ازدواج
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
ازدواج یا نکاح پیوند زناشویی است که به وسیله جاری شدن صیغه عقد نکاح ایجاد می‌شود. قرآن ازدواج و قرار گرفتن مردان در کنار همسرانشان را مایه آرامش دانسته و به مسلمانان توصیه کرده که مردان و زنان بی‌همسر را همسر دهند. بر طبق روایات، ازدواج بزرگ‌ترین نعمت پس از نعمت اسلام، نگه‌دارنده نصف یا دو سوم دین و سنّت پیامبر اسلام(ص) است.
تدین، خوش‌اخلاقی و خانواده خوب از ملاک‌های سفارش‌شده در روایات برای انتخاب همسر است. از دیدگاه فقها ازدواج به‌خودی‌خود مستحب مؤکد است، اما برای کسی که با ازدواج نکردن به گناه می‌افتد، واجب است.
در مذهب شیعه امامی ازدواج دو صورت دارد: دائم و موقت؛ در صیغه عقد ازدواج موقت، تعیین مدت ازدواج و مقدار مهریه شرط است و بعد از اتمام آن مدت، زن و شوهر بدون طلاق از هم جدا می‌شوند.
در کتاب‌های توضیح المسائل، احکام فقهی فراوانی برای ازدواج آمده که از مهمترین آنها لزوم خواندن صیغه عقد است و صِرف رضایت زن و مرد، در تحقق ازدواج کافی نیست و اینکه دختر باکره برای ازدواج باید از پدر یا جد پدری خود اجازه بگیرد.
ازدواج، با لعان، طلاق، مرگ، تغییر جنسیت، ارتداد و وجود یکی از عوامل فسخ نکاح پایان می‌یابد و پس از جدایی، زن بایستی عده نگه دارد.
تعریف و اقسام
ازدواج ایجاد پیوند زناشویی به وسیله صیغه عقد است. در مذهب شیعه امامی ازدواج دو صورت دارد: دائم و موقت؛ در صیغه عقد ازدواج موقت، مدت معینی در نظر گرفته می‌شود و بعد از اتمام آن مدت، زن و شوهر بدون طلاق از هم جدا می‌شوند.[۱]
ازدواج موقت
ازدواج موقت در زمان پیامبر اسلام(ص) جایز بود؛ اما از زمان خلیفه دوم، حرام اعلام شد.[۲] از میان مذاهب اسلامی تنها مذهب شیعه امامیه، ازدواج موقت را جایز می‌داند.[۳] مهمترین تفاوت ازدواج موقت با ازدواج دائم، مدت‌دار بودن آن است؛ به گونه‌ای که تعیین مدت در صیغه عقد موقت لازم و ضروری است.[۴]
تفاوت‌های ازدواج دائم و موقت
ازدواج دائم و ازدواج موقت احکام مشترک بسیاری دارند؛ از جمله خواندن صیغه عقد در هر دو لازم است. این دو ازدواج تفاوت‌هایی نیز با هم دارند که به شرح زیر است:
- در ازدواج دائم، بر خلاف ازدواج موقت، مرد باید نفقه زن را بپردازد.
- در ازدواج دائم زن بدون اجازه شوهر نمی‌تواند از خانه بیرون رود؛ اما در ازدواج موقت اجازه مرد لازم نیست.
- در ازدواج دائم بر خلاف ازدواج موقت، زن و مرد از یکدیگر ارث می‌برند.[۵]
- اگر در صیغه عقدِ ازدواج موقت، مهریه ذکر نشود، عقد باطل می‌شود؛ اما در ازدواج دائم، عقد صحیح است و در صورت نزدیکی مهر المثل به زن تعلق می‌گیرد.[۶]
جایگاه
دین اسلام به ازدواج اهمیت فراوانی داده و آن را سنّتی از سنت‌های پیامبر اسلام(ص) معرفی کرده است.[۷] و تجرد و عُزوبت و برنگزیدن همسر را امری مکروه قلمداد کرده است. [۸] همچنین قرآن کریم ازدواج را مایه آرامش دانسته[۹] و به مسلمانان توصیه کرده است که مردان و زنان بی‌همسر را همسر دهند.[۱۰]
در روایات، ویژگی‌ها و امتیازات فراوانی برای ازدواج ذکر شده که از جمله آنها می‌توان به بزرگ‌ترین نعمت پس از نعمت اسلام،[۱۱] سبب خیر در دنیا و آخرت، [۱۲] نگه‌دارنده نصف یا دو سوم دین[۱۳] و افزایش‌دهنده روزی اشاره کرد.[۱۴] همچنین پست‌ترین مُردگان مسلمانان، کسانی معرفی شده‌اند که ازدواج نکرده از دنیا بروند.[۱۵]
آیت الله مرتضی مطهری اسلام‌پژوه در باره نقش تربیتی ازدواج:
در اسلام ازدواج (با اینکه از مقوله لذات و شهوات است) یک امر مقدس و یک عبادت تلقی شده ؛ یکی از علل آن این است که ازدواج اولین قدمی است که انسان از خودپرستی و خوددوستی به سوی غیردوستی برمی‌دارد. تا قبل از ازدواج، فقط «من» وجود داشت و همه چیز برای «من» بود. اولین مرحله‌ای که این حصار شکسته می‌شود، یعنی با ازدواج یک موجود دیگری هم در کنار این «من» قرار می‌گیرد و برای او معنی پیدا می‌کند؛کار می‌کند، زحمت می‌کشد، خدمت می‌کند نه برای «من» بلکه برای «او».
