امر بین الامرین
| عدل الهی | |
| تعریف عدل الهی | |
| حسن و قبح | |
| مسئله شر | |
| جبر و اختیار | |
| امر بین الامرین | |
| قضا و قدر | |
| نظام احسن | |
| مستضعف فکری | |
| تکلیف مالایطاق | |
| استطاعت | |
| قبح عقاب بلابیان | |
| عذاب ابدی | |
| خلقت اجباری | |
| عدالت تشریعی | |
اَمرٌ بین الاَمرَین، آموزه‌ای فلسفی و کلامی درباره رابطه افعال انسان با اراده خداوند. این نظریه در مسئله جبر و اختیار مطرح شده و در واقع توضیح چگونگی اختیار انسان است. امر بین الامرین در مقابل دو نظریه جبر و تفویض قرار دارد و تلاشی است برای گریز از اشکالات دو گرایش جبر و تفویض. این نظریه توضیح می‌دهد که در افعال اختیاری انسان، هم اراده خدا مؤثر است، هم اراده انسان.
درباره تبیین و توضیح این نظریه چندین گرایش وجود دارد و برخی پژوهشگران تا ۱۳ تبیین برای آن شمرده‌اند. شیعیان برای اثبات گرایش خود به امر بین الامرین و انکار جبر و تفویض به آیات متعددی از قرآن و نیز احادیثی چند از امامان استناد کرده‌اند. فیلسوفان شیعه نیز بر اساس نظریه اصالت وجود و رابطه ممکنات با واجب الوجود تلاش کرده‌اند نظریه امر بین الامرین را تشریح کنند.
این نظریه از سوی امامان شیعه مطرح شده و عالمان شیعه آن را تبیین کرده‌اند و به نام نظریه شیعه امامیه شناخته می‌شود، هر چند عالمانی از اشاعره و ماتریدیه نیز آن را پذیرفته‌اند. بنابر برخی روایات، تعبیر الامر بین الامرین را نخستین بار امام علی(ع) به کار برده است.
جایگاه امر بین الامرین در تبیین اختیار
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
امرٌ بین الامرین یکی از نظریاتی است که متکلمان مسلمان به‌ویژه عالمان شیعه در کنار نظریه کسب و نظریه تفویض برای تبیین پدیده اختیار انسانی ارائه کرده‌اند. این عبارت برگرفته از چند حدیث از امامان شیعه است که در بحث جبر و اختیار، رابطه فعل انسان با قدرت و اراده الهی را تبیین می‌کند. عبارت رسیده از امامان به شکل «لا جبرَ و لا تفویضَ، بَلْ امرٌ بَینَ الأمرَین» نقل شده است. به این معنا که نه جبر صحیح است نه تفویض بلکه راهی بین این دو وجود دارد.
در روایات نقل شده از امامان(ع)، گاهی برای اشاره به این نظریه، از اصطلاح (منزلة بین المنزلتین) استفاده شده است ولی با نظریه منزلة بین المنزلتین که معتزله برای تعیین جایگاه فاسق به کار برده‌اند متفاوت است.[۱]
رهایی از مشکلات نظریه جبر و تفویض
«امر بین الأمرین» دو نظریه جبر و تفویض را باطل می‌شمارد و در کارهای اختیاری انسان، هم اراده خدا و هم اراده انسان را مؤثر می‌شمرد و این دو اراده را در طول هم می‌داند؛ این، همان حقیقت اختیار انسان در کارها است.[۲]
بنابر نظریه جبر، اراده انسان در افعال او دخالت ندارد و کارهای او محتوم و بیرون از اختیار اوست و بنابر نظریه تفویض معتزلی، اراده انسان در افعالش از هر جهت مؤثر است و قدرت خداوند هیچ تأثیری در آنها ندارد.[۳]
