الفتوح (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابن‌اعثم کوفی |
| سبک | تاریخ تحلیلی |
| به تصحیح | علی شیری |
| تعداد جلد | ۸ و ۹ |
| ترجمه فارسی | |
| مترجم | محمد بن احمد مستوفی هروی (فارسی) هانری ماسه (فرانسه) |
الفتوح کتابی تاریخی و به زبان عربی اثر احمد بن اعثم کوفی (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق) است. این اثر حاوی گزارش‌های مهم و بعضاً دست اولی از حوادث قرن اول تا سوم هجری قمری است.
اهمیت کتاب الفتوح به‌خاطر شمول حوادث مربوط به واقعه کربلا است. در جلد پنجم کتاب (از مجموع ۸ جلد) به نبرد کربلا اختصاص یافته و گزارش‌هایی را از آثار دیگر و خصوصاً مقتل ابومخنف نقل کرده است. مؤلف در جلد ششم، به موضوع قیام‌ها و تبعات بعد از واقعه کربلا پرداخته است.
ابن‌اعثم در نوشتن این اثر، از سبک تاریخ تحلیلی استفاده کرده و قصد داشته تا با جمع‌آوری روایت‌های منابع مختلف تاریخی، به یک گزارش واحد از وقایع مهم قرن اول تا سوم قمری برسد.
امروزه از الفتوح، یک نسخه خطی باقی مانده و بارها در لبنان و ایران تجدید چاپ شده است.
اهمیت و جایگاه
به عقیده رفیعی، پژوهشگر حوزه تاریخ، کتاب الفتوح یکی از اسناد مهم تاریخی صدر اسلام است.[۱] نکته مهمی که این اثر را برای شیعه پراهمیت می‌کند، اختصاص دو جلد از این کتاب به واقعه کربلا و وقایع پس از آن است. الفتوح به عنوان یکی از آثار دست‌اول در زمینه واقعه کربلا محسوب می‌شود.[۲]
اعتبار الفتوح نزد شیعه و سنی محل اختلاف است. نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، تاریخ‌پژوه شیعه، ابن‌اعثم را تاریخ‌نویس سنی مذهب که در صدد القای عقاید اهل سنت با دروغ‌پردازی است، می‌داند.[۳] در همین خصوص، برخی پژوهشگران شیعی، روایت ابن اعثم از واقعه کربلا را از منظر تحریف وقایع، مورد بررسی قرار داده‌اند.[۴]
محمد نورولی، از پژوهشگران سنی مذهب تاریخ اسلام، با توجه به وجود طعن خلفاء در آثار ابن اعثم، او را شیعه و اعتبار کتابش را مورد خدشه دانسته است.[۵] رحمان ستایش، از پژوهشگران حوزه تاریخ اسلام بر این باور است که ابن‌اعثم با هر مذهبی، در روایت وقایع نبرد کربلا، گزارشگریِ بی‌طرفانه‌ای داشته است.[۶]
مشخصات اثر
مولف
احمد بن اعثم بن نذیر کوفی، مشهور به ابن‌اعثم کوفی، مؤلف کتاب الفتوح است.[۷] از تاریخ تولد، شرح حال زندگی، اساتید و شاگردان ابن‌اعثم اطلاعاتی وجود ندارد.[۸] بر اساس گزارش کتاب الذریعه، ابن‌اعثم در سال ۳۱۴ ه.ق درگذشت.[۹] با این حال با استناد به اینکه وی تاریخ دوران حکومت مقتدر عباسی (د ۳۲۰ق) را هم نوشته، طبیعتاً باید سال درگذشتش پس از ۳۲۰ق باشد.[۱۰] دربارهٔ مذهب او اختلاف وجود دارد. آقابزرگ تهرانی[۱۱] و سید محسن امین[۱۲] و یاقوت حمویی او را شیعه و کسانی چون علامه مجلسی[۱۳] و قاضی نورالله شوشتری وی را از اهل‌سنت برشمرده‌اند.[۱۴]
نام کتاب
نام کتاب با اختلاف در منابع به کار رفته است. حاجی‌خلیفه، تاریخ‌نگار حنفی مذهب، این اثر را با نام «الفتوح الشام»،[۱۵] علامه مجلسی، محدث شیعه با نام «تاریخ الفتوح»،[۱۶] یاقوت حمویی، تاریخ‌نویس سنی مذهب با نام «کتاب الفتوح»[۱۷] و در برخی از آثار با عنوان «فتوح الاسلام» یاد کرده‌اند. در این میان مشهورترین نام برای این اثر، همان «الفتوح» است.[۱۸]
محتوا
