آیه اولو الارحام
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه اولو الارحام |
| واقع در سوره | انفال و احزاب |
| شماره آیه | ۷۵ انفال/ ۶ احزاب |
| جزء | ۱۰ و ۲۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | لغو ارث بردن برادران دینی از همدیگر |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | فقهی |
| درباره | ارث بردن خویشان از همدیگر |
| سایر | برتری پیامبر بر مؤمنان؛ حرمت همسران پیامبر(ص) بر دیگران |
آیه اُولو الأرحام ششمین آیه سوره احزاب که به ارث بردن مسلمانان از خویشاوندان حقیقی خود، اشاره دارد. به عقیده برخی قبل از نزول آیه اولو الأرحام، مسلمانانی که با یکدیگر عقد اخوت می‌بستند، طبق حکمی موقت از سوی پیامبر(ص)، از هم ارث می‌بردند؛ اما با نزول این آیه، آن حکم موقت نسخ شد و ارث بردن مسلمانان از یکدیگر، مخصوص بستگان حقیقی شد.
طبق برخی از روایات ارث در این آیه به ولایت و حکومت تفسیر شده و به نقل از امام باقر(ع) منظور از ارث، به ولایت رسیدن فرزندان امام حسین(ع) است.
بخش دیگر این آیه درباره برتر بودن پیامبر(ص) از نفس و جانِ مؤمنان و همچنین معرفی کردنِ همسران پیامبر(ص) به عنوان مادر مؤمنان است.
به آیه ۷۵ سوره انفال نیز آیه اولو الارحام گفته شده است.
متن آیه و ترجمه
به ششمین آیه سوره احزاب، آیه اوالو الأرحام گفته شده است.[۱]
﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا ٦﴾ [احزاب:6]
﴿پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر [و نزدیکتر] است و همسرانش مادران ایشانند و خویشاوندان [طبق] کتاب خدا بعضی [نسبت] به بعضی اولویت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدمند] مگر آنکه بخواهید به دوستان [مؤمن] خود [وصیت‌یا] احسانی کنید و این در کتاب [خدا] نگاشته شده است ٦﴾
سوره احزاب: آیه ۶
شأن نزول
به گفته گروهی از مفسران، بعد از مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه، ارتباط آنها با خویشانشان به کلی قطع شد؛ به همین دلیل پیامبر(ص) به دستور خداوند مسئله عقد اخوت را مطرح و میان مهاجرین و انصار آن را اجرا کرد.[۲] از قوانین این پیمانِ برادری ارث بردن از یکدیگر بود.[۳] بر اساس نظر بیشتر عالمان شیعه این حکم به دلیل عدم گسترش اسلام و تعداد کم مسلمانان به صورت موقت اجرا شد[۴] و بعد از زیاد شدن مسلمانان این حکم نسخ شده و به جای آن آیه «اُولوالارحام» نازل شد. طبق آیه اولوالأرحام، مسلمانان فقط از خویشان و بستگان حقیقی خود ارث می‌برند.[۵]
محتوای آیه
در آیه اولو الارحام به سه موضوع ارث، برتری پیامبر اسلام(ص) بر مؤمنان و به منزله مادر بودن همسران پیامبر(ص) برای مسلمانان اشاره شده است.[۶] مفسران معتقدند با اینکه پیامبر(ص)، برتر از مؤمنین از نفس خودشان بوده و همچنین همسران پیامبر(ص) به منزله مادر مؤمنان هستند؛ اما هیچ‌گاه مسلمانان از آنها ارث نمی‌برند. بر همین اساس قطعا برادرانی که از طریق عقد اخوت با هم برادر شده‌اند نیز از هم ارث نمی‌برند.[۷]
ارث بردن
بحث اصلی این آیه درباره ارث بردن مسلمانان از خویشان و بستگان حقیقی خود است.[۸] به تصریح آیه مسلمانانی که با یکدیگر عقد اخوت خوانده‌اند، از هم ارث نمی‌برند.[۹] البته مسلمانان می‌توانند به واسطه وصیت کردن به غیر خویشان خود نیز خیر برسانند.[۱۰] بنا به تصریح برخی روایات، منظور از ارث، ولایت و خلافت است؛[۱۱] چنانچه از امام صادق(ع) درباره تفسیر آیه اولوالأرحام نقل شده است: «این آیه درباره حکومت و ولایت است.»[۱۲] امام باقر(ع) این آیه را درباره به ولایت رسیدن فرزندان و ذُریه امام حسین(ع) دانسته است.[۱۳] به باور گروهی از مفسران این روایات بر وسیع بودن مفهوم ارث دلالت دارد و شامل ارث مال و غیر مال، مانند ولایت و خلافت می‌شود.[۱۴]
برتری پیامبر از مؤمنین