به گفته مرتضی مطهری طرفداران هر يک از دو نظریه جبر و تفویض می‌خواستند درستى مکتب خود را با اثبات بی‌اعتبارى مکتب مخالف ثابت کنند، بدون آنکه بتوانند از عهده اشکالاتى که بر خود آنها وارد است برآيند.[۴] مطهری به گفت‌و‌گوی غیلان دمشقی و ربیعة الرأی اشاره می‌کند. دمشقی که طرفدار اختیار بود به ربیعة الرأی جبرگرا گفت تو همان کسی هستی که گمان میبرد خدا دوست دارد مردم او را معصیت کنند! ربیعه نیز در پاسخ گفت تو هم گمان می‌کنی بندگان با گناهانشان بر اراده خدا غلبه کرده‌اند. مطهری در همین زمینه یادآور شده است که روزی قاضی عبدالجبار معتزلی به ابواسحاق اسفراینی گفت: «منزّه است ذات حق از اینکه کارهاى زشت به او نسبت داده شود»، کنایه از اینکه تو همه چیز، و از جمله کارهاى زشت را از خدا میدانى، اسفراینى نیز پاسخ داد: «منزّه است آنکه در سراسر مُلکش چیزی جز به مشیّت او رخ نمی‌دهد» کنایه از اینکه تو با عقیده تفویض، انسان‌ها را در افعالشان مستقل و بینیاز از خداوند میدانى.[۵]
موافقان امر بین الامرین
فیلسوفان و متکلمان امامیه، طرفداران «امر بین الامرین» بوده‌اند.[۶] در میان دیگر مذاهب کلامی، ماتریدیه اگرچه درباره افعال اختیاری انسان نظریه کسب را مطرح کرده‌اند، ولی تفسیر آنها از «کسب» ارائه با نظریه امر بین الامرین هماهنگ است.[۷] چنان‌که دیدگاه طحاویه پیروان ابوجعفر مصری طحاوی (۲۲۹ـ۳۲۱ق) نیز با امامیه همراه است.[۸]
برخی از متکلمان اشعری نیز بدون اشاره به اصطلاح امر بین الامرین آن را پذیرفته‌اند؛ مانند شمس‌الدین محمود اصفهانی،[۹] عبدالوهاب شعرانی،[۱۰] عبدالعظیم زرقانی،[۱۱] محمد عبده[۱۲] و شیخ محمود شلتوت.[۱۳] تفتازانی متکلم اشعری‌مسلک در شرح المقاصد از عبارت امر بین الامرین نیز استفاده کرده است.[۱۴]
استنادات امامیه برای امر بین الامرین
به گفته متکلمان شیعه، آیات قرآن و احادیث معصومان و برهان‌های عقلی، درستی این نظریه را اثبات می‌کنند.
استناد به آیات قرآن
طباطبایی فیلسوف و مفسر شیعه برای امر بین الامرین به آیه إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ استناد کرده است. زیرا آیه عبادت‌کردن را به انسان نسبت داده است که با اعتقاد به جبر سازگار نیست؛ و سوی دیگر با عبارت نستعین دخالت خدا در افعال را نشان داده است که با عقیده به تفویض هم‌خوانی ندارد.[۱۵] امام صادق(ع) در پاسخ به سوالی درباره این مسئله، به آیه مذکور استدلال کرده است[۱۶].
زنوزی فیلسوف شیعه به آیه ۱۷ سوره انفال هم استناد کرده است که ابتدا با عبارت «تقتلوهم» و «رَمَیتَ»، فعل «کُشتن» و «تیراندازی» را برای مؤمنان و پیامبر(ص) اثبات و سپس از آنان نفی کرده و به خدا نسبت داده است. به گفته زنوزی این آیه ضمن پذیرش دخالت پیامبر و مؤمنان در تیراندازی و قتل، مستقل‌بودن ایشان در افعالشان را نفی کرده است. این همان چیزی است که امر بین الامرین خوانده شده است.[۱۷]
امر بین الامرین در روایات امامان
الامر بین الامرین نخستین بار از امام علی(ع) و در پاسخ فردی نقل شده است که درباره معنای قَدَر پرسید، و ایشان با نفی جبر و تفویض از عبارت امر بین الامرین استفاده کرده است.[۱۸] از دیگر ائمه به‌ویژه امام صادق(ع) و امام رضا(ع) نیز احادیث فراوانی در دست است. از امام هادی(ع) رساله‌ای (نامه) مفصل در پاسخ به پرسش مردم اهواز درباره جبر و تفویض نقل شده است که در آن نامه امام هادی(ع) با ذکر آیات و روایات و تمثیلاتی جبر و تفویض را ابطال، و امر بین‌الامرین را اثبات کرده است.[۱۹]
در کتاب‌های حدیثی مختلف در باب‌های خاصی مانند «باب الجبر و القدر و الامر بین الأمرین»[۲۰] و «باب المشیة و الارادة»[۲۱] و «باب الاِستطاعة»[۲۲] روایت‌هایی درباره این موضوع آمده است. به گفته نویسنده کتاب الامر بین الامرین روایات مرتبط با این بحث بسیار زیادند و می‌توان آنها را متواتر اجمالی یا دست‌کم متواتر معنوی دانست.[۲۳] این روایات که در مجموع می‌توان آنها را به پنج دسته تقسیم کرد:
- روایاتی که جبر را منافی تکلیف، وعد و وعید، ثواب و عقاب و در نتیجه منافی با ملاک و حکمت خدا معرفی می‌کند.[۲۴]
- روایاتی که جبر و قدر را منافی عمومیت قدرت خدا معرفی کرده و در نهایت نظریه جبر را با توحید در خالقیت و تدبیر ناسازگار می‌داند.[۲۵]
- روایاتی که عقیده حق را منزلی میان جبر و تفویض مطرح می‌کند.[۲۶]
- روایاتی که کشف حقیقت «امر بین الامرین» را مشکل و متوقف بر داشتن قدمِ استوار می‌داند و برای مؤمن اعتقاد به باطل‌بودن جبر و تفویض را کافی شمرده است.[۲۷]
- روایاتی که برای هدایت ذهن‌های مردم عادی، حقیقت امر بین الامرین را در قالب مثال‌هایی بیان کرده است.[۲۸]
دلایل عقلی
فیاض لاهیجی استدلال کرده است که در مسئله رابطه اراده انسان با اراده الهی در تحقق یک فعل، یا فقط اراده خدا دخالت دارد که به جبر منتهی می‌شود، یا فقط اراده انسان که نتیجه آن تفویض است و یا هر دو اراده مؤثرند، که نتیجه آن امر بین الامرین است.[۲۹]
بنابر استدلال ملاصدرا در اسفار خدا بر هر چیزی توانا است؛ اما اشیا در قبول وجود (موجودشدن) متفاوت‌اند؛ خدا بعضی را بدون واسطه می‌آفریند و برخی را با واسطه. لزوم واسطه نیز ناشی از کاستی و نقص در قابل(همان مخلوق) است و گرنه قدرت خدا مطلق است. افعال اختیاری انسان نیز به دلیل کاستی، بدون واسطه از خداوند صادر نمی‌شوند و اراده انسان از جمله واسطه‌هاست؛ پس جبرگرایی باطل می‌شود و از آنجا که تمام واسطه‌ها مخلوق و ناشی از اراده خداوند هستند، تفویض مردود است.[۳۰]
مرتضی مطهری:
در مکتب کلامی و فلسفی شیعه و بر اساس امربین الامرین، اصالت عدل، و حرمت عقل، و شخصیت آزاد و مختار انسان و نظام حکیمانه جهان، اثبات شد بدون آنکه خدشهای بر توحید ذاتی یا افعالی وارد شود؛ اختیار انسان تأیید شد بدون آنکه انسان به صورت شریکی در «مُلک الهی» چهره بنماید و اراده الهی، مقهور و مغلوب اراده انسانی تلقی شود؛ قضا و قدر الهی در سراسر هستی اثبات شد بدون آنکه نتیجه‌اش مجبور بودن انسان در برابر قضا و قدر الهی باشد.
مطهری، عدل الهی، ص۲۸-۲۹،
تفسیر امر بین الامرین
درباره چیستی و تبیین دقیق امر بین الامرین چنان‌که مجلسی گزارش کرده است در بین عالمان امامیه اتفاق نظری وجود ندارد[۳۱] و خود ۹ نظریه را گزارش کرده است.[۳۲] قدردان قراملکی پژوهش‌گر کلام امامیه ۱۴ نظریه را در این باره گردآوری کرده است.[۳۳]
برخی عالمان شیعه گفته‌اند منظور از امر بین الامرین آن است که انسان، خود فاعل کارهای خویشتن است ولی فاعلیت او مشروط به اذن و اراده خدا است.[۳۴] برخی دیگر گفته‌اند منظور آن است که فعل انسان نتیجه مجموع قدرت خدا و انسان است.[۳۵] و گروهی دیگر بر آنند که خدا به انسان قدرت داده ولی می‌تواند آن را بگیرد.[۳۶] کسانی نیز آن را به رابطه طولی بین اراده خدا و اراده انسان تعریف کرده‌اند.[۳۷] مهدی الهی قمشه‌ای نیز آن را به فاعلیت تسخیری تفسیر کرده است به این معنای که خداوند انجام‌دهنده واقعی فعل است ولی آن را بر اساس خواست همان انسان انجام می‌دهد.[۳۸]
