آیه مجاهدون
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | مجاهدون |
| واقع در سوره | نساء |
| شماره آیه | ۹۵ |
| جزء | ۵ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | بیان تفاوت بین منافقان و کسانی که به جهاتی غیر از نفاق در جهاد مشارکت نکردند |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | برتری جهادگران بر بازماندگان از جهاد |
| سایر | تشویق به جهاد، پاداش جهادگران |
آیه مُجاهدون (سوره نساء:۹۵) در مقام مقایسه میان جهادگران و بازماندگان از جهاد، بر برتری مجاهدان تأکید و مؤمنان را به جهاد تشویق می‌کند. طبق این آیه، بین کسانی که به جهت مریضی یا مانعی نمی‌توانند در جهاد شرکت کنند با کسانی که از روی نفاق و دشمنی جهاد را ترک می‌کنند، تفاوت است.
این آیه به انواع مختلف جهاد با مال و جان اشاره دارد و اجر و پاداش جهادگران را بسیار بزرگ توصیف می‌کند.
متن و ترجمه
لا یسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَةً وَ کلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (۹۵) دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً (۹۶)
مؤمنان خانه‌نشین که زیان‌دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می‌کنند یکسان نمی‌باشند خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می‌کنند به درجه‌ای[یادداشت ۱] بر خانه‌نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده و[لی] مجاهدان را بر خانه‌نشینان به پاداشی بزرگ برتری بخشیده است. (پاداش بزرگی که) به عنوان درجات و آمرزش و رحمتی از جانب او [نصیب آنان می‌شود] و خدا آمرزنده مهربان است (۹۶)
محتوای آیه
آیه مجاهدون درصدد مقایسۀ مجاهدان و غیرمجاهدان است و بیان می‌کند تخلف‌کنندگان از جنگ که بیماری و مانعی ندارند، با جهادکنندگان برابر نیستند[۱] و حساب کسانی که به سبب بیماری و مانعی نمی‌توانند در این امر مهم شرکت کنند، اما به آن علاقه‌مند بوده‌اند، از دیگر بازماندگان از جهاد، جدا است.[۲] آنها سهم قابل ملاحظه‌ای از پاداش جهادگران خواهند داشت؛ اما این پاداش شامل کسانی نمی‌شود که از روی نفاق و دشمنی در جهاد مشارکت نکرده‌اند.[۳]
تشویق به جهاد
این آیه درصدد تشویق مؤمنین به جهاد است و می‌خواهد روح ایمان آنها را بر سبقت گرفتن در خیر بیدار کند.[۴] علامه طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان، معتقد است نمی‌توان برتری کسانی را که در راه خدا جهاد کردند، شهید شدند یا بر دشمن پیروز گردیدند بر کسانی که در این امر شرکت نکردند، انکار کرد؛ حتی اگر کسانی که جهاد نکرده‌اند، عذر موجه داشته باشند.[۵]
شأن نزول
فضل بن حسن طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) صاحب تفسیر مجمع البیان، نزول این آیه را مربوط به سه تن از اصحاب رسول خدا(ص) به نام‌های کعب بن مالک، مرارة بن ربیعة و هلال بن امیة می‌داند.[۶] در غزوه تبوک (آخرین غزوه پیامبر که در سال نهم هجری اتفاق افتاد) منافقان به بهانه‌های مختلف از دستور پیامبر برای جنگ با رومیان سرپیچی می‌کردند که آیات مختلفی در قرآن به آنها اشاره دارد؛[۷] اما این سه تن از اصحاب پیامبر که در غزوه تبوک از جهاد سرپیچی کردند جزو منافقان نبودند، بلکه مومنانی بودند که به دلایلی غیر از نفاق، سستی کردند. بعدها این سه از کار خود پشیمان شده و توبه کردند و طبق آیه ۱۱۸ سوره برائت خداوند توبه آنها را پذیرفت.[۸]
حکایتی نیز در مورد عبدالله بن ام‌مکتوم در جریان نزول این آیه ذکر شده است. زید بن ثابت می‌گوید: این آیه بدون عبارت «غیر اولی الضرر؛ کسانی که زیان دیده نیستند» نازل شد و من آن را می‌نوشتم. عبدالله بن ام‌مکتوم گفت: من نابینا هستم چگونه جهاد کنم؟ آن هنگام بود که دوباره بر رسول خدا وحی نازل شد و حضرت به من فرمود بنویس: لا یسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ...» و به این ترتیب بین کسانی که امکان جهاد ندارند با دیگرانی که بدون عذر موجه از جهاد باز می‌مانند، تفاوت گذاشته شد.[۹]
جهاد با مال و جان
آیه مجاهدون علاوه بر جهاد با جان در راه خدا، جهاد با اموال را نیز مورد توجه قرار داده و بر اهمیت آن تأکید دارد. علامه طباطبایی جهاد با اموال را انفاق در راه خدا و به منظور پیروز شدن بر دشمن می‌داند.[۱۰] سید محمد حسینی همدانی معتقد است در این آیه، جهاد با اموال بر جهاد با جان‌ها مقدم شده است؛ زیرا آماده بودن تجهیزات مورد نیاز جهاد و سلاح جنگی در هر زمانی هزینه‌های بسیاری دارد از این جهت جهاد به وسیلۀ بذل مال را مؤثرتر می‌داند.[۱۱]
بازماندگان از جهاد
