بلوغ دختران
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
بلوغ دختران مرحلهای از رشد دختران است که در آن، به رعایت تکالیف دینی ملزم میشوند. به فتوای فقیهان، رسیدن به سن تکلیف، دیدن خون حیض، احتلام، روییدن موی زبر در زیر شکم و بارداری پنج نشانه بلوغ دختران است که با تحقق یکی از آنها، دختران بالغ به حساب میآیند.
در خصوص سن بلوغ، میان فقیهان اختلافنظر هست: بیشتر فقهای شیعه معتقدند دختران با پایان نُه سال قمری به سن بلوغ میرسند. در مقابل اینان، برخی سیزدهسالگی را سن بلوغ دختران میدانند. کسانی هم تکالیف را از هم تفکیک میکنند و سن بلوغ را در برخی تکالیف دهسالگی و در برخی دیگر سیزدهسالگی در نظر میگیرند.
مفهومشناسی و جایگاه
«بلوغ» اصطلاحی فقهی است، به معنای رسیدن به سن و مرحلهای از زندگی که تکلیف شرعی متوجه فرد میشود و به رعایت قوانین شرعی ملزم میگردد.[۱]
بیشتر فقیهان بلوغ دختران را از نُهسالگی اعلام کردهاند و از همین رو، امروزه، یعنی در قرن پانزدهم شمسی، مسئله ازدواج، پذیرش مسئولیت و تکلیف برای دختران در این سن مورد توجه و نقد و بررسی گروههای مختلف قرار گرفته است.[۲] همین امر سبب شده فقهای این عصر، با نگاهی دوباره به منابع روایی و دیدگاههای فقهای متقدم، این مسئله را بررسی کنند.[۳]
نشانههای طبیعی بلوغ دختران
منظور از نشانههای طبیعی بلوغ، علائم فیزیولوژیکی است که در بدن دختران رخ میدهد و در روایات امامان معصوم(ع) به عنوان علامت بلوغ معرفی شدهاند.[۴] این نشانهها عبارتاند از:
قاعدگی یا حیض
فقیهان شیعه، با استناد به روایات، بروز قاعدگی یا حیض را یکی از نشانههای بلوغ دختران به شمار آوردهاند.[۵] گروهی بر این باورند که قاعدگی در نُهسالگی اتفاق میافتد[۶] و لذا خونی که پیش از این سن دیده میشود، حتی اگر اوصاف خون حیض را داشته باشد، خون حیض محسوب نمیشود و تنها آنچه بعد از نُهسالگی دیده میشود خون حیض است و احکام آن را دارد. اینان خون حیض را تنها در موردی که سن معلوم نباشد، نشانه بلوغ میدانند.[۷]
بارداری
برخی فقیهان بارداری را از آن جهت که نشانهٔ خروج منی و خون حیض است از نشانههای بلوغ دختران به شمار آوردهاند.[۸] بهگفته شیخ طوسی، زن به طور طبیعی، پیش از آنکه حائض شود باردار نمیشود. از طرفی، بارداری ناشی از اختلاط مَنِی زن و مرد است. بنابراین بارداری از این جهت که لازمه حیض و خروج منی است از نشانههای بلوغ محسوب میگردد.[۹]
احتلام و روییدن موی زبر
احتلام یا خروج منی نشانههای مشترک بلوغ دختران و پسران است.[۱۰] البته برخی بر این باورند که زنان مانند مردان محتلم نمیشوند و لذا احتلام و خروج منی مخصوص مردان است.[۱۱] در مقابل، فقیهانی همچون صاحبعُروه معