مکارم الاخلاق (کتاب)

مَکارِمُ الْاَخْلاق کتابی درباره آداب و اخلاق اسلامی به زبان عربی، نوشته حسن بن فضل طبرسی عالم شیعه در قرن ششم قمری است. این اثر از منابع شیعه و از معروف‌ترین کتاب‌ها در زمینه آداب و اخلاق است. اخلاق و اوصاف پیامبر اسلام(ص)، اخلاق فردی و اجتماعی، آداب دعا و آداب مسافرت از جمله مباحث مطرح در این کتاب است.

مکارم الاخلاق

اطلاعات کتاب
نویسنده	حسن بن فضل طبرسی
تاریخ نگارش	قرن ۶ق
موضوع	آداب و اخلاق اسلامی
سبک	حدیثی
زبان	عربی
به تصحیح	محمود بن ملا صالح بروجردی
تعداد جلد	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	شریف رضی

کتاب مکارم الاخلاق در کشورهای مختلف چاپ شده است. چاپ کتاب مکارم الاخلاق در مصر همراه با تحریفاتی منجر به واکنش علمای شیعه و نوشتن رساله‌ای توسط محمدباقر بهاری همدانی در بیان تحریفات آن شد. چندین ترجمه از مکارم الاخلاق به زبان فارسی وجود دارد.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: حسن بن فضل طبرسی

مؤلف مکارم الاخلاق، حسن بن فضل طبرسی از عالمان شیعه در قرن ششم قمری، فرزند امین الاسلام طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان است. به‌گفته سید محسن امین، برخی این کتاب را به امین الاسلام طبرسی نسبت داده‌اند، اما چنانکه رضا استادی گفته، استناد مکارم الاخلاق به حسن بن فضل طبرسی قطعی است و توجه علما و وجود نسخه‌های فراوان، انتساب آن را به وی تأیید می‌کند. آقابزرگ تهرانی نیز در الذریعه کتاب مکارم الاخلاق را نوشته شیخ أبو نصر رضی‌الدین الحسن فرزند امین‌الاسلام طبرسی دانسته است.به گفته سید محسن امین، طبرسی مکارم الاخلاق را در زمان زنده بودن پدرش نوشته است.

انگیزه نگارش و محتوا

طبرسی در مقدمه کتاب مکارم الاخلاق، ضمن اشاره به آیه تأسی، انگیزه خود از نگارش کتاب را گردآوردن شمه‌ای از اعمال و حالات پیامبر(ص) و آنچه که امتش را به آن امر کرده، ذکر کرده است. باب‌های دوازده‌گانه کتاب به این شرح است:

1. اخلاق و اوصاف پیامبر(ص)
2. بهداشت و نظافت در اخلاق اسلامی
3. آداب استحمام
4. بهداشت ناخن و اصلاح مو
5. آداب و شیوه‌های آرایش زن و مرد مسلمان
6. ویژگی‌های لباس و خانه اسلامی
7. آداب خوردن و آشامیدن
8. مسائل مربوط به ازدواج
9. آداب مسافرت
10. آداب دعا و وقت فضیلت آن
11. رفتار با بیماران و مسائل مربوط به آن
12. مسائل متفرقه در عرصه اخلاق و حقوق فردی و اجتماعی.

چنانکه در مقدمه ناشر کتاب آمده، در مکارم الاخلاق احادیثی از اهل بیت پیامبر و شمه‌ای از احوال و اخلاق آنها نیز آمده است. آغاز کتاب مکارم الاخلاق پس از نقل خطبه‌ای از نهج البلاغه درباره معرفی پیامبر(ص)؛ با تبیین برخی از ویژگی‌های رسول الله از زبان هند بن ابی هاله تمیمی است. : رسول خدا(ص) در دیده‌ها، باعظمت می‌نمود و در سینه‌ها، شکوه و هیبت او بود. رویش، از نور می‌درخشید، مانند ماه شب چهارده. از میانه‌بالا، اندکی بلندتر بود و بسیار بلند نبود [= خوش‌اندام] و سر مبارکش بزرگ، و مویش، نه بسیار پیچیده بود و نه بسیار افتاده [= بلکه شانه کشیده با کمی پیچ و موج]، و موی سرش اکثر اوقات از نرمه گوش نمی‌گذشت [= موی متناسب با اندازه سر] و اگر بلندتر می‌شد، میانش را می‌شکافت و بر دو طرف سر می‌افکند. رویش سفید و نورانی، گشاده پیشانی و ابروانش باریک و مقوّس و کشیده بود... طبرسی یادآور شده که چون کتابش را با خطبه‌ای از امیرالمؤمنین(ع) درباره پیامبر آغاز کرده با خطبه مشهور به خطبه همام که در پاسخ به سؤالی از همام است نیز پایان می‌بخشد.