نویسنده در این اثر، بعد از ذکر نام خدا و صلوات بر پیامبر، به معرفی خویش پرداخته‌است و پس از آن ماجرای سقیفه را روایت می‌کند. او سپس به بیان ماجرای جنگ‌های رده و فتح ایران توسط اعراب می‌پردازد.[۱۹] ترتیب موضوعی جلدهای الفتوح، بر اساس نسخه تصحیح شده علی شیری، به شرح ذیل است:[۲۰]
- ابن‌اعثم جلد اول کتابش را با حوادث دوران خلافت ابوبکر شروع و با حوادث خلافت عمر بن خطاب به پایان می‌رساند.[۲۱]
- در جلد دوم، خلافت عمر، عثمان و امام علی (ع) شرح داده شده است.[۲۲]
- در جلد سوم اثر، به جنگ صفین پرداخته شده است.[۲۳]
- جلد چهارم شامل ماجرای حکمیت در میان نبرد صفین است و تا حوادث دوران خلافت امام حسن علیه السلام را شامل می‌شود.[۲۴]
- جلد پنجم کتاب مربوط به واقعه کربلاست.[۲۵]
- جلد ششم نیز به حوادث پس از واقعه کربلا پرداخته و قیام مختار ثقفی را شرح داده است.[۲۶]
- جلدهای هفتم و هشتم کتاب به ماجراهای صورت‌گرفته در دوران خلافت عبدالملک مروان تا مستعین اختصاص یافته است.[۲۷]
ویژگی‌های اثر
اصل کتاب الفتوح به زبان عربی است. ابن‌اعثم در این اثر، اهتمام گسترده‌ای به واقعه عاشورا دارد.[۲۸] شیوه ابن‌اعثم در نگارش این اثر، ترکیبی از روایت و تحلیل وقایع تاریخی است. نویسنده در الفتوح، اخبار را به‌صورت گزینشی گزارش می‌کند. خود او بر این سبک نگارش تصریح و هدفش از این اقدام را ساخت روایتی واحد از گزارش‌های متعارض و متفاوت با یکدیگر عنوان می‌کند.[۲۹]
ابن‌اعثم در روایت وقایع کربلا، تنها به منابع سنی اکتفا نکرده و گزارش‌های منابع شیعی در این خصوص را نیز آورده است. به عقیده صحتی سردرودی، همین امر سبب تمایز کتابش با مقتل‌های دگراندیشان سنی همچون ابن‌سعد و ابن‌عساکر شده است.[۳۰]
نویسنده، منابع خود را در تهیه اثر به‌طور واضح بیان نکرده است و تنها می‌توان با مقابله کردن کتابش با دیگر آثار در موضوع تاریخ، از منابع مورد استفاده او اطلاع یافت.[۳۱] ابن‌اعثم در نگارش کتابش، و خصوصاً در موضوع‌های مربوط به واقعه کربلا، از مقتل ابومخنف بهره بردهاست.[۳۲] مولف از مورخان و محدّثانِ بنامی مانند مداینی، واقدی، زهری، ابومخنف، ابن‌کلبی و چند راوی دیگر به عنوان منابع خود نام بردهاست.[۳۳]
نسخه‌شناسی
تنها یک نسخه خطی از الفتوح گزارش شده و از این کتاب چاپ‌های متعددی در سال‌های اخیر منتشر شده است.[۳۴] محمد بن احمد مستوفی هروی، مترجم ایرانی در سال ۵۹۶ق، این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است.[۳۵] ترجمه فارسی این اثر از جهت اعتبار مورد نقد و بررسی‌های بسیاری قرار گرفته است.[۳۶] این اثر به زبان فرانسوی به کوشش هانری ماسه نیز منتشر شده است. اولین نسخه چاپی الفتوح، در سال ۱۹۶۸م در وزارت معارف هند منتشر شد.[۳۷] همین نسخه بعدها در بیروت نیز تجدید چاپ شد. این اثر در سال ۱۴۰۶ق توسط انتشارات دارالکتب العلمیه و در سال ۱۴۱۱ق با تحقیق علی شیری در انتشارات دارالاضواء منتشر شد.[۳۸]
نسخه در دسترس این کتاب، کاستی‌هایی با نسخه اصلی آن دارد؛ شاهد این موضوع، اختلاف‌هایی است که نسخه حاضر این کتاب با نسخه مقتل الحسین خوارزمی دارد.[۳۹] خوارزمی، حوادث پیش از واقعه عاشورا را از کتاب ابن‌اعثم نقل می‌کند؛ در حالی که بسیاری از گزارش‌های او، در کتاب الفتوح کنونی وجود ندارد. گواه دیگر این موضوع، تقابلی است که بین نسخه کنونی الفتوح با روایت‌های سید بن طاووس وجود دارد.[۴۰]
پانویس
- ↑ رفیعی، «ابن اعثم کوفی»، ج۳.
