نظریه کسب
| عدل الهی | |
| تعریف عدل الهی | |
| حسن و قبح | |
| مسئله شر | |
| جبر و اختیار | |
| امر بین الامرین | |
| قضا و قدر | |
| نظام احسن | |
| مستضعف فکری | |
| تکلیف مالایطاق | |
| استطاعت | |
| قبح عقاب بلابیان | |
| عذاب ابدی | |
| خلقت اجباری | |
| عدالت تشریعی | |
کَسْبْ نظریه‌ای است که برخی از متکلمان اشعری برای تبیین رفتارهای اختیاری انسان ارائه کرده‌اند. کسب به این معناست که فاعل هر یک از افعال انسان خدا است ولی انسان نیز آن را کسب می‌کند. از نظریه کسب دست‌کم پنج تفسیر و تحریر متفاوت ارائه شده که تفاسیر متأخرتر آن به نظریه امر بین الامرین نزدیک شده است. اشاعره خود را جبرگرا نمی‌دانستند و از سوی دیگر برای حل رابطه افعال انسان و قدرت خداوند برای گریز از نظریه تفویض معتزلی به نظریه کسب پناه بردند. تعدادی از عالمان متأخر اشاعره مثل محمد عبده از نظریه کسب عدول کرده‌اند.
نظریه کسب
نظریه کسب نظریه‌ای است که ابوالحسن اشعری، بنیان‌گذار جریان اشاعره، برای توضیح رابطه افعال انسان با خداوند و تبیین اختیار انسان ارائه کرده است.[۱] او معتقد است که خداوند خالق افعال انسان و انسان کاسب این افعال است و ملاک ثواب و عقاب هم همین کسب است.[۲] به گفته جعفر سبحانی این نظریه پیش از اشعری نیز از سوی متکلمان دیگری ارائه شده بود و از ابداعات اشعری نیست.[۳] عنوان کسب از برخی آیات قرآن گرفته شده که انسان‌ها را کاسب فعل معرفی می‌کند.[۴]
نظریه کسب از زمان طرح شدن تا دوران متأخر ابتدا توسط عالمان اشعری‌مسلک با مثال‌هایی تبیین و تقریر می‌شد و پس از مدتی به دست قاضی ابوبکر باقلانی و دیگران تغییراتی در آن ایجاد شد و بالاخره از سوی تعدادی از عالمان اشاعره مثل امام الحرمین جوینی و محمد عبده مورد انتقاد و انکار قرار گرفت.[۵]
زمینه‌های فکری نظریه کسب
ریشه نظریه کسب آن است که اشعری از یک طرف معتقد است که هیچ خالقی به غیر از خدا موجود نیست و همه افعالِ بندگان مخلوق خداست[۶] و از طرف دیگر اگر خداوند خالق انحصاری افعال انسان باشد، باید معتقد به جبر باشند، در حالی که اشاعره منتقد نظریه جبر هستند.[۷] اشاعره برای رهایی از این تنگنا و توجیه اختیار انسان و این که قدرت و اراده او به گونه‌ای با افعال اختیاری وی ارتباط دارد، و نیز برای گریز از تفویض معتزلی، نظریه «کسب» را مطرح نموده‌اند.[۸]
به گفته تفتازانی فاعل مختار بودن انسان معنایی جز این ندارد که او با قصد و اراده، افعال خود را ایجاد می‌کند، و از طرفی، خداوند فاعل مستقل همه چیز و از جمله افعال انسان است، و روشن است که دو قدرت مستقل به یک فعل تعلق نمیگیرد. برای رهایی از این بن بست چاره‌ای جز این نیست که بگوییم خداوند خالق فعل انسان، و انسان کاسب آن است».[۹]
تفسیر کسب
متکلمان اشعری در تفسیر «کسب» نظریات مختلفی ابراز نموده‌اند.[۱۰] جعفر سبحانی، متکلم و پژوهش‌گر مذاهب اسلامی، چند تفسیر متفاوت برای کسب نقل کرده است.[۱۱] قدردان قراملکی پژوهش‌گر کلام اسلامی، پنج تفسیر از نظریه کسب گزارش کرده است که عبارتند از: همزمانی فعل با قدرت انسان،[۱۲] قدرت شأنی و مشروط انسان،[۱۳] تأثیرگذاری انسان در عناوین و جهات فعل،[۱۴] قصد و جزم انسان،[۱۵] و بالاخره اعتراف به قدرت و اختیار انسان.[۱۶]
مشهورترین تفسیر نظریه کسب که بنا به گفته قاضی ایجی نظر خود اشعری نیز همین است، عبارت است از مقارنت ایجاد فعل از جانب خداوند، با قدرت و اختیار انسان که آن نیز مخلوق خداوند است. مقارنت یاد شده از قبیل مقارنت تأثیری نیست، یعنی قدرت و اختیار انسان در تحقق فعل او دخالت ندارد، بلکه از قبیل مقارنت ظرف و مظروف، و حالّ و محل است.[۱۷] همین تفسیر در آثار غزالی نیز آمده است.[۱۸]
میر سید شریف جرجانی و قوشچی گفتهاند: «مراد از این که انسان فعل خود را کسب می‌کند این است که قدرت و اراده او با وقوع فعل تقارن دارد، بدون این که قدرت او در وجود فعل تأثیری داشته باشد، جز این که انسان محل وقوع فعل است».[۱۹] باقِلانی(متکلم اشعری درگذشت:۴۰۳ق) معتقد شده است که منظور از کسب آن است که انسان با قدرت خود عناوینِ افعال (مثل نماز، روزه، و ...) را ایجاد می‌کند نه اصل وجود افعال را.[۲۰] از نظر تفتازانی، کسب آن است که وقتی فرد قدرت و اراده خود را متوجه فعل کند خدا هم آن فعل را ایجاد می‌کند[۲۱]
