 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
بلوغ دختران مرحله‌ای از رشد دختران که در آن مکلف به انجام واجبات و ترک محرمات می‌شوند. احتلام، روییدن مو بر روی عورت، حامله شدن، دیدن خون حیض و رسیدن به سن تکلیف پنج نشانه بلوغ دختران است.
عموم فقهاء نُه سالگی را سن بلوغ دختران دانسته و بر این باورند که این نظر مطابق با ظاهر مذهب، مورد اتفاق اصحاب و اجماعی است. این نظر توسط برخی فقها و محققان معاصر مورد مناقشه قرار گرفته است.
فیض کاشانی در مسئله بلوغ دختران معتقد است سن بلوغ درباره تکالیف مختلف، متفاوت است. او سیزده سالگی را برای روزه، ده سالگی را برای وصیت و امثال آن، و نه سالگی را برای اجرای حدود معتبر می‌داند. یوسف صانعی، بلوغ دختران را در سیزده سالگی دانسته است. محمدهادی معرفت و محمدابراهیم جناتی، حیض را ملاک اصلی بلوغ می‌دانند و سن را ملاک اصلی نمی‌دانند.
مفهوم‌شناسی بلوغ
بلوغ، به معنای رسیدن،[۱] و مرحله‌ای از مراحل رشد انسان است که با گذشت از این مرحله، از کودکی خارج می‌شود[۲] و مکلف به انجام واجبات و ترک محرمات می‌شود.[۳]
در قرآن، سن خاصی به عنوان نشانه و علامت بلوغ بیان نشده،[۴] با این حال از تعبیر «رشد» برای دادن مال یتیم به او استفاده شده است.[۵] برخی محققان معتقدند نمی‌توان بر اساس جنب شدن و رشد که در قرآن آمده، سن دقیقی برای بلوغ به دست آورد.[۶]
نشانه‌های بلوغ دختران
بلوغ گرچه یک مرحله طبیعی از رشد انسان است، اما نشانه‌هایی برای آن در متون دینی بیان شده است.[۷] پنج نشانه برای بلوغ دختران عبارتند از:
- احتلام: برخی از فقهاء خروج منی از زن را از نشانه‌های بلوغ دانسته‌اند،[۸] اما برخی دیگر خروج منی از زن را بعید دانسته‌اند.[۹]
- روییدن مو بر روی عورت.[۹]
- حامله شدن.[۱۰]
- دیدن خون حیض: از نگاه برخی فقها، حیض در دختران به منزله منی در پسران، و نشانه بلوغ است.[۶]
- سن: در روایات متعدد، سنین خاصی به عنوان ملاک بلوغ بیان شده است؛ برای نمونه ۷، ۹، ۱۰، ۱۳ و ۱۴ سالگی، به عنوان معیار بلوغ در روایات مختلف ذکر شده است.[۱۱] همچنین در برخی روایات، بدون تعیین سن خاص، مثلا بین ۹ و ۱۰ سالگی به عنوان سن بلوغ معرفی شده است.[۱۲]
سن بلوغ دختران
بسیاری از فقها «سن» را از نشانه‌های اصلی بلوغ دانسته‌اند که ملاک در آن سال قمری است.[۱۳] با این حال، برخی محققان معاصر، ملاک بودن سن در بلوغ را زیر سؤال برده‌اند.[۱۴]
در مورد سن بلوغ، نظرات مختلفی وجود دارد:
نه سالگی
در روایات بسیاری، بلوغ دختر در نه سالگی ذکر شده است.[۱۵] از جمله در روایتی از امام صادق(ع)، حد بلوغ دختران، نه سالگی است.[۱۶]
بنابر احادیث دیگری از امام باقر(ع) تصریح شده است که دختر وقتی به نه سالگی می‌رسد، حکم یتیم ندارد و می‌تواند ازدواج کند، و همچنین حدود الهی به نفع و به ضرر او اجرا می‌شود.[۱۷]
محققان به ۲۰ یا ۲۶ روایت درباره بلوغ دختران در نه سالگی اشاره کرده‌اند.[۱۸][۱۵] و از این میان، بیش از ده روایت را صحیح دانسته‌اند.[۱۵]
ابن‌ادریس حلی، فقیه قرن ششم در کتاب السرائر، بلوغ در نه سالگی را در مذهب شیعه، بدون مخالف دانسته است.[۱۹] محمدحسن نجفی (درگذشته ۱۲۶۶ق) در کتاب جواهر الکلام، بلوغ در نه سالگی را مشهور دانسته و بر آن تأکید کرده است.[۲۰] شیخ حسن کاشف الغطاء (درگذشته ۱۲۶۲ق) نیز با اتکا به روایات متواتر و اتفاق‌نظر فقهای شیعه، نه سالگی را قول درست دانسته و روایات دیگر را شاذ و نادر تلقی کرده که نمی‌توان به آنها اعتماد کرد.[۲۱]
بنابر فتاوای فقها، اگر دختری در نه سالگی به بلوغ برسد، اما توانایی جسمی برای انجام بعضی تکالیف مانند روزه را نداشته باشد، روزه بر او واجب نیست.[۲۲]
برخی از فقها و محققان، قول مشهور درباره بلوغ دختران در نه سالگی را نقد کرده‌اند؛ یوسف صانعی سند روایات بلوغ در نه سالگی را دارای اشکال دانسته[۲۳] و محمدآصف محسنی، روایات نه سالگی بلوغ دختران را دارای تعارض با دیگر روایات دانسته و آن را به معنای استحباب دانسته است.[۲۴]محققان موارد دیگری نیز برای تاویل روایات نه سالگی ذکر کرده‌اند.[۲۵]
برخی محققان این روایات را مربوط به محیط خاصی دانسته‌اند که در آنها بلوغ زودرس بوده و دختران در آن سن حق ازدواج داشتند.[۴] برخی دیگر معتقدند این روایات برخلاف قاعده سهولت در دین، بار سنگین تکالیف و احکام و اجرای حدود کامل را بر دوش دختران نه ساله قرار داده، در حالی که آن دختران، ضعیف، ناتوان و فاقد رشد بدنی و قابلیت ازدواج هستند.[۲۶]
ده سالگی
شیخ طوسی در کتاب مبسوط،[۲۷] و ابن‌حمزه، فقیه قرن ششم در کتاب الوسیلة، بلوغ دختران را در ده‌سالگی دانسته‌اند.[۲۸]
شیخ طوسی و ابن‌حمزه در کتاب‌های دیگر خود از این نظر عدول کرده و موافق مشهور فتوا داده‌اند.[۲۹] برخی فقیهان نیز ده سالگیِ موردنظر طوسی و ابن حمزه را به معنای پایان نه سالگی دانسته‌اند که در این صورت، نظر آنان مخالفتی با نظر مشهور ندارد.[۳۰]
سیزده سالگی
یوسف صانعی با استدلال به روایت ذیل، برخی آیات قرآن و قواعدی مانند قاعده رفع قلم، معتقد است که سن بلوغ در دختران سیزده سالگی است.[۳۱] عمار ساباطی از امام صادق(ع) نقل کرده که ایشان سن بلوغ دختر را در سیزده سالگی دانسته و معتقد است نماز و تکلیف در این سن بر او واجب می‌شود مگر اینکه قبل از آن حیض ببیند.[۳۲]
به فتوای محمداسحاق فیاض نیز دختران قبل از ۱۳ سال تمام قمری تا زمانی که سایر علائم بلوغ در آنها وجود نداشته باشد مکلف نیستند. همچنین دختران پس از اتمام ۱۳ سال قمری حتی اگر سائر علائم بلوغ را نداشته باشند از نظر شرعی، بالغ و مکلف هستند.[۳۳]
برخی از فقهاء ادله این قول را ضعیف دانسته و روایت عمار ساباطی از امام صادق(ع) را روایتی شاذ دانسته‌اند که توان مقابله با روایت‌های مخالف خود را ندارد و همچنین با اصول و ادله قطعی مخالف است.[۳۴]
قول به تفصیل
فیض کاشانی در مسئله بلوغ دختران معتقد است که سن بلوغ نسبت به تکالیف مختلف، متفاوت است. او برای روزه سن سیزده سالگی را معتبر می‌داند مگر اینکه قبل از آن حیض دیده باشد. وصیت و امثال آن‌را در ده سالگی، و حدود را زمانی که دختر نه سالگی را تمام کرده باشد، معتبر می‌داند.[۳۵]
از فقهای معاصر نیز صادقی تهرانی چنین نظریه‌ای دارد. او نماز و مانند آن از تکالیف عقلانی را برای پسر و دختر از آغاز ده سالگی می‌داند.[۳۶] او همچنین سیزده سالگی را برای روزه‌داری در دختر و پسر معتبر می‌داند.[۳۶]
این نظریه مورد مخالفت فقهاء قرار گرفته است. صاحب جواهر این نظریه را مخالف اجماع امامیه بلکه مخالف اجماع همه مسلمانان دانسته است؛ زیرا مسلمانان با وجود اختلاف اندک در سن بلوغ، بر این اجماع دارند که سن تکلیف در همه موارد از جمله نماز و روزه و... یکی است.[۳۷]
حیض
حیض را از نشانه‌های بلوغ دانسته‌اند.[۱۰] از امام صادق(ع) نقل شده است که دختر زمانی که حیض ببیند باید روزه بگیرد و حجاب بر سر کند.[۳۸] از امام موسی کاظم(ع) نقل شده که دختر زمانی که نماز به (واسطه رسیدن به دورانی که خون حیض می‌بیند) بر او حرام می‌شود باید حجاب گرفته و سرخود را بپوشاند.[۳۹]
علامه حلی در اولویت قول شیعه بر نظر اهل سنت در مسئله بلوغ دختران، مدعی است که زنان در نه سالگی حیض می‌بینند و به همین جهت بلوغ در نه سالگی درست است.[۴۰] شیخ صدوق نیز در کتاب من لایحضره الفقیه معتقد است که حیض، بلوغ زن است و قبل از حیض تنها برای تأدیب و تربیت توصیه به روزه گرفتن شده است.[۴۱]
فقیهان شیعه خون دیدن زنان قبل از نه سالگی را حیض نمی‌دانند. برخی معتقدند، فقیهانی که بلوغ را نه سالگی می‌دانند، دیگر نمی‌توانند حیض را نشانه بلوغ بدانند.[۴۲] به همین جهت فقیهانی همچون شهید ثانی حیض را تنها در مواردی که سن مشخص نباشد، نشانه بلوغ می‌دانند[۴۳] شیخ انصاری نیز معتقد است حیض دلیل مستقل بر بلوغ نیست بلکه تنها می‌تواند کاشف از سن باشد و نشانه بلوغ تنها سن است.[۴۴]
حیض ملاک اصلی بلوغ
برخی فقها و محققان حیض را ملاک اصلی بلوغ می‌دانند. محمد هادی معرفت پس از نقل روایت امام صادق(ع) که فرمودند: «دختر در نه سالگی بالغ می‌شود و این بدین جهت است که در این سن حیض می‌بیند»[۴۵]، ادعا می‌کند که براساس این روایت، دختران آن زمان در نه سالگی حیض می‌دیدند و این روایت بر تمام روایات نه سالگی حاکم است و آنها را تفسیر می‌کند.[۴۶]
برخی محققان معتقدند سن، نشانه شرعی بر بلوغ دختران نیست. بلکه معیار در بلوغ آنان، قاعدگی است. اینان معتقدند اگر نه سالگی را معیار بلوغ بدانیم، نمی‌تواند بلوغ تمام تکالیف باشد؛ زیرا در این صورت با ادله دیگر بر بلوغ در سیزده سالگی معارضه خواهد داشت.[۴۷]
محمدآصف محسنی قندهاری از مراجع تقلید شیعیان افغانستان بلوغ دختران را به دیدن خون حیض و یا استعداد برای ازدواج مطرح کرده است و این نشانه‌ها تا زمان رسیدن به سیزده سالگی معتبر می‌باشد.[۴۸]
محمد ابراهیم جناتی پس از بررسی احادیث، این‌گونه نتیجه می‌گیرد که سن به عنوان امر کلی، نشانه بلوغ دختران قرار داده نشده و ذکر سنین مختلف در روایات به دلیل اختلاف محیط زندگی، اوضاع جغرافیایی، عوامل ژنتیکی و فیزیکی و نوع تغذیه آنها است.[۶] جناتی معتقد است حیض در دختران به منزله منی در پسران است و معیار بلوغ دختر، عادت ماهانه است نه رسیدن به نه سالگی.[۶]
بلوغ دختران نزد اهل‌سنت
ابوحنیفه معتقد است بلوغ دختران به حیض، احتلام و حامله‌شدن است و اگر این نشانه‌ها به دست نیامد دختر در سن هفده سالگی بالغ می‌شود.[۴۹]
مالک بن انس سنی برای بلوغ ذکر نمی‌کند.[۵۰] شافعی و احمد بن حنبل نیز پنج نشانه برای بلوغ دختران ذکر کرده‌اند؛ احتلام، روییدن موی خشن بر عورت، حیض، بارداری و اگر هیچ یک از این نشانه‌ها نبود، دختران با اتمام پانزده سال قمری بالغ می‌شوند.[۵۰]
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۴۱۹.
- ↑ موسسة دایرة معارف الفقه الإسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۲۰۱۱م، ج۲۱، ص۱۸۰.
