وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه

وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه

خطاطی بخشی از وصیت امام حسین(ع) به محمد حنفیه با خط انتظار و دیوانی
اطلاعات روایت
موضوع	تبیین اهداف قیام امام حسین(ع)
صادره از	امام حسین(ع)
اعتبار سند	بدون سند
منابع شیعه	تسلیة المجالس
منابع سنی	مقتل خوارزمی
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حَنَفیّه نوشته امام حسین(ع) هنگام واپسین خروج از مدینه به سمت مکه، خطاب به برادرش محمد حنفیه است. در این وصیت‌نامه، امام حسین(ع) ضمن شهادت به توحید، نبوت و معاد اهداف قیامش را ذکر می‌کند. او قیام خود را نه از سرمستی، فساد و ظلم، بلکه برای طلب اصلاح در امت پیامبر، امر به معروف و نهی از منکر و عمل به سیره پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) معرفی می‌کند.

این وصیت بدون ذکر سلسله سند و با اختلاف در نقل، توسط ابن‌اعثم کوفی، اخطب خوارزم و حسینی حائری گزارش شده است. همچنین طبری مامطیری و ابن شهرآشوب نیز بخشی از این وصیت را به عنوان سخن شفاهی امام حسین(ع) به ابن‌عباس نقل کرده‌اند.

رسول جعفریان با توجه به نقل بدون سند این وصیت در کتاب الفتوح، این روایت را بدون سند دانسته و تضعیف کرده است. این رویکرد به دلیل جایگاه کتاب الفتوح و تایید مضمون وصیت توسط روایات دیگر مورد نقد قرار گرفته است. در نقل ابن اعثم و خوارزمی در کنار سیره پیامبر(ص) و سیره امام علی(ع) به سیره خلفاء راشدین نیز اشاره شده است که به گفته سید مرتضی عسکری از تحریفات بوده و بعدا به کلام امام حسین(ع) اضافه شده است. یوسفی غروی نیز به همین دلیل نقل ابن‌اعثم را ضعیف دانسته و گزارش ابن‌شهر آشوب را تقویت می‌کند.

فرازهای این وصیت همچون اشاره به اهداف اصلاح در امت، امر به معروف و نهی از منکر و عمل به سیره پیامبر(ص) در روایات دیگر نیز وجود دارد که آن را شاهدی بر صدور این وصیت از امام حسین(ع) دانسته‌اند.

اهمیت وصیت

وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه متنی است که امام حسین(ع) هنگام خروج از مدینه به مکه، در آخرین سفر قبل از شهادت خطاب به بردارش نوشته‌ است. در این وصیت‌نامه او به اهداف قیامش اشاره می‌کند. اصلاح در امت پیامبر(ص)،‌ امر به معروف و نهی از منکر و عمل به سیره پیامبر(ص)‌ و حضرت علی(ع) اهداف ذکر شده توسط امام حسین(ع) است. به گفته محمدتقی مصباح یزدی (درگذشت: ۱۳۹۹ش) این نکته نشان می‌دهد که حرکت سیاسی ایشان به قصد قدرت‌طلبی نبوده است، بلکه حرکت و قیام به عنوان وسیله‌ای برای تحقق اهداف دین است.

به گفته مرتضی مطهری (درگذشت: ۱۳۵۸ش) مقصود از اصلاح این است که وضعیت با حکومت یزید به جایی رسیده است که اگر به همین صورت بماند و حرکتی شکل نگیرد، چیزی از اسلام حقیقی باقی نخواهد ماند. همچنین وی بر این باور است که علاوه بر فراگیری ظلم و فساد،‌ امر به معروف و نهی از منکر نیز فراموش شده بود. امام حسین(ع) با قیام و ریخته شدن خونش این واجب را احیا کردد. صالحی نجف‌آبادی در کتاب شهید جاوید با استناد به این وصیت، قیام برای اصلاح را از اهداف امام حسین(ع) می‌داند که از روح اسلام سرچشمه گرفته است. سید علی خامنه‌ای (زاده: ۱۳۱۸ش) دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز با تکیه بر این وصیت‌نامه بر این باور است امام حسین(ع)‌ پس از مشاهده وضعیت رو به انحطاط جامعه اسلامی، و خروج آن از مسیر پیامبر(ص)، برای اصلاح امت و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد.

متن و ترجمه

بر اساس گزارش کتاب تسلیة المجالس، امام حسین(ع) صبح روزی که می‌خواست برای آخرین بار از مدینه به سمت مکه خارج شود با برادرش محمد حنفیه دیدار داشت. وی توصیه کرد که امام از جنگ دوری کند تا آسیبی نبیند و راهکارهایی ارائه کرد. امام حسین(ع) در پاسخ وی بیان داشت که حتی اگر هیچ مکان امنی در دنیا نداشته باشد، باز با یزید بیعت نخواهد کرد.