متکلم دیگری گفته است قدرت انسان قابلیت تأثیر در فعل او را دارد ولی چون قدرت خدا مقدم بر قدرت انسان است پس فعل در واقع با قدرت و اراده الهی ایجاد می‌شود هر چند همزمان انسان نیز قدرت دارد ولی قدرتش مقهور قدرت خداوند است.[۲۲]
مخالفان نظریه کسب
متکلمان شیعه نظریه کسب را ناتوان از توجیه و تبیین اختیار انسان دانسته‌اند و بلکه سبحانی آن را نظریه‌ای سراپا ابهام توصیف می‌کند که حتی طراحانش مانند تفتازانی اعتراف کرده‌اند که نتوانسته‌اند تفسیر روشنی از آن به دست بدهند.[۲۳]
برخی از محققان اشاعره نیز کسب را برای حل مشکل جبر کافی ندانستهاند، جوینی از عالمان قرن پنجم قمری،[۲۴] شعرانی در قرن دهم هجری قمری،[۲۵] محمد عبده رئیس الازهر در قرن چهاردهم،[۲۶] از آن جمله‌اند. شیخ شلتوت (درگذشت: ۱۳۸۳ق) نیز معتقد است تفسیر کسب به تقارن عادی میان فعل و قدرت انسان بدون آن که قدرت او در تحقق فعل تأثیری داشته باشد، علاوه بر این که با اصطلاح لغوی و قرآنی آن هماهنگ نیست، از عهده توجیه مسأله تکلیف و اصل عدل الهی و مسؤولیت انسان بر نمیآید.[۲۷]
پانویس
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۲۶۷.
- ↑ ولفسن، فلسفه علم کلام، ۱۳۶۸ش، ص۷۲۳.
- ↑ سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۲۶۸-۲۶۹.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۱۳.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ قدردران قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۱.
- ↑ تفتازانی، شرح العقائد النسفیه، ۱۴۳۰ق، ۲۰۰۹م،ص۲۱۳؛خیالی، شرح العقاید النسفیة، ص۱۱۵-۱۱۷.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ رک: سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۲۴-۱۵۴.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۳.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۵.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۶.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۸.
- ↑ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۲۴۹.
- ↑ ایجی، شرح المواقف، قم نشر شریف رضی، بی‌تا، ج۸، ص۱۴۶.
- ↑ غزالی، الاقتصاد فی الاعتقاد، ۱۴۰۹ق، ص۵۹-۶۱.
- ↑ ایجی، شرح المواقف، قم نشر شریف رضی، بی‌تا، ج ۸، ص۱۴۶.
- ↑ رک: سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۲۸.
- ↑ تفتازانی، شرح العقائد النسفیه، ۱۴۰۷ق، ص۵۸-۵۹.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۲۸۲؛ بحوث فی الملل والنحل، الناشر مؤسسة النشر الإسلامي، ج۲، ص۱۳۴.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۴۱.
- ↑ شعرانی، الیواقیت و الجواهر، بی‌تا، ج۱، ص۲۵۳.
- ↑ عبده، رسالة الاسلام، ۲۰۰۵م، ص۴۹.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۵۲-۱۵۴.
منابع
- ایجی، عضدالدین عبدالرحمان بن احمد، شرح المواقف، قم، الشریف الرضی، بی‌تا.
- تفتازانی، سعدالدین، شرح العقائد النسفیة، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه، ۱۴۰۷ق.
- خیالی، احمد بن موسی، شرح العقاید النسفیة، پیشاور، مکتبه علوم اسلامیه، ۱۲۹۷ق.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل جلد دوم، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۱ق.
- سبحانی، جعفر، جبر و اختیار، نگارش: علی ربانی گلپایگانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۱ش.
- شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الیواقیت و الجواهر فی بیان عقاید الاکابر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- عبده، محمد، رسالة الاسلام، قاهره مصر، مکتبة الاسرة، ۲۰۰۵م.
- غزالی، احمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۹ق.
- قدردران قراملکی، محمدحسن، نگاه سوم به جبر و اختیار، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- ولفسن، هری اوسترین، فلسفه علم کلام، ترجمه: احمد آرام، تهران، الهدی، ۱۳۶۸ش.