- ↑ احمری، «علائم بلوغ و رشد در فقه اسلام»، ص۱۳۹.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ فاضل میبدی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، سایت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم.
- ↑ سوره نساء، آیه ۶.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، ص۴۲.
- ↑ موسسة دایرة معارف الفقه الإسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۲۰۱۱م، ج۲۱، ص۱۸۰.
- ↑ محقق حلی، مختصر النافع، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ سبحانی، البلوغ، قم، ص۱۷.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ نورمفیدی، بلوغ دختران، ۱۳۸۲ش، ص۱۵۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۹۸.
- ↑ موسسة دایرة معارف الفقه الإسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۲۰۱۱م، ج۲۱، ص۲۱۰.
- ↑ مرعشی، «تحقیقی درباره سن بلوغ»، ص۶۷.
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ۱۵٫۲ آل‌راضی، «سن البلوغ في المرأة»، ص۸۵ و ۹۳.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۲۱؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۹۸.
- ↑ مهریزی، «بلوغ دختران»، ص۲۷۹.
- ↑ ابن ادریس حلّی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۶۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۳۸.
- ↑ نجفی (کاشف الغطاء)، أنوار الفقاهة (کتاب الصیام)، ۱۴۲۲ق، ص۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، بلوغ و نشانه‌های آن (استفتائات)
- ↑ صانعی، بلوغ دختران (فقه و زندگی۷)، ۱۳۸۵ش، ص۲۱ -۲۲
- ↑ قندهاری، الفقه و مسائل طبیة، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۴.
- ↑ حاج عبدالباقی، «مروری بر فتواهای تازه آیت‌الله صانعی».
- ↑ صانعی، بلوغ دختران (فقه و زندگی ۷)، ۱۳۸۵ش، ص۳۵.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۶۶
- ↑ ابن‌حمزه طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۳۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۳۸.
- ↑ شوشتری، النجعة فی شرح اللمعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۱۱.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: صانعی، بلوغ دختران (فقه و زندگی ۷)، ۱۳۸۵ش، فصل دوم.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۸۱.
- ↑ «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۴۱۹ق، ج۱۶، ص۳۵.
- ↑ فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی،ج۱، ص۱۴.
- ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ صادقی تهرانی، «رساله توضیح المسائل،اجتهاد و تقلید، مراحل بلوغ.»
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۴۱.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۸۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۳۳.
- ↑ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۱۹۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: آملی، المعالم المأثورة، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۲۳۸.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۷.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الطهارة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۶۹.
- ↑ معرفت، بلوغ دختران، ۱۳۷۸ش، ص۱۷۳.
