آیه ۱۷ سوره انفال پیروزی مسلمانان در غزوه بدر را نتیجهٔ یاری خدا می‌داند و اینکه مسلمانان نباید به خاطر پیروزی در این جنگ دچار تفاخر و خودخواهی شوند؛ زیرا این نبرد، آزمایشی برای آنان محسوب می‌شود.
گزارش شده که در جنگ بدر، پیامبر(ص) مُشتی از سنگریزه به سمت دشمن پرتاب نمود که در چشم و دهان مشرکان فرو رفت و وحشتی به آنها دست داد و این امر موجب شکست آنها گردید. مسلمانان هنگام بازگشت، از این پیروزی خوشحال بوده و به یکدیگر تفاخر می‌کردند، که این آیه نازل شد.
به گفته مفسران، اینکه آیه می‌گوید «شما این کار را نکردید»، به خاطر این است که نیروی غلبه بر دشمن و معجزه‌های رخ داده در جنگ بدر که باعث شکست دشمنان شد، از جانب خدا بود.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره انفال |
| شماره آیه | ۱۷ |
| جزء | ۹ و ۱۰ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | انتساب پیروزی مسلمانان در جنگ بدر به خویشتن |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | غزوه بدر |
| آیات مرتبط | آیه ۴۲ سوره انفال |
معرفی
آیه ۱۷ سوره انفال یادآوری می‌کند که شکست مشرکان در جنگ بدر نتیجه یاری خداوند بود، تا مسلمانان دچار خودخواهی نشوند؛ زیرا در آیات قبل، آنها به پیکار با مشرکان امر شده و کشتن افراد را به خود نسبت می‌دادند.[۱]
از عبارت «وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لَٰکِنَّ اللَّهَ رَمَیٰ» که اشاره به کمک الهی به مؤمنان در برابر دشمنان دارد، در پیام‌های پیروزی[۲] و ایجاد روحیه مقاومت در برابر دشمن استفاده شده است.[۳]
«فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لَٰکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ ۚ وَ مَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لَٰکِنَّ اللَّهَ رَمَیٰ ۚ وَ لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»
[ای پیامبر!] این شما نبودید که آنها را کشتید، بلکه خداوند آنها را کشت و این تو نبودی که [خاک و سنگ به صورت آنها] انداختی، بلکه خدا انداخت. و خدا می‌خواست به این وسیله مؤمنان را امتحان خوبی کند، خداوند شنوا و داناست.[۴]
شأن نزول
مفسران نزول این آیه را درباره جنگ بدر دانسته‌اند.[۵] نقل است که در این نبرد جبرئیل به پیامبر(ص) وحی کرد: مُشتی از سنگریزه به سمت دشمن پرتاب کن. پیامبر به علی(ع) فرمود: مشتی از سنگریزه از زمین بردار و به من بده. او چنین کرد و پیامبر(ص) آنها را به سمت مشرکان پرتاب نمود و فرمود: رویتان زشت و سیاه باد. این کار اثر معجزه‌آسایی داشت و آن خاک و سنگریزه در چشم و دهان و بینی مشرکان فرو رفت و وحشتی به آنها دست داد. پس از آن مسلمانان شروع به پیکار کرده و آنها را کشته یا اسیر کردند و این امر موجب شکست دشمن شد.[۶] مسلمانان هنگام بازگشت به یکدیگر تفاخر نموده و هر کدام می‌گفتند من فلانی را کشته و یا اسیر کردم، که این آیه نازل شد.[۷] و پیروزی را به خدا نسبت داد.