در این هنگام محمد بن حنفیه با گریه کلام امام را قطع کرده و امام حسین(ع) همراه او گریه کرد. سپس امام حسین(ع) با تشکر از خیرخواهی برادر،‌ عزم خود را برای حرکت به سمت مکه همراه برادران و فزندانشان و شیعیانی که بر اساس نظر ایشان عمل می‌کنند اعلام کرد. از محمد حنفیه نیز خواست در مدینه باقی بماند تا از جانب او مراقب اتفاقات آن‌جا باشد. در این حال امام قلم و کاغذی خواسته و این وصیت را خطاب به او نوشت:

متن	ترجمه
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ إِلَى أَخِيهِ مُحَمَّدٍ الْمَعْرُوفِ بِابْنِ الْحَنَفِيَّةِ:	بسم اللّه الرحمن الرحيم؛ اين وصيّتى است از حسين بن على بن ابى طالب به برادرش محمّد، معروف به پسر حنفيّه:
أَنَّ الْحُسَيْنَ يَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ جَاءَ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِ الْحَقِّ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ	حسين شهادت مى دهد كه معبودى جز خداى يگانه‌اى كه شريكى ندارد نيست، و محمّد بنده و فرستاده اوست كه ازجانب حق به حق مبعوث شده است و اين كه بهشت و دوزخ حق است و روز رستاخيز- بدون شک- خواهد آمد، و خداوند خفتگان در قبرها را بر مى‌انگیزد.
وَ أَنِّي لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِي أُمَّةِ جَدِّي ص أُرِيدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أَسِيرَ بِسِيرَةِ جَدِّي وَ أَبِي‏ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ‏	و من از سرِ مستى و طغيان و فسادانگیزى و ستمکارى قیام نکردم، تنها براى اصلاح در امّت جدّم به پا خواستم. مى‌خواهم امر به معروف و نهى از منکر کنم و به روش جدّم و پدرم على بن ابى طالب عليه السلام رفتار نمایم.
فَمَنْ قَبِلَنِي بِقَبُولِ الْحَقِّ فَاللَّهُ أَوْلَى بِالْحَقِّ وَ مَنْ رَدَّ عَلَيَّ هَذَا أَصْبِرُ حَتَّى يَقْضِيَ اللَّهُ بَيْنِي وَ بَيْنَ الْقَوْمِ بِالْحَقِّ وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ	هر كس سخن حقّ مرا پذيرفت، پس خداوند به پذيرش (و پاداش) آن سزاوارتر است، و هر کس دعوت مرا نپذیرفت، صبر مى کنم تا خداوند میان من و این مردم به حق داورى کند که او بهترین داوران است.
وَ هَذِهِ وَصِيَّتِي يَا أَخِي إِلَيْكَ وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيب.	اين وصيّت من است به تو اى برادر! توفيق من جز از ناحيه خداوند نيست. بر او توكّل مى‌كنم و بازگشتم به سوى اوست.

به نقل علامه مجلسی، امام حسین(ع) این مکتوب را مهر کرده، پیچید و به برادرش داد. سپس با او وداع کرده و نیمه شب از مدینه خارج شد.

اعتبارسنجی سندی و محتوایی

ابن‌اعثم کوفی (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق) در کتاب الفتوح، اخطب خوارزم (درگذشت: ۵۶۷ق) در مقتل خوارزمی و حسینی موسوی (درگذشت: نیمه دوم قرن ۱۰ق) در تسلیة المجالس با اختلافاتی وصیت‌نامه امام حسین(ع) را گزارش کرده‌اند. مستند علامه مجلسی در بحار گزارش تسلیة المجالس است. طبری مامطیری (درگذشت: ۳۶۰ق)‌ و ابن شهرآشوب (درگذشت: ۵۸۸ق) نیز بخشی از این وصیت را به عنوان سخن شفاهی امام حسین(ع) به ابن‌عباس نقل کرده‌اند.

