموزه‌های دینی است، یا تلاش می‌کند که آموزه‌های دینی را بر پایه عقل نظری بنا کند و گاه نیز منظور از فلسفه دین تحقیق فلسفی درباره مسائل اساسی دین است که در هر صورت دانشی عقلی محسوب می‌شود.[۲۹]
عرفان نظری
عرفان نظری نیز از دانش‌های عقلی اسلامی دانسته شده است. عرفان نظری همانند فلسفه در مقام تفسیر و توضیح هستی است؛ با این تفاوت که عرفان نظری با مبادی و اصول کشفی به استدلال پرداخته و با زبان عقل آن را توضیح می‌دهد.[۳۰]
برخی معتقدند که استفاده از عرفان نظری و فلسفه، سبب نزدیکی حکیم و عارف شده و حکمت و عرفان به‌هم آمیخته می‌شود و سبک و روش جمع بین برهان، عرفان و قرآن یعنی عقل و حکمت و وحی به دست آمده و حکمت و عرفان در خدمت قرآن قرار می‌گیرد، و این سبب خواهد شد تا حقایق و معارف قرآن بهتر کشف شده و شناخت تازه‌ای نصیب انسان شود.[۳۱]
پانویس
- ↑ اسلام‌پور، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، ص۹۱.
- ↑ ملکیان، «وجه گرایش مسلمانان به علوم عقلی غیرمسلمانان»، ص۸۴.
- ↑ اسلام‌پور، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، ص۹۱.
- ↑ چیتیک، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ص۱۰۸.
- ↑ چیتیک، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ص۱۰۹.
- ↑ چیتیک، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ص۱۰۹.
- ↑ فتح‌الهی، متدولوژی علوم قرآنی، ص۱۱۷-۱۱۸.
- ↑ کرد فیروزجائی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، ص۶۵.
- ↑ کرد فیروزجائی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، ص۶۵-۶۶.
- ↑ اسلام‌پور، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، ص۱۰۶.
- ↑ صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة، ۱۳۶۸ش، ج۸، ص۳۰۳.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ۱۳۹۰ش، ص۴۴۷.
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۲ش، ص۹۷.
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۲ش، ص۹۹.
- ↑ سیدعلوی، «مقدمه مترجم»، ص۸.
- ↑ جوادی آملی، علی بن موسی الرضا و الفلسفة الالهیة، ۱۳۸۶ش، ص۱۵.
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۲ش، ص۹۸.
- ↑ محرمی، امامان شیعه و علوم اسلامی، ۱۳۹۷ش، ص۱۹.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۲۸-۱۲۹.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۲۸-۱۲۹.
- ↑ کرد فیروزجائی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، ص۶۷.
- ↑ کرد فیروزجائی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، ص۶۷.
- ↑ کتاب‌شناسی توصیفی علوم عقلی، ص۶۷-۶۸.
- ↑ سلیمانی بهبهانی، «کلام فلسفی: چیستی، مطلوبیت و ضرورت»، ص۱۳۶.
- ↑ خسروپناه، نظریه دیدبانی، ص۲۴.
- ↑ فتح‌الهی، متدولوژی علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۷-۱۲۰.
- ↑ فتح‌الهی، متدولوژی علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۷-۱۲۰.
- ↑ فتح‌الهی، متدولوژی علوم قرآنی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۸.
- ↑ سلیمانی بهبهانی، «کلام فلسفی: چیستی، مطلوبیت و ضرورت»، ص۱۳۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ص۳۰؛ برای اطلاعات بیشتر رجوع کن به: جوادی آملی، «مرزهای میان عرفان نظری و فلسفه»، ۱۳۹۰ش.
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الأعظم، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۸۷.
منابع
- اسلام‌پور، حسن، «نگاهی به جایگاه علوم عقلی در میان علوم»، فصلنامه معارف عقلی، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۵ش.
- جوادی آملی، عبدالله، علی بن موسی الرضا و الفلسفة الالهیة، قم، مؤسسه اسراء، ۱۳۸۵ش.
- جوادی آملی، عبدالله، «مرزهای میان عرفان نظری و فلسفه»، در مجله حکمت اسراء، شماره ۸، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- چیتیک، ویلیام، «آیا می‌توان میراث عقلى اسلامى را احیا کرد؟»، ترجمه: نرجس جواندل، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۱۹-۲۰، تیر ۱۳۷۸ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، «نظریه دیدبانی:فلسفه مضاف تاریخی - منطقی به مثابه نظریه تحول در علوم»، اندیشه نوین دینی، شماره ۱۰، پاییز ۱۳۸۶ش.
- سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، «کلام فلسفی: چیستی، مطلوبیت و ضرورت»، فصلنامه قبسات، شماره ۱۰۵، پاییز ۱۴۰۱ش.
- سیدعلوی، ابراهیم، «مقدمه مترجم»، در علی و فلسفه الهی، سید محمدحسین طباطبائی، ترجمه ابراهیم سیدعلوی، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، قم، مکتبة المصطفوی، ۱۳۶۸ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- فتح‌الهی، ابراهیم، متدولوژی علوم قرآنی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۸ش.
- کرد فیروزجائی، یارعلی، «معنا و معیار اسلامی‌بودن علوم»، فصلنامه معارف عقلی، پیش‌شماره ۲، پاییز ۱۳۸۴ش.
- محرمی، غلامحسن، امامان شیعه و علوم اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مطهری، مرتضی، کلیات علوم اسلامی، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ش.
- ملکیان، محمدباقر، «وجه گرایش مسلمانان به علوم عقلی غیرمسلمانان»، فصلنامه معارف عقلی، شماره ۷، پاییز ۱۳۸۶ش.