مطهری، تعلیم وتربیت در اسلام، ص۲۶۷.
احکام
دررساله توضیح‌المسائل مراجع تقلید احکام فقهی فراوانی برای ازدواج آمده است که برخی از مهمترین آنها به شرح زیر است:
- از دیدگاه فقها ازدواج به‌خودی‌خود مستحب مؤکد است، اما برای کسی که با ازدواج نکردن به گناه می‌افتد، واجب است.[۱۶]
- در ازدواج دائم و موقت، لازم است صیغه عقد خوانده شود و صرف رضایت زن و مرد کافی نیست.[۱۷]
- زن و مرد می‌توانند خود صیغه عقد را بخوانند یا کسی را وکیل کنند که از طرف آنها صیغه عقد را بخواند.[۱۸]
- اگر زن و مرد توانایی خواندن صیغه به زبان عربی را دارند، باید آن را عربی بخوانند.[۱۹]
- دختر باکره برای ازدواج باید از پدر یا جد پدری خود اجازه بگیرد.[۲۰]
- پدر و جدِّ پدری، ولایتی بر رشید و رشیده غیر باکره( پسر و دختر به سن رشد رسیده) ندارند. ودر مورد باکره رشیده میان فقها اختلاف است. [۲۱]
- ازدواج با محارم مانند مادر، خواهر و مادرزن برای مرد، حرام است.[۲۲]
- ازدواج دائم و موقتِ زن مسلمان با مرد غیرمسلمان جایز نیست.[۲۳]
- ازدواج موقت مرد مسلمان با زن غیرمسلمان، اگر از اهل کتاب باشد، جایز است.[۲۴]
ملاک‌های انتخاب همسر در روایات
در برخی از روایات، ملاک‌هایی برای ازدواج بیان و توصیه شده است که در انتخاب همسر در نظر گرفته شوند؛ بنا بر روایتی، پیامبر اسلام شخصی را به ازدواج با افراد متدین سفارش کرده است.[۲۵] در کتاب مکارم الاخلاق، امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: با خاندان شایسته ازدواج کنید؛ چرا که ویژگی‌های خانوادگی به فرزندان منتقل می‌شوند.[۲۶] از امام رضا(ع) هم نقل شده که از ازدواج با فرد بداخلاق بپرهیزید.[۲۷]زید بن ثابت گويد رسول خدا(ص)به من فرمود: ای زید همسر گرفته‌ای؟ گفتم نه، فرمود: زن بگیر تا عفتی که داری محفوظ نگهداری ولی با پنج گروه از زنان ازدواج مکن گفتم: آن زنان کیانند؟ فرمود هیچگاه ازدواج مكن با «شَهبَره» و «لَهبَره» و «نَهبَره» و «هَيدَره» و «لَفوت» گفتم يا رسول الله هيچ نفهميدم چه فرموديد و معنای هیچ یک از این لغات را نمی‌دانم رسول خدا فرمود مگر شما عرب نیستید؟ اما شهبره زن آبی چشمِ بد زبان است و اما لهبره زن بلند بالای لاغر اندام و اما نهبره زن کوتاه قد بد سرشت و اما هيدره پيرزن گوژپشت و اما لفوت زنی است که از شوهر دیگر فرزند داشته باشد. [۲۸][یادداشت ۱]
پیامبر خدا صلی الله علیه واله:
بهترين زنان شما زنانى هستند كه بسيار فرزند آورند و سخت مهربان باشند.در اهل خود عزيز و پوشيده و نسبت به شوهر متواضع و بى‌پرده باشد و از غير شوهر خود را سخت پوشيده دارد، سخن شوهر را بشنود و فرمانش را اطاعت كند و در خلوت آنچه را كه شوهر مى‌خواهد به او ارزانى دارد همراه با لطافت زنانه.سپس فرمود:آيا بگويم بدترين زنان شما كيست؟گفتند:آرى!فرمودند:آن زنى كه با اهل خود متواضع و فروتن است و نسبت به همسر سركش،نازا و كينه‌توز است،از زشتى پارسايى نمى‌كند و چون شوهرش نيست بى‌پروا،و در خلوت از شوهر خويشتن- دارى مى‌كند،همچون مركب چموش، و عذرى از شوهر نمى‌پذيرد و گناه او را نمى‌بخشد.
شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص۳۰.
عوامل پایان‌یافتن ازدواج
عوامل پایان‌یافتن ازدواج از نظر فقیهان عبارت‌اند از: تغییر جنسیت،[۲۹] مرگ، طلاق و چیزهایی که موجب فسخ نکاح می‌شوند.[۳۰] پس از ازبین‌رفتن ازدواج زن باید عده (مدت‌زمانی معینی که زن حق ازدواج ندارد) نگه دارد.[۳۱]
موانع ازدواج
در فقه اسلامی به دلیل وجود موانعی، ازدواج با برخی از زنان حرام است:
- موانع موقت: شرایطی که در آن، ازدواج زن و مرد به نحو مقطعی حرام است و با زائل شدن این شرایط، حرمت نیز برداشته می‌شود.[۳۲] مانند:
- استیفاء عدد: [یادداشت ۲]یعنی مرد نمی‌تواند بیشتر از چهار زن آزاد را به عقد دائم خود درآورد.[۳۳] و با داشتن دو کنیز با عقد دائم، نمی‌تواند کنیز زن سوم را به عقد خود درآورد.[۳۴]
- جمع بین دو خواهر: ازدواج با دو خواهر در زمان واحد حرام است، اما اگر مردی، زنش فوت کرده باشد و یا به واسطه طلاق از هم جدا شده باشند، می‌تواند با خواهر آن زن ازدواج کند.[۳۵][یادداشت ۳]
- کفر و ارتداد: ازدواجِ دائم یا موقتِ زن مسلمان با کافر حربی یا کتابی و همچنین با مرتد، جایز نیست[۳۶] و همچنین بر مرد مسلمان جایز نیست با کافر غیرکتابی و مرتد ازدواج کند.[۳۷]
- موانع دائمی: اسباب و موانعی که با وجود آنها، ازدواج مرد با زن برای همیشه حرام است.[۳۸] در فقه شیعه، زنای محصنه،[۳۹] لِعان،[۴۰] اِفضاء،[۴۱] قذف،[۴۲] ازدواج با زنی که در عدّه است،[۴۳] لواط با پسر، پدر و برادر زنی،[۴۴] طلاق همسر پس از مرتبه نهم[۴۵][یادداشت ۴] و عقد ازدواج در زمان احرام، موجب حرمت ابدی می‌شود.[۴۶]
قانون ثبت ازدواج
در بسیاری از کشورها ازدواج به صورت قانونی ثبت می‌شود.[۴۷] در ایران نیز بر اساس ماده ۶۴۵ قانون مجازات اسلامی، عدم ثبت نکاح برای زوج جرم محسوب می‌شود.[۴۸] برخی اهداف ثبت قانونی ازدواج عبارت است از: اطمینان از صحت نکاح، پیشگیری از اختلاف و سهولت اثبات حقوق زوجین.[۴۹]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۳۹۰.
- ↑ سبحانی، «ازدواج موقت در کتاب و سنت»، ص۱۲۵، ۱۲۶.
- ↑ سبحانی، «ازدواج موقت در کتاب و سنت»، ص۶۳.
- ↑ حسینی، احکام ازدواج، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۱.
- ↑ حسینی، احکام ازدواج، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ اکبری، احکام خانواده، ۱۳۹۳ش، ص۲۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، باب کراهة العزبه، ص۳۲۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۱۸.
- ↑ سوره روم، آیه ۲۱.
- ↑ سوره نور، آیه ۳۲؛ حسینی، احکام ازدواج، ۱۳۸۹ش، ص۳۹-۴۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، بَابُ مَنْ وُفِّقَ لَهُ الزَّوْجَةُ الصَّالِحَة، ص۳۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، بَابُ مَنْ وُفِّقَ لَهُ الزَّوْجَةُ الصَّالِحَة، ص۳۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، باب کراهة العزبه، ص۳۲۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، باب ان التزویج یزید فی الرزق، ص۳۳۰-۳۳۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، باب کراهة العُزبَه، ص۳۲۹.