- ↑ مهریزی، «بلوغ دختران»، ص۲۸۷.
- ↑ قندهاری، الفقه و مسائل طبیة، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ فرغانی مرغینانی، متن بدایة المبتدی فی فقه الإمام أبی حنیفة، قاهره، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ منهاجی أسیوطی، جواهر العقود، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۱۳۳.
منابع
- آل‌راضی، محمدهادی، «سن البلوغ في المرأة»، مجلة فقه أهل‌البیت، شماره۳، بی‌تا.
- ابن ادریس حلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محقق و مصحح: حسن بن احمد موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، محقق و مصحح، محمد حسون، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- احمری، حسین، «علائم بلوغ و رشد در فقه اسلام»، فقه و تاریخ تمدن ملل اسلامی، شماره۷-۸، بهار و تابستان ۱۳۸۵ش.
- آملی، میرزا هاشم، المعالم المأثورة، قم، بی‌نا، ۱۴۰۶ق.
- «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ مشاهده: ۲ خرداد ۱۴۰۰ش.
- جناتی، محمد ابراهیم، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، مجله کیهان اندیشه، شماره ۶۱، مرداد و شهریور۱۳۷۴ش.
- حاج عبدالباقی، مریم، «مروری بر فتواهای تازه آیت‌الله صانعی»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۲۱فروردین ۱۳۹۸ش.
- حسینی عاملی، سید جواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، محقق و مصحح: محمد باقر خالصی، قم، انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- سبحانی، جعفر، البلوغ حقیقته علامته و أحکامه، قم، بی‌نا، بی‌تا.
- شوشتری، محمد تقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران، کتابفروشی صدوق، ۱۴۰۶ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ انصاری، کتاب الطهاره، قم، کنگره شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق.
- شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق و مصحح: سید محمد تقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- صادقی تهرانی، محمد، «رساله توضیح المسائل، اجتهاد و تقلید، مراحل بلوغ»، سایت فرقان (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله محمد صادقی تهرانی، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین ۱۳۹۸ش.
- صانعی، یوسف، بلوغ دختران (فقه و زندگی ۷)، قم، میثم تمار، ۱۳۸۵ش.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۴ق.
- فاضل میبدی، محمد تقی، «بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی»، سایت مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین ۱۳۹۸ش.
- فرغانی مرغینانی، متن بدایة المبتدی فی فقه الإمام أبی‌حنیفة، قاهره، محمد علی صبح، بی‌تا.
- فیض کاشانی، محمد محسن، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، بی‌تا.
- قطب الدین کیدری، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، محقق و مصحح: ابراهیم بهادری مراغی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- قندهاری، محمد آصف محسنی، الفقه و مسائل طبیة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- محقق حلّی، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، ۱۴۱۸ق.
- مرعشی، «تحقیقی درباره سن بلوغ»، مجله حقوقی دادگستری، شماره۴، تابستان۱۳۷۱ش.
- معرفت، محمد هادی، بلوغ دختران، مجله کتاب نقد، شماره۱۲، ۱۳۷۸ش.
- المنهاجی الأسیوطی، شمس‌الدین، جواهر العقود، محقق: عبدالحمید مسعد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۹۹۶م.
- موسسة دایرة معارف الفقه الإسلامی، موسوعة الفقه الإسلامی، قم، موسسة دایرة معارف الفقه الإسلامی، ۲۰۱۱م.
- مهریزی، مهدی، «بلوغ دختران»، فصلنامه فقه، پیش شماره اول، بهمن ۱۳۷۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «بلوغ و نشانه‌های آن (استفتائات)»، سایت پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین ۱۳۹۸ش.
- نجفی (کاشف الغطاء)، حسن، أنوار الفقاهة (کتاب الصیام)، نجف اشرف، مؤسسه کاشف الغطاء، ۱۴۲۲ق.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: عباس قوچانی، علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نورمفیدی، سید مجتبی، بلوغ دختران، مجله متین، شماره ۲۰، ۱۳۸۲ش،