رسول جعفریان (زاده: ۱۳۴۳ش) معتقد است وصیت امام حسین(ع) به محمد حنفیه در منابع تاریخی و روایی تنها توسط ابن‌اعثم نقل شده و سند صحیحی ندارد. به عقیده وی گزارش‌های دیگر این وصیت از این کتاب بوده است.در نقد این دیدگاه گفته شده است که الفتوح به اذعان جعفریان در آثارش کتاب معتبری است. علاوه بر آن ضعف سندی دلیل بر رد روایت نبوده و مضمون این وصیت با روایات دیگر مورد تایید قرار می‌گیرد. به عقیده سید مرتضی عسکری (درگذشت: ۱۳۸۶ش)، عبارت سیره خلفاء راشدین که در نقل‌های ابن‌اعثم و خوارزمی وجود دارد، از تحریفاتی است که وارد این روایت شده است. چرا که تعبیر راشدین برای خلفاء در زمان‌های بعدی مرسوم شده و در زمان امام حسین(ع) متداول نبوده است. محمدهادی یوسفی غروی (زاده: ۱۳۲۷ش) تاریخ‌پژوه معتقد است که با توجه به استعمال وصف راشدین برای خلفا و قرائن دیگر نقل ابن‌اعثم را نمی‌توان صحیح دانست. به عقیده وی گزارش ابن شهرآشوب که در آن وصیت خطاب به ابن‌عباس صورت گرفته قابل پذیرش است.

جدول تطبیقی گزارش‌های وصیت‌نامه

مصدر (به ترتیب قدمت)	چگونگی و مخاطب وصیت	تفاوت ۱	تفاوت ۲	تفاوت ۳
الفتوح	مکتوب،‌ محمد بن حنفیه	و إنما خرجت لطلب النجاح و الصلاح في أمة جدي محمد	و أسير بسيرة جدي محمد و سيرة أبي علي بن أبي طالب و سيرة الخلفاء الراشدين المهديين	فمن قبلني بقبول الحق فاللّه أولى بالحق، و من ردّ عليّ هذا أصبر حتى يقضي [اللّه] بيني و بين القوم بالحق و يحكم بيني و بينهم [بالحق] و هو خير الحاكمين
نزهة الابصار و مناقب آل ابیطالب	شفاهی، ابن‌عباس	و إنّما خرجت أطلب الصلاح في أمّة جدّي محمد	أسير بسيرة جدّي و سيرة أبي عليّ بن أبي طالب	فمن قبلني بقبول الحقّ فاللّه أولى بالحقّ‌، و هو أحكم الحاكمين
مقتل خوارزمی	مکتوب، محمد بن حنفیه	و إنما خرجت أطلب الإصلاح في أمّة جدي محمد	و أسير بسيرة جدي محمد، و سيرة أبي علي بن أبي طالب، و سيرة الخلفاء الراشدين	فمن قبلني بقبول الحق، فاللّه أولى بالحقّ‌، و من ردّ عليّ‌ هذا، صبرت حتّى يقضي اللّه بيني و بين القوم بالحقّ‌، و يحكم بيني و بينهم، و هو خير الحاكمين
تسلیة المجالس و بحارالانوار	مکتوب، محمد بن حنفیه	و إنّما خرجت لطلب الاصلاح في أمّة جدّي	و أسير بسيرة جدّي محمد و أبي عليّ بن أبي طالب	فمن قبلني بقبول الحقّ فاللّه أولى بالحقّ، و من ردّ عليّ هذا أصبر حتى يقضي اللّه بيني و بين القوم بالحقّ [و يحكم بيني و بينهم‏] و هو خير الحاكمين

تاییدات روایی

مضمون وصیت امام حسین(ع) به محمد بن حنفیه، توسط روایات دیگر تایید می‌گردد و این مسئله را شاهدی برای صدور این وصیت از امام حسین(ع) دانسته‌اند. حسینی حائری نیز در تسلیة المجالس مضمون این وصیت را مطابق برخی از کلمات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه می‌داند. به فرازهایی از این وصیت‌نامه که با روایات دیگر هم‌مضمون است اشاره می‌شود:

• «أَنِّي لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً»: در روایتی امام موسی کاظم(ع) نقل می‌کند که پدرم قبل از نماز این‌گونه دعا می‌کرد: «... فَإِنِّي لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطَراً وَ لَا رِيَاءً وَ لَا سُمْعَةً...»
• «إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِي أُمَّةِ جَدِّي»: در زیارت اربعین، امام صادق(ع) علت فدا کردن جان توسط امام حسین(ع) را نجات مردم از جهالت و حیرانی در گمراهی می‌داند.
• «أُرِيدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ»: در زیارت‌نامه‌های ماثور امام علی(ع) و امام حسین(ع) زائر شهادت می‌دهد که امام امر به معروف و نهی از منکر کرده است.
• «و أَسِيرَ بِسِيرَةِ جَدِّي»: حضرت علی(ع) در خطبه ۱۶۹ نهج البلاغه با زشت دانستن عمل اصحاب جمل، کار آن‌ها را با هدف بازگشت به گذشته جاهلی می‌داند و وظیفه مسلمانان را عمل به کتاب خدا و سیره رسول خدا معرفی می‌کند.