- ↑ حسینی، احکام ازدواج، ۱۳۸۹ش، ص۳۹، ۴۰.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۵۰.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۵۰.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۵۳.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۵۸.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ناشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( ره)، ج۲، ص۲۴۲.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۶۴.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۶۸.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل(مُحَشّی)، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۶۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۳۲.
- ↑ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۳۷۰ش، ص۲۰۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۶۳.
- ↑ صدوق، الخصال،۱۳۶۲ش، ج۱، ص۳۱۶.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۸۴ش، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۲، ص۲۱۱.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۲، ص۲۱۱.
- ↑ ساردویی‌نسب و دیگران، «واکاوی تطبیقی حرمتهای ابدی ازدواج در فقه امامیه و زیدیه با رویکرد حقوقی»، ص۸۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۳۷.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۱۶۴.
- ↑ خمینی، تحریر‌الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ خمینی، تحریر‌الوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ ساردویی‌نسب و دیگران، «واکاوی تطبیقی حرمتهای ابدی ازدواج در فقه امامیه و زیدیه با رویکرد حقوقی»، ص۸۶.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۳۷؛ فاضل مقداد، کنزالعرفان، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ص۵۸۳.
- ↑ ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵۲۶.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱.
- ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ص۴۶۵؛ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱؛ فاضل آبی، کشف الرموز، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۱۶.
- ↑ بهجت، مناسک حج، قم، ص۱۰۰؛ سبحانی، مناسک حج، ۱۳۸۸ش،ج۱، ص۹۱.
- ↑ اسدی، «نقد و بررسی قوانین ثبت ازدواج»، ص۱۰۳.
- ↑ اسدی، «نقد و بررسی قوانین ثبت ازدواج»، ص۱۰۳.
- ↑ اسدی، «نقد و بررسی قوانین ثبت ازدواج»، ص۱۰۶-۱۰۹.
یادداشت
- ↑ برخی از محققان توضیحاتی درباره این واژه‌ها داده‌اند تا این که داشتن یک ویژگی طبیعی وغیر اختیاری معیار و دلیلی برای محرومیت از ازدواج نشود مثلاً در توضیح (لهبره) گفته شده به زنی می‌گویند که بلند قامت و لاغر اندام (کم عقل) باشد و(هیدره) به زنی می‌گویند که پیر سالخورده و حیله گر و مکاره باشد.
- ↑ استيفاء عدد یعنی: كامل گردانيدن عدد معيّن در ازدواج وطلاق. موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۵۰۳.
- ↑ ازدواج هم زمان با دو خواهر - نسبی باشند یا رضاعی - ازدواج دائم باشد یا منقطع و یا مختلف،(یکی نسبی باشد و دیگری رضاعی، یکی ازدواج دائم و دیگری موقت) جایز نیست. اگر با یکی از دو خواهر ازدواج نماید، سپس با خواهر دیگر ازدواج کند، عقد دومی باطل است نه اولی، چه به اولی دخول کرده باشد یا نه. و اگر عقد آنها را با یک عقد یا در یک زمان، عقد نماید با هم باطل می‌شوند.خمینی، تحرير الوسيلة، ناشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( ره)، ج۲، ص۲۶۶.
- ↑ اگر مردى، زنِ آزاد را سه بار طلاق دهد، آن زن بر او حرام مى‌شود، و جز با محلّل بر وى حلال نمى‌گردد. در صورتى كه مرد، زن را نُه بار اين گونه طلاق دهد، زن براى هميشه بر او حرام مى‌شود. موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۵۰۳.
منابع
- اسدی، لیلا سادات، «نقد و بررسی قوانین ثبت ازدواج»، در مجله مطالعات راهبردی زنان، تهران، شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، تابستان ۱۳۸۷، شماره ۴۰.
- اکبری، محمود، احکام خانواده، قم، فتیان، ۱۳۹۳ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق.
- امام خمينى، سيد روح‌الله، توضیح المسائل (مُحَشّی)، تحقیق سيد محمدحسين بنى‌هاشمى خمينى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، المحقق:مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، بی تا.
- حسینی، سید مجتبی، احکام ازدواج (مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام)، قم، دفتر نشر معارف، چاپ هفتم، ۱۳۸۹ش.
- سبحانی، جعفر، «ازدواج موقت در کتاب وسنت»، فقه اهل بیت، ش ۴۸، ۱۳۸۵ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنّف، مجلس علمی، بی‌جا، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
- طبرسى، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق/۱۳۷۰ش.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح محمدتقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، ۱۳۸۷ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق على‌اكبر غفارى، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- منصور، جهانگیر، قانون مدنی با آخرین اصلاحیه‌ها و الحاقات همراه با قانون مسؤلیت مدنی، تهران، نشر دیدار، ۱۳۹۱ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
پیوند به بیرون