جعفری فیلسوف شیعه اختلافات امامیه در تفسیر این اصل را جزئی می‌داند و بر این باور است که تقریر آیت‌الله خوئی برای امر بین الامرین بهترین تفسیر است.[۳۹] خوئی سعی کرده است امر بین الامرین را با یک مثال توضیح دهد: خوئی به شخص فلجی مثال زده است که با وصل کردن برق می‌تواند کارهایی که می‌خواهد انجام دهد. در این مثال عامل نیروبخش کسی است که برق را وصل کرده ولی آن شخص با اختیار خود کارهایش را انجام می‌دهد و البته برق نیز قابل قطع کردن است.[۴۰] رابطه انسان‌ها با قدرت خدا نیز همین طور است؛ چرا که ریزش آن نیرو از فیّاضِ مطلق انجام می‌گیرد و در هر لحظه‌ای هم می‌تواند آن را قطع کند، ولی اختیار بهره‌برداری از آن نیرو کاملاً به دست انسان است.[۴۱]
تفسیر فلسفی امر بین الأمرین
فیلسوفان مسلمان به‌ويژه فیلسوفان امامی هر یک تبیینی از امر بین الامرین ارائه داده‌اند:[۴۲] ابوالحسن عامری، ابن‌سینا، ابن‌رشد اندلسی، خواجه نصیر طوسی، میرداماد، صدر المتألهین، ملاهادی سبزواری، فیض کاشانی، طباطبایی، عصار، امام خمینی و مطهری هر یک تبیینی بر اساس مبانی فلسفی ارائه داده‌اند.[۴۳]
ملاصدرا بنیان‌گذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه تبیین خود از امر بین الامرین را بر چند اصل استوار کرده است: اصالت وجود، وجود ربطی ممکنات، وابستگی افعال ممکنات به واجب الوجود، تباین ذاتی اشیاء، نظام علی و معلولی.[۴۴] بنابر این از نظر ملاصدرا فعل انسان هم حقیقتا فعل خداست هم فعل انسان و خداوند نیز فاعل قریب و نزدیک فعل است: زیرا انسان خود شأنی از شئون خدا است.[۴۵] او برای تبیین بیشتر رابطه نفس انسان و کارهای بدنی انسان را مثال می‌زند که دقیقا یک فعل همانطور که به یک عضو وابسته است به نفس انسان نیز وابسته است.[۴۶] بنا بر گزارش قراملکی نظریه ملاصدرا مورد موافقت فیلسوفان پس از او مثل سبزواری، محمدحسین اصفهانی، شعرانی، امام خمینی، محمدتقی آملی، مهدی آشتیانی، جلال‌الدین آشتیانی طباطبایی، مصباح یزدی، و سبحانی قرار گرفته است.[۴۷]
سید محمدحسین حسینی تهرانی در کتاب توحید علمی و عینی بر این باور است که اختيار بنده در تحت اختیار خدا و مشیّت قاهرۀ اوست، یعنی انسان اختيار دارد، و اختيار او عين اختيار خداست. وی تأکید کرده که حلّ معنای بین الامرین، فقط منوط به مذهب اهل توحید و عرفان (عرفاء) است كه نسبت‌ِ موجودات با اصل وجود حقِّ متعال را فقط نسبت رَبْط و اتّصال می‌دانند. از نظر عارفان غیر از خدا موجودات غیرمستقلی هستند كه شائبه استقلال و خودنمائی ندارند و وجود انسان و بقیّه موجودات، همان وجودِ مطلق و عامّ و فراگیرِ خداست.[۴۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۵۴.
- ↑ طباطبائی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۱۶۱-۱۷۴، پاورقی.
- ↑ طباطبائی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۱۶۱-۱۷۴، پاورقی.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ج١، ص٤٩- ٥٠.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ج١، ص٤٩- ٥٠.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۳۷۱؛ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۳۲۷؛ طباطبایی، المیزان، اسماعیلیان، ج ۱، ص ۲۴.
- ↑ ر.ک: ماتریدی، کتاب التوحید، ۱۴۲۷ق، ص۲۲۵ـ۲۲۶؛ ربانی، الکلام المقارن، ۱۳۸۴ش، ص ۲۱۷ـ۲۲۰.
- ↑ طحاوی، العقیدة الطحاویه، ۱۴۳۲ق، ص۲۴؛ ربانی، الکلام المقارن، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۰ـ۲۲۱.
- ↑ اصفهانی، تسدید القواعد، خطی.
- ↑ شعرانی، الیواقیت والجواهر، بی‌تا، ج ۱، ص۲۵۳.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص ۱۱۱ـ۱۱۲؛ زرقانی، مناهل العرفان، بی‌تا، ج ۱، ص ۵۰۶-۵۱۱.