انتشار و تحریف

به گفته سید محسن امین، کتاب مکارم الاخلاق در زمان حیات مؤلفش منتشر شد. همچنین این کتاب در کشورهای ایران، لبنان، عراق و مصر چاپ شده است. در چاپ‌های آن در مصر که در سال‌های ۱۳۰۰ق تا ۱۳۰۶ق انجام شده، تحریفات و تصرفاتی صورت گرفت. برخی از این تحریفات عبارتند از:

• حذف احادیث فضائل امیرمؤمنان علی(ع) و فضایل حضرت فاطمه(س)، حسنین و شیعیان.
• جایگزینی عبارت «علیه‌السلام» پس از نام ائمه، با عبارت «رضی‌الله عنه».
• جایگزینی برخی از نام‌های ائمه با عباراتی از قبیل «بعض العلماء»، «بعض الحکماء» و «بعض الصالحین».
• جایگزینی نام فاطمه با نام عایشه و جایگزینی نام امام علی(ع) با نام افراد دیگر، در برخی موارد.
• افزودن احادیثی از کتاب‌های اهل سنت مانند صحیح مسلم به کتاب.

در برخی از نسخه‌ها از مکارم الاخلاق با عنوان مکارم الاخلاق و معالم الاعلاق یاد شده است.

واکنش‌ها

تحریف مکارم الاخلاق با واکنش عالمان شیعه مواجه شد. محمدباقر بهاری همدانی (متوفای ۱۳۳۳ق) در رساله «تَسْدیدُ الْمَکارم وَ تَفْضیحُ الظّالم فی بَیان تَحْریف مَکارمِ الْاَخْلاق»، تحریفات کتاب را که شامل تغییرات، اضافات و حذفیات می‌شد، آورده است. همچنین میرزا حبیب الله رشتی، محمدحسن مامقانی، میرزا حسین نوری، ملا حسینقلی همدانی، سید محمدکاظم طباطبایی، محمدطه نجف، محمدکاظم خراسانی و سید محمدحسن شیرازی از عالمان شیعه در اعتراض به کتاب چاپ مصر، نظرات خود را به ضمیمه رساله تسدید المکارم منتشر کردند.

کتاب مکارم الاخلاق به دستور میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۴ق از روی نسخه اصلی آن چاپ و منتشر شد. شیخ محمود بن ملا صالح بروجردی کتاب را تصحیح کرد و در آن به تحریفات چاپ مصر اشاره کرده است. مکارم الاخلاق به وسیله انتشارات الاعلمی للمطبوعات در بیروت و با مقدمه محمدحسین اعلمی و نیز به وسیله انتشارات شریف رضی قم در یک جلد و ۴۸۰ صفحه چاپ شده است.

ترجمه‌ها

ترجمه‌هایی از کتاب مکارم الاخلاق به زبان فارسی وجود دارد:

• ترجمه مکارم الاخلاق، میرزا محمدعلی مدرس چهاردهی؛
• ترجمه مکارم الاخلاق، محمدباقر بهاری همدانی؛
• ترجمه مکارم الاخلاق، سید ابراهیم میرباقری، دو جلد در ۱۳۶۵ش.
• همچنین محمدحسین رحیمیان و عبدالرحیم عقیقی بخشایشی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده‌اند.

به گفته سید محسن امین برخی ترجمه فارسی مکارم الاخلاق را به خود طبرسی نیز نسبت داده‌اند.

منابع

• امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت،‌ دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
• «ترجمه شریف کتاب مکارم الاخلاق»، آدینه بوک، پایگاه جامع اطلاعات و فروش کتاب ایران، تاریخ بازدید، ۲۵ فروردین ۱۳۹۸ش.
• احمدپور، مهدی، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
• استادی، رضا، «تحریف مکارم الأخلاق و عکس‌العمل فقهای شیعه»، در مجله علوم حدیث، ش۸، تابستان ۱۳۷۷ش.
• پاک‌نیا، عبدالکریم، «آشنایی با منابع دست اول شیعه (مکارم الاخلاق)»، در مجله مبلغان، ش۱۰۹، آبان و آذر ۱۳۸۷ش.
• صدرایی خویی، علی و ابوالفضل حافظیان، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی آیت الله گلپایگانی، به کوشش مصطفی درایتی، مشهد، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸ش.
• طبرسی، حسن بن فضل، متن و ترجمه کتاب نفیس مکارم الاخلاق، ترجمه و نگارش محمدحسین رحیمیان، قم، انتشارات مؤمنین، ۱۳۸۷ش.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، ۱۳۷۷ش.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، مقدمه و تعلیق محمد الحسین الاعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.