وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حَنَفیه نوشته امام حسین(ع) خطاب به برادرش محمد حنفیه، هنگام واپسین خروج از مدینه به سمت مکه است. در این وصیت‌نامه، امام حسین(ع) ضمن شهادت به توحید، نبوت و معاد اهداف قیامش را ذکر می‌کند. او قیام خود را نه به خاطر سرمستی، فساد و ظلم، بلکه برای طلب اصلاح در امت پیامبر، امر به معروف و نهی از منکر و عمل به سیره پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) معرفی می‌کند.
 خطاطی بخشی از وصیت امام حسین به محمد حنفیه با خط انتظار و دیوانی | |
| اطلاعات روایت | |
|---|---|
| موضوع | تبیین اهداف قیام امام حسین(ع) |
| صادره از | امام حسین(ع) |
| اعتبار سند | بدون سند |
| منابع شیعه | تسلیة المجالس |
| منابع سنی | مقتل خوارزمی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
این وصیت بدون ذکر سلسله سند و با اختلاف در نقل، توسط ابن‌اعثم کوفی، اخطب خوارزم و محمد بن ابی طالب حائری گزارش شده است. همچنین علی بن مهدی طبری مامطیری و ابن‌شهرآشوب نیز بخشی از این وصیت را به‌عنوان سخن شفاهی امام حسین(ع) به ابن‌عباس نقل کرده‌اند.
رسول جعفریان با توجه به نقل بدون سند این وصیت در کتاب الفتوح، این روایت را بدون سند دانسته و تضعیف کرده است. در مقابل رویکرد جعفریان به‌دلیل جایگاه کتاب الفتوح و تایید مضمون وصیت توسط روایات دیگر مورد نقد قرار گرفته است. در نقل ابن اعثم و خوارزمی در کنار سیره پیامبر(ص) و سیره امام علی(ع) به سیره خلفای راشدین نیز اشاره شده که به گفته سید مرتضی عسکری از تحریفات بوده و بعدا به کلام امام حسین(ع) اضافه شده است. یوسفی غروی نیز به همین دلیل نقل ابن‌اعثم را ضعیف دانسته و گزارش ابن‌شهر آشوب را تقویت می‌کند.
اهمیت وصیت
وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه متنی است که امام حسین(ع) هنگام خروج از مدینه به مکه، در آخرین سفر قبل از شهادت خطاب به بردارش نوشت.[۱] در این وصیت‌نامه او به اهداف قیامش اشاره می‌کند. اصلاح در امت پیامبر(ص)، امر به معروف و نهی از منکر و عمل به سیره پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) اهداف ذکر شده توسط امام حسین(ع) است.[۲] به گفته محمدتقی مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) این نکته نشان می‌دهد که حرکت سیاسی ایشان به قصد قدرت‌طلبی نبوده است، بلکه حرکت و قیام به‌عنوان وسیله‌ای برای تحقق اهداف دین است.[۳]
مرتضی مطهری (درگذشت: ۱۳۵۸ش) معتقد است مقصود از اصلاح این است که وضعیت جامعه اسلامی با حکومت یزید به جایی رسیده که اگر به همین صورت بماند و اصلاح نشود، چیزی از اسلام حقیقی باقی نخواهد ماند.[۴] همچنین وی بر این باور است که علاوه بر فراگیری ظلم و فساد، امر به معروف و نهی از منکر نیز فراموش شده بود. امام حسین(ع) با قیام و ریخته شدن خونش این واجب را احیا کردد.[۵] صالحی نجف‌آبادی در کتاب شهید جاوید با استناد به این وصیت، قیام برای اصلاح را از اهداف امام حسین(ع) می‌داند که از روح اسلام سرچشمه گرفته است.[۶] سید علی خامنه‌ای (زاده: ۱۳۱۸ش) دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز با تکیه بر این وصیت‌نامه بر این باور است امام حسین(ع) پس از مشاهده وضعیت رو به انحطاط جامعه اسلامی، و خروج آن از مسیر پیامبر(ص)، برای اصلاح امت و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد.[۷]
زمینه، متن و ترجمه
بر اساس گزارش کتاب تسلیة المجالس، امام حسین(ع) صبح روزی که می‌خواست برای آخرین بار از مدینه به سمت مکه خارج شود با برادرش محمد حنفیه دیدار داشت. وی توصیه کرد که امام از جنگ دوری کند تا آسیبی نبیند و راهکارهایی ارائه کرد. امام حسین(ع) در پاسخ وی بیان داشت که حتی اگر هیچ مکان امنی در دنیا نداشته باشد، باز با یزید، بیعت نخواهد کرد.[۸]
در این هنگام محمد بن حنفیه با گریه کلام امام را قطع کرده و امام حسین(ع) همراه او گریه کرد. سپس امام حسین(ع) با تشکر از خیرخواهی برادر، عزم خود را برای حرکت به سمت مکه همراه برادران و فزندانشان و شیعیانی که بر اساس نظر ایشان عمل می‌کنند، اعلام کرد. از محمد حنفیه نیز خواست در مدینه باقی بماند تا از جانب او مراقب اتفاقات آن‌جا باشد. در این حال امام قلم و کاغذی خواسته و این وصیت را خطاب به او نوشت:[۹]
| متن | ترجمه |
| بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ هَذَا مَا أَوْصَی بِهِ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ إِلَی أَخِیهِ مُحَمَّدٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْحَنَفِیةِ: | بسم اللّه الرحمن الرحیم؛ این وصیتی است از حسین بن علی بن ابی طالب به برادرش محمّد، معروف به پسر حنفیه: |
| أَنَّ الْحُسَینَ یشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیک لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِ الْحَقِّ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیةٌ لا رَیبَ فِیها وَ أَنَّ اللَّهَ یبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ | حسین شهادت می‌دهد که معبودی جز خدای یگانه‌ای که شریکی ندارد نیست، و محمّد بنده و فرستاده اوست که ازجانب حق به حق مبعوث شده است و این که بهشت و دوزخ حق است و روز رستاخیز- بدون شک- خواهد آمد، و خداوند خفتگان در قبرها را برمی‌انگیزد. |
| وَ أَنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی (ص)، أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَةِ جَدِّی وَ أَبِی عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ | و من از سرِ مستی و طغیان و فسادانگیزی و ستمکاری قیام نکردم، تنها برای اصلاح در امّت جدّم به پا خواستم. می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به روش جدّم و پدرم علی بن ابی طالب علیه‌السلام رفتار نمایم. |
| فَمَنْ قَبِلَنِی بِقَبُولِ الْحَقِّ فَاللَّهُ أَوْلَی بِالْحَقِّ وَ مَنْ رَدَّ عَلَی هَذَا أَصْبِرُ حَتَّی یقْضِی اللَّهُ بَینِی وَ بَینَ الْقَوْمِ بِالْحَقِّ وَ هُوَ خَیرُ الْحاکمِینَ | هر کس سخن حقّ مرا پذیرفت، پس خداوند به پذیرش (و پاداش) آن سزاوارتر است، و هر کس دعوت مرا نپذیرفت، صبر می‌کنم تا خداوند میان من و این مردم به حق داوری کند که او بهترین داوران است. |
| وَ هَذِهِ وَصِیتِی یا أَخِی إِلَیک وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیهِ تَوَکلْتُ وَ إِلَیهِ أُنِیب.[۱۰] | این وصیت من است به تو‌ای برادر! توفیق من جز از ناحیه خداوند نیست. بر او توکل می‌کنم و بازگشتم به سوی اوست. |
به نقل علامه مجلسی، امام حسین(ع) این مکتوب را مهر کرده، پیچید و به برادرش داد. سپس با او وداع کرده و نیمه شب از مدینه خارج شد.[۱۱]
اعتبارسنجی سندی و محتوایی
ابن‌اعثم کوفی (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق) در کتاب الفتوح[۱۲]، اخطب خوارزم (درگذشت: ۵۶۷ق) در مقتل خوارزمی[۱۳] و محمد بن ابی طالب حائری (درگذشت: نیمه دوم قرن ۱۰ق) در تسلیة المجالس[۱۴] با اختلافاتی وصیت‌نامه امام حسین(ع) را گزارش کرده‌اند. مستند علامه مجلسی در بحار گزارش تسلیة المجالس است.[۱۵] علی بن مهدی طبری مامطیری[۱۶] (درگذشت: ۳۶۰ق) و ابن شهرآشوب[۱۷] (درگذشت: ۵۸۸ق) نیز بخشی از این وصیت را به عنوان سخن شفاهی امام حسین(ع) به ابن‌عباس نقل کرده‌اند.
رسول جعفریان (زاده: ۱۳۴۳ش) منبع اصلی این وصیت الفتوح ابن‌اعثم است و سند صحیحی ندارد.[۱۸]در نقد این دیدگاه گفته شده است که الفتوح به اذعان جعفریان در آثارش کتاب معتبری است. علاوه بر آن ضعف سندی دلیل بر رد روایت نبوده و مضمون این وصیت با روایات دیگر مورد تایید قرار می‌گیرد.[۱۹]
در نقل ابن‌اعثم و خوارزمی امام حسین(ع) علاوه بر عمل به سیره پیامبر(ع) و حضرت علی(ع)، عمل به سیره خلفاء راشدین را هم یکی از اهداف خود می‌شمارد.[۲۰] به عقیده سید مرتضی عسکری (درگذشت: ۱۳۸۶ش)، این تعبیر از تحریفاتی است که وارد این روایت شده است. چرا که تعبیر راشدین برای خلفا در زمان‌های بعدی مرسوم شده و در زمان امام حسین(ع) متداول نبوده است.[۲۱] محمدهادی یوسفی غروی (زاده: ۱۳۲۷ش) تاریخ‌پژوه معتقد است که با توجه به استعمال وصف راشدین برای خلفا و قرائن دیگر نقل ابن‌اعثم را نمی‌توان صحیح دانست. وی گزارش ابن شهرآشوب که در آن وصیت خطاب به ابن‌عباس صورت گرفته را قابل پذیرش می‌داند.[۲۲]
پانویس
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۱۷، ص۱۵۱.
- ↑ داودی و رستم نژاد، عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۳۳۰.
- ↑ مصباح یزدی، آذرخشی دیگر از آسمان کربلا، ۱۳۸۲ش. ص۱۲۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (حکمتها و اندرزها(۱ و ۲))، ۱۳۸۴ش، ج۲۲، ص۲۹۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (نقش حادثه کربلا در تحول تاریخ اسلامی(پانزده گفتار))، ۱۳۸۴ش، ج۲۵، ص۳۱۴؛ همچنین نگاه کنید: داودی و رستم نژاد، عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها و پیامدها، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۳.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، شهید جاوید، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۸-۲۸۹.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ حسینی موسوی، تسلیة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۵۶-۱۵۸.
- ↑ حسینی موسوی، تسلیة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ حسینی موسوی، تسلیة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۳۳۰.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۲۱.
- ↑ اخطب خوارزم، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۷۳.
- ↑ حسینی موسوی، تسلیة المجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۶۰-۱۶۱.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ۳۲۷-۳۳۰.
- ↑ طبری مامطیری، نزهة الأبصار و محاسن الآثار، ۱۳۸۷ش، ص۴۰.
- ↑ ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ جعفریان، تاملی در نهضت عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۳۰؛ جعفریان، «وصیت امام حسین(ع) به محمد حنفیه سندیت ندارد»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ مروجی طبسی، «نقدی بر سخنان رسول جعفریان درباره وصیت‌نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیه»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۲۱؛ اخطب خوارزم، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۷۳.
- ↑ عسکری، معالم المدرستین، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۶۱.
- ↑ یوسفی غروی، «بررسی سندیت و اعتبار وصیت نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیه و عبدالله بن عباس در گفت وگو با آیت الله یوسفی غروی»، خبرگزاری شفقنا.
منابع
- ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌اعثم کوفی، محمد بن علی، الفتوح، بیروت،دار الأضواء، ۱۴۱۱ق.
- اخطب خوارزم، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه‌السلام، قم، أنوار الهدی، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، تاملی در نهضت عاشورا، قم، مورخ، ۱۳۸۶ش.
- جعفریان، رسول، «وصیت امام حسین(ع) به محمد حنفیه سندیت ندارد»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب ۱۷ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید ۲۵ خرداد ۱۴۰۳ش.
- حسینی موسوی، محمد بن ابیطالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس (مقتل الحسین علیه‌السلام)، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۸ق.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ ارائه مطلب ۲۶ فروردین ۱۳۷۹ش، تاریخ بازدید ۲۵ خرداد ۱۴۰۳ش.
- داوودی، سعید و مهدی رستم نژاد، عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها و پیامدها، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۳۸۷ش، ص۳۳۰.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم،دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، شهید جاوید، تهران، امید فردا، ۱۳۸۷ش.
- طبری مامطیری، علی بن مهدی، نزهة الأبصار و محاسن الآثار، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة. المعاونیة الثقافیة. مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیة، ۱۳۸۷ش.
- عسکری، سید مرتضی، معالم المدرستین، تهران، موسسة البعثة، ۱۴۱۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار (ط - بیروت)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مروجی طبسی، محمدعلی، «نقدی بر سخنان رسول جعفریان درباره وصیت‌نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیه»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب ۲۴ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید ۲۵ خرداد ۱۴۰۳ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آذرخشی دیگر از آسمان کربلا، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۲ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (حکمتها و اندرزها(۱ و ۲ </ref>، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (حماسه حسینی(۱ و ۲ </ref>، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری (نقش حادثه کربلا در تحول تاریخ اسلامی(پانزده گفتار </ref>، تهران، صدرا، ۱۳۸۴ش.
- یوسفی غروی، محمدهادی، «بررسی سندیت و اعتبار وصیت نامه امام حسین(ع) به محمد حنفیه و عبدالله بن عباس در گفت وگو با آیت الله یوسفی غروی»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب ۲۳ مهر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید ۲۵ خرداد ۱۴۰۳ش.