- ↑ عبده، رسالة التوحید، ۲۰۰۵م، ص ۴۸-۴۹.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۲.
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۶۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، اسماعیلیان، ج ۱، ص ۲۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۵۶.
- ↑ زنوزی، لمعات الهیه، ۱۳۸۱ش، ص ۲۰۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۵۷.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۶۰؛ صدوق، التوحید، ۱۴۱۶ق، ص۳۳۶.
- ↑ صدوق، التوحید، ۱۴۱۶ق، ص۳۴۴، باب۵۶
- ↑ شمس، الامر بین الامرین، ۱۳۸۶ش، ص۲۸۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۹۶، ح۱۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۱۲۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۵۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۹۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۳۲۷.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۳۷۱ـ ۳۷۲.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ق، ج۲، ص۲۰۰.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ق، ج۲، ص۲۰۰-۲۰۷.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۳-۱۶۴.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۰۱.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۰۶.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۶.
- ↑ الهی قمشه‌ای، حکمت الهی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۲۶.
- ↑ خوئی، محاضرات، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۳۴.
- ↑ جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، صص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ عزیزخانی، «تحلیل و بررسی قرائت‌های فلسفی امر بین الامرین»، ص۱۵۸.
- ↑ نگاه کنید به: عزیزخانی، «تحلیل و بررسی قرائت‌های فلسفی امر بین الامرین»، ص۱۵۸-۱۷۶.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴، ص۱۵۱-۱۵۲؛ انصاری و امامی‌نیا، «حقیقت اراده انسان و تعلق آن به افعالش»، ص۱۴۹.
- ↑ انصاری و امامی‌نیا، «حقیقت اراده انسان و تعلق آن به افعالش»، ص۱۴۸.
- ↑ ملاصدرا، أسفار، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۳۷۷-۳۷۹؛ خمینی، الطلب و الاراده، ۱۴۲۱ق، ص۸۲؛ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴، ص۱۵۳.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ حسینی طهرانی، توحید علمی و عینی، ۱۳۹۷ش، ص۲۶۷-۲۷۶.
منابع
- اصفهانی، محمود، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتب حکمت خطی، ش۱۶۶.
- الهی قمشه‌ای، مهدی، حکمت الهی خاص و عام، تهران، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- انصاری، مهدی و امامی‌نیا، محمدرضا، «حقیقت اراده انسان و تعلق آن به افعالش از منظر فخررازی و ملاصدرا»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، شماره ۵۶، بهار ۱۳۹۸ش.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- جعفری، محمدتقی، جبر و اختیار، تهران، مؤسسه تدوین ونشر آثار علاّمه جعفری، ۱۳۷۹ش.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، توحید علمی و عینی، مشهد، انتشارات علامه طباطبائی، ۱۳۹۷ش.
- خمینی (امام)، سید روح‌الله، الطلب و الارادة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
- خوئی، سید ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۲ق.
- ربانی، علی، الکلام المقارن، قم، انتشارات دفتر نماینده مقام معظم رهبری در امور اهل سنت بلوچستان، ۱۳۸۴ش.
- زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- زنوزی، ملاعبداللّه، لمعات الهیه، با مقدمه و تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، جلد دوم، قم، انتشارات توحید. ۱۳۷۸.
- شعرانی، عبدالوهاب، الیواقیت والجواهر فی بیان عقائد الأکابر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- شمس، سید حسین، الامر بین الامرین، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۶ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
- طباطبایی، سید محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، حاشیه مرتضی مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۶۴ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق: سید محمدباقر الخرسان، مشهد، نشر المرتضی،۱۴۰۳ق.
- الطحاوی، احمد بن محمد، العقیدة الطحاویه، ریاض، الرئاسة العامه للبحوث العلمیة و الافتاء، ۱۴۳۲ق،
- عبده، محمد، رسالة التوحید، قاهره، مکتبة الاسرة، ۲۰۰۵م.
- عزیزخانی، علی، «تحلیل و بررسی قرائت‌های فلسفی امر بین الامرین»، دوفصلنامه اندیشه‌های فلسفی و کلامی، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ش.
- فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تهران، سایه، ۱۳۸۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- ماتریدی، ابومنصور، کتاب التوحید، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۷ق.
- ملاصدرا، محمد، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.
- مطهری، مرتضی، عدل الهی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران و قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
پیوند به بیرون
- منبع اصلی مقاله با کاهش و اضافات:دانشنامه کلام اسلامی
- تحلیل عرفا از آموزه «امر بین الامرین»