- ↑ رحمان ستایش و رفعت، «روایات عاشورایی الفتوح ابن‌عثم کوفی»، ۱۳۸۹ش، ص۸۰ و ۸۳.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، شهید جاوید، ۱۳۶۳ش، ص ۳۷۶.
- ↑ رحمان ستایش و رفعت، «روایات عاشورایی الفتوح ابن‌اعثم کوفی»، ۱۳۸۹ش، ص۸۷–۸۸.
- ↑ نورولی، اثر التشیع فی روایات التاریخیه، ۱۴۱۵ق، ص۲۶۵.
- ↑ رحمان ستایش و رفعت، «روایات عاشورایی الفتوح ابن‌اعثم کوفی»، ۱۳۸۹ش، ص۸۷–۸۸.
- ↑ حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۲۲۷.
- ↑ نورولی، اثر التشیع فی روایات التاریخیه، ۱۴۱۵ق، ص۲۶۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۳، ص۲۲۲
- ↑ نورولی، اثر التشیع فی روایات التاریخیه، ۱۴۱۵ق، ص۲۶۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۲۱.
- ↑ امین عاملی، اعیان الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴۸۱.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۵–۲۳۷.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۲۷۸.
- ↑ حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۲۳۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۰۴ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ بغوی، المختصر، ۱۴۳۲ق، ج۲، ص۴۰۴.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۸.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۹.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۹، ص ۵.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۰.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۰.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ۱۳۸۵ش، ص۳۳.
- ↑ رحمان ستایش و رفعت، «روایات عاشورایی الفتوح ابن اعثم کوفی»، ۱۳۸۹ش، ص۸۶.
- ↑ رحمان ستایش و رفعت، «روایات عاشورایی الفتوح ابن اعثم کوفی»، ۱۳۸۹ش، ص۸۶.
- ↑ Shaban، «Ibn Aʿt̲h̲am al-Kūfī». Encyclopaedia of Islam. 3:723.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۷–۲۳۸.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۳۲.
Shaban، «Ibn Aʿt̲h̲am al-Kūfī». Encyclopaedia of Islam 3:723. - ↑ Shaban، «Ibn Aʿt̲h̲am al-Kūfī». Encyclopaedia of Islam. 3:723.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۷–۲۳۸.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۳۷–۲۳۸.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۲.
- ↑ عرفان، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، ۱۳۸۹ش، ص۲۴۲.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ابن اعثم، محمد بن علی، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن اعثم، محمد بن علی، الفتوح، به کوشش محمد مستوفی هروی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲ش.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعاریف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- بغوی، عبدالله بن محمد، المختصر من کتاب المعجم الکبير، کویت، مبرة الآل و الأصحاب، ۱۴۳۲ق.
- حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
- رحمان ستایش، محمدکاظم و محسن رفعت، «روایات عاشورایی الفتوح ابن اعثم کوفی در میزان نقد و بررسی»، حدیث پژوهی، شماره ۳، ۱۳۸۹.
- رفیعی، علی، «ابن اعثم کوفی»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، شهید جاوید، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۶۳ش.
- صحتی سردرودی، محمد، عاشوراپژوهی با رویکردی به تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین علیه السلام، قم، خادم الرضا، ۱۳۸۵ش.
- عرفان، امیرمحسن، «بازشناسی ابن‌اعثم کوفی و کتاب الفتوح وی»، فصلنامه سخن تاریخ، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۳۰۴ش.
- نور ولی، محمد، اثر التشیع علی الروایات التاریخیه فی قرن الاول الهجری، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۵ق.
- Shaban، M.A.. «Ibn Aʿt̲h̲am al-Kūfī». Encyclopaedia of Islam. 2rd. Leiden: E. J. Brill، 1986.