در این آیه، بازماندگان از جهادی که دارای اجر هستند، از دیگر بازماندگان جدا شده‌اند. ناصر مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، بازماندگان از جهادِ دارای اجر را کسانی می‌داند که با داشتن ایمان به اصول اسلام، بر اثر نداشتن همت کافی در جهاد مشارکت نکرده‌اند. آیه با لحن ملایم با این افراد سخن گفته و بیان می‌کند این افراد نیز دارای اجر هستند.[۱۲] هر عمل صالحی بهره‌ای از ثواب و پاداش دارد که هرگز فراموش نمی‌شود؛ چه آن‌که آیه در مورد مؤمنانی صحبت می‌کند که جهاد را امر مقدسی دانسته و آرزوی مشارکت در جهاد را داشتند؛ اما به جهت ناتوانی از مشارکت در آن بازمانده‌اند؛ این افراد به میزانی که آرزوی شرکت در جهاد را داشته‌اند، در ثواب جهادگران شریک هستند.[۱۳]
در حدیثی از رسول خدا(ص) خطاب به جهادگران نقل شده است در مدینه گروهی را پشت سر گذاشتید که از هیچ مسیر و وادی گذر نکردید مگر این که آنها هم با شما بوده‌اند. اینان کسانی هستند که نیت‌های درستی داشتند، با مال خود خیرخواهی کردند و دل در گرو جهاد داشته‌اند و آن‌چه باعث شده در جهاد شرکت نکنند ضرر یا مانع دیگری بوده است.»[۱۴]
اجر جهادگران
غالب مترجمان قرآن، این آیه را این گونه ترجمه کرده‌اند که در آن ابتدا عنوان گردیده خداوند مجاهدان را بر بازماندگان از جهاد (که دارای عذر بودند) به درجه‌ای برتری داده و سپس بیان داشته که هر دو گروه دارای اجر و ثواب هستند اما خداوند جهادگران را به بازماندگان از جهاد به اجر بزرگی برتری داده است. در آیۀ بعدی این اجر بزرگ را «درجات» یعنی چندین درجه ذکر می‌کند.
مکارم شیرازی که همین ترجمه را برگزیده در توضیح این اختلاف ظاهری عنوان داشته است که در آیه اختلافی وجود ندارد؛ زیرا در تعبیر اول آیه، منظور بیان اصل برتری مجاهدان بر غیر آنها است و نسبت به میزان برتری در صدد بیان نکته‌ای نیست؛ اما در تعبیر دوم، این برتری را توضیح می‌دهد و بیان می‌کند که این برتری چندین درجه خواهد بود.[۱۵]
صاحب مجمع البیان این گونه اظهارنظر کرده که در اول آیه که از یک درجه سخن به میان آمده منظور تفاوت اجر مجاهدان با بازماندگانی است که عذر موجهی داشته‌اند؛ اما در آخر آیه که این اختلاف را چندین درجه دانسته، در واقع منظور بیان اختلاف درجات جهادگران با بازماندگان غیر معذور است.[۱۶]
اما علامه طباطبایی دیدگاه متفاوتی دارد. وی در مورد تعبیر «درجة» در ابتدای آیه، معتقد است این کلمه به منظور بیان میزان برتری نیست؛ بلکه واژه «درجة» در این‌جا برای آن است که توضیح دهد فضیلت جهادگران بر غیر آنها در درجاتشان نزد خداوند خواهد بود. (در ادبیات عرب اصطلاحا به آن تمیز می‌گویند.) و درصدد است بیان کند مجاهدان با غیر آنها از نظر درجه با یکدیگر تفاوت دارند؛ اما در آخر آیه میزان این تفاوت را که چندین درجه است بیان می‌کند.[۱۷]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۷۶.
- ↑ نگاه کنید به: طوسی، التبیان، بیروت، ج۳، ص۳۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۷۷ و ۷۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ۴۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۴۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ۱۴۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۴۷.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، دار الکتب العربی، ج۴، ص۲۴۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ۱۴۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۴۵-۴۶.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۶۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۷۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۷۸.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۸۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ۷۹-۸۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ۱۴۸-۱۴۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۴۷.
یادداشت
- ↑ «غالب مترجمان عبارت (درجة) را به معنای (یک درجه) معنا کرده‌اند اما علامه طباطبایی این عبارت را تمیز برای (فضل الله) گرفته و آن را از (حیث درجه) معنی کرده است.»
منابع
- ابن‌اثیر، عزالدین علی بن محمد، اُسْد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الکتب العربی، بی‌تا.
- حسینی همدانی، سید محمدحسین، انوار درخشان، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات الصدر، ۱۴۱۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۳ش.