غزوه بدر صحنه اعجاز و آزمایش الهی
جنگ بدر میدانی برای امتحان مسلمانان محسوب شده و عبارت «لِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا» (خدا می‌خواست به این وسیله از مؤمنان امتحان نیکویی به عمل آورد) در آیه را اشاره به این موضوع دانسته‌اند.[۸] آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه مراد از «بلاء حَسن» را امتحان خدا به‌وسیله نعمت‌ها معرفی نموده، در مقابل «بلاء سیّء» که آزمایش الهی به‌وسیله مصیبت‌هاست.[۹] وی در ادامه می‌نویسد: خدا می‌خواست در نخستین برخورد مسلحانهٔ مؤمنان، طعم پیروزی را به آنها بچشاند و نسبت به آینده امیدوار و دل‌گرم سازد. این موهبت الهی آزمونی برای همه آنها بود، ولی مسلمانان نباید با این پیروزی گرفتار غرور شوند، خودسازی و آمادگی را فراموش کرده و از اتّکا به لطف پروردگار غفلت نمایند؛ ازاین‌رو با این جمله آیه را تمام می‌کند که «إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» (خداوند هم شنوا و هم داناست)؛ استغاثهٔ مؤمنان را شنیده و بر رفتار آنها آگاه است.[۱۰]
علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان نیز پیروزی مسلمانان بر دشمنان در بدر را برخلاف عادت و قوانین جاری در طبیعت و در پرتو نزول فرشتگان و افتادن ترس در دل مشرکان و استواری گام‌های مؤمنان از سوی خداوند دانسته است و یادآور شده که قرآن بر همین اساس چنین پیروزی در شرایط نابرابر جبهه مسلمانان با مشرکان را به خدا نسبت داده هر چند به ظاهر پیامبر و مؤمنان با دشمنان نبرد کرده‌اند.[۱۱]
آیا محتوای آیه دلالت بر جبر دارد؟
اشاعره معتقدند، اینکه خدا در این آیه کشتن مشرکان را به خودش نسبت داده و نیز خطاب به پیامبر می‌فرماید: «تو [به سمت مشرکان سنگ] پرتاب نکردی، بلکه من پرتاب کردم»، دلالت بر این دارد که شما بندگان کاری نکردید، بلکه منِ خدا همهٔ این کارها را انجام داده‌ام و این یعنی، انسان‌ها در کار خود اختیاری ندارند و انسان، فعلی که خدا آفریده را کسب می‌کند.[۱۲] بنابراین تمام کارهایی که از بندگان صادر می‌شود؛ از ایمان و کفر گرفته تا نشستن و برخاستن، فعل خدا بوده و انسان در همه اینها مجبور می‌باشد.[۱۳]
در پاسخ گفته شده است، اینکه آیه می‌گوید «شما این کار را نکردید و من بودم که انجام دادم»، اشاره به این دارد که اوّلاً: این قدرت جسمانی و روحانی و نیروی ایمان که مسلمانان با کمک آن بر دشمن غلبه کردند، از جانب خدای متعال بوده است. ثانیاً: معجزه‌های رخ داده در جنگ بدر که موجب بالا رفتن روحیه مسلمانان و شکست دشمنان شد، تأثیری از جانب خدا بود؛ ازاین‌رو می‌توان گفت، این پیروزی هم کار مسلمانان بود و هم کار خدا، کار آنها بود؛ چون با اراده آنها انجام گرفت و کار خدا بود، چون نیرو و کمک از جانب خدا بود.[۱۴]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۸۱۵.
- ↑ «پیام امام خمینی به مناسبت آزادی خرمشهر»، پرتال امام خمینی.
- ↑ «و ما رمیت اذ رمیت»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ سوره انفال، آیه ۱۷، ترجمه مکارم شیرازی.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۸۱۴؛ مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۵، ص۴۶۶؛ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۸۱۴؛ واحدی، أسباب نزول، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۷.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۱۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعيليان، ج۹، ص۳۸-۳۹.
- ↑ مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۵، ص۴۶۶؛ قاسمی، محاسن التأویل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۶۹.
- ↑ طیب، کلم الطیب، ۱۳۶۳ش، ص۱۰۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۱۵.
منابع
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق: المرعشلی، محمد عبد الرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- «پیام امام خمینی به مناسبت آزادی خرمشهر»، پرتال امام خمینی، تاریخ انتشار: ۴ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۶ آیان ۱۴۰۲ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- طیب، سید عبدالحسین، کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، ص۱۰۸، کتابخانه اسلام، چاپ چهارم، ۱۳۶۳ش.
- فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قاسمی، محمد جمال الدین، محاسن التأویل، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: زغلول، کمال بسیونی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- «و ما رمیت اذ رمیت»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ انتشار: ۶ مهر ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۶ آیان ۱۴۰۲ش.