وعید تهدید و ترساندن به عذاب و یکی از راه‌های دین برای هوشیار نمودن و هدایت به خیر است. در تفاوت وعید با وعده گفته شده که تخلف از وعید برای خداوند جایز است بر خلاف وعده؛ همچنین تحقّق وعیدها بر اساس استحقاق بندگان است که در میان متکلمان موافق و مخالف دارد.
چیستی
وعید تهدید و ترساندن به عذاب است.[۱] این کلمه در قرآن شش مرتبه تکرار شده و افراد را از تحقّق وعیدهای الهی انذار داده و عاقبت کسانی که وعیدهای الهی را اهمیت داده و همچنین عاقبت کفار که وعیدهای الهی را دروغ پنداشتند را ذکر نموده است.
این افراد یا گروه‌ها در قرآن به خلود در آتش وعید داده شده‌اند:کافران،[۲] مشرکان،[۳] و منافقان[۴]
تفاوت وعد و وعید
بین این دوکلمه بر اساس استفاده در جملات، سه فرق عمده وجود دارد:
- وعید فقط در وعده به عذاب استفاده می‌شود ولی وعد هم در وعدۀ به پاداش و هم در وعدۀ به عذاب به کار می‌رود.[۵]
- برای خداوند متعال تخلّف از وعید جایزاست.چه بسا خداوند بنده گنهکار را ببخشد وعذاب نکند. اما خُلف وعده قبیح وصورت نمی‌پذیرد.[۶] از پیامبر نقل شده: وقتی خداوند به کسی وعده پاداشی دهد آن وعده حتمی خواهد بود و اگر به کسی وعده عذاب دهد در اختیار خود اوست که انجام بدهد یا انجام ندهد.[۷]
- وعده تفضّل خداوند بر بندگان است نه استحقاق بندگان، ولی وعید استحقاق بندگان است و خداوند زیادتر بر استحقاق، کسی را عذاب نمی کند.[۸]
جایگاه در علم کلام
یکی از مباحث جنجالی در بین فرقه‌های اسلامی، مسئله «وعد و وعید» بوده است.[۹] مباحث مربوط به این دو در بحث پیرامون عدل الهی، استحقاق پاداش و عذاب، خلود در جهنم، مرتکب کبیره ، احباط و تکفیر، توبه، عفو، شفاعت و... مطرح می‌شود.[۱۰]
به نظر عبدالقاهر بغدادی، علی بن ابی طالب(ع) از میان صحابه اولین کسی است که در مسئله «وعد و وعید» مناظره کرده است.[۱۱]
در فهرست آثار شیخ طوسی کتابی با عنوان المسائل الرازیة دیده می‌شود که در باب وعید است و ۱۵ مسأله بوده که از ری به استادش سید مرتضی فرستاده شده بوده و سید به آن‌ها پاسخ داده، اما شیخ طوسی باز بدان‌ها پاسخ می‌دهد.
دیدگاه معتزله
یکی از اصول خمسه در مذهب کلامی معتزله وعید است. در این مطلب که اصل وعده (قول به پاداش) و وعید (قول به عذاب) از مصادیق قاعده لطف است، میان معتزله و امامیه اختلافی وجود ندارد. وجوب عقلی وفای خداوند به وعده‌های پاداش، مورد قبول هر دو مذهب است ولی اکثریت معتزله بر خلاف امامیه معتقدند که عمل به وعید نیز بر خداوند واجب است. به سبب این اعتقاد، این گروه از معتزله را «وعیدیه» نیز می‌نامند. ولی آن دسته از معتزله که مانند امامیه عمل به وعید را بر خداوند واجب نمی‌دانند، «تفضیلیه» خوانده می‌شود.[۱۲]
حکمت وعید
خداوند بشیر و نذیر است. لذا وعده (بشارت به پاداش) و وعید(ترساندن از عذاب) دارد.از آنجایی که در وعید، نوعی هشدار نهفته شده وانسان را از خطر دور می‌کند و یا می‌فهماند احتیاط بیشتری داشته باشد، در دین شاهد وعیدهای متفاوتی هستیم. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:«وَکذَٰلِک أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیا وَصَرَّفْنَا فِیهِ مِنَ الْوَعِیدِ لَعَلَّهُمْ یتَّقُونَ أَوْ یحْدِثُ لَهُمْ ذِکرًا»[۱۳] «و این‌گونه(با بیان صحنه های قیامت) آن را [به صورت] قرآنی عربی نازل کردیم، و در آن از انواع هشدارها سخن آوردیم، شاید آنان( مردمان وکافران) راه تقوا در پیش گیرند، یا [این کتاب] پندی تازه برای آنان بیاورد.»
پانویس
- ↑ امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۴، ص۲۷۴.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۱۱۶؛ سوره بینه، آیه ۶، سوره احزاب،آیه ۶۴-۶۵
- ↑ سوره بینه، آیه ۶؛ سوره فرقان، آیه ۶۸-۶۹
- ↑ سوره توبه، آیه۶۸، سوره مجادله، آیه ۱۴-۱۷
- ↑ حسینی، معارف ومعاریف، ۱۳۷۹ش، ج۱۰، ص۳۷۶.
- ↑ شیخ صدوق، اعتقادات، ۱۳۵۷ش، ص۸۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۳۳۴.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۹، ص۲۷۵.
- ↑ حسینی، معارف ومعاریف، ۱۳۷۹ش، ج۱۰، ص۳۷۶.
- ↑ عظیمی کلیانی، مقایسه جایگاه وعد و وعید در نزد امامیه با معتزله و اشاعره، ۱۳۹۲ش.
- ↑ صبحی، فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۲۲.
- ↑ ربانی گلپایگانی، فرق و مذاهب کلامی، ۱۳۹۳ش، ص۲۵۹.
- ↑ سوره طه، آیه ۱۱۳
منابع
- قرآن کریم
- ابن بابویه، اعتقادات، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم، ۱۳۵۷ش.
- صبحی، احمد محمود، فی علم الکلام، دارالنهضة العربیه، بیروت، ۱۴۱۱ق.
- امین، سیده نصرت، مخزن العرفان فی تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- طیب، سید عبد الحسین؛ أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش،
- حسینی، سید مصطفی، معارف ومعاریف، تهران، موسسه فرهنگی آرایه، ۱۳۷۹ش.
- عظیمی کلیانی،اعظم، مقایسه جایگاه وعد و وعید در نزد امامیه با معتزله و اشاعره، پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه قرآن و حدیث،۱۳۹۲ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ق.
پیوند به بیرون
- وعیدهای خدا،محمد مؤذنی دانشنامه موضوعی قرآن کریم