به گزارش طبرسی، پیامبر(ص) هنگام جنگ تبوک به همه مسلمانان دستور حرکت برای جهاد صادر کرد؛ ولی عده‌ای رفتن به جنگ را مشروط به اجازه پدر و مادر خود دانستند. به همین علت این بخش از آیه (النبی اولی بالمؤمنین) نازل شد که اشاره به برتری پیامبر(ص) از پدر و مادر و حتی نفس خود مؤمنان دارد.[۱۵] سیوطی بر این باور است که بعد از «من انفسهم» در آیه عبارتِ «وهو أب لهم: او پدر شما است» بوده که حذف شده است.[۱۶]
به عقیده علامه طباطبایی منظور از برتری پیامبر(ص) این است که اختیار دنیوی و معنوی مسلمانان در دست وی بوده و اطاعت از او واجب است.[۱۷] آیت الله مکارم شیرازی معتقد است، از آنجا که پیامبر(ص) از طرف خداوند مبعوث شده و از ناحیه او سخن می‌گوید، برای انسان‌‌ها از پدر هم مهربان‌تر و دلسوزتر است.[۱۸]
حرمت همسران پیامبر
مفسران بر این عقیده‌اند که همسران پیامبر(ص) در احترام و حرمت ازدواج مانند مادر مسلمانان هستند؛ ولی ازدواج با دختران آنها جایز است.[۱۹] همچنین دیگر احکام مانند ارث بردن، مَحرم بودن به او یا خواهر و دخترانش، بین مسلمانان و همسران پیامبر(ص) جاری نیست.[۲۰]
آیه مشابه: آیه ۷۵ سوره انفال
در برخی از منابع به آیه ۷۵ سوره انفال به دلیل عبارت «أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَىٰ بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّـهِ» نیز آیه اولو الارحام گفته شده است.[۲۱] این آیه چنین است:
﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنْكُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ٧٥﴾ [انفال:75]
﴿و کسانی که بعدا ایمان آورده و هجرت نموده و همراه شما جهاد کرده‌اند اینان از زمره شمایند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر [از دیگران] در کتاب خدا سزاوارترند آری خدا به هر چیزی داناست ٧٥﴾
سوره انفال: آیه ۷۵
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۲۶۸؛ مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۳۳۹.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۱.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۰.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۳۴۹؛ خواجه عبدالله انصاری، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۸.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۱۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۹؛ فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۱۶۷.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۱۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۹.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۱۶۷.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیرالصافی، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۱۶۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۹.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰.
- ↑ سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۱۸۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۰۴.
- ↑ خواجه عبدالله انصاری، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۸، ص۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۷۷؛ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۳۰؛ برای مطالعه بیشتر رک: مدخل همسران پیامبر(ص)
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۱۰۸.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد،آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- ٰبحرانى، هاشم بن سليمان، البرهان في تفسير القرآن، قم، موسسة البعثة، ۱۴۱۵ق.
- خواجه عبدالله انصاری، عبدالله بن محمد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- سید قطب، ابراهیم حسین، فی ظلال‌القرآن، بیروت، دارالشروق، ۱۴۲۵ق.
- سیوطی، عبدالرحمن، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تصحیح حسین اعلمی، تهران، مکتبةالصدر، ۱۴۱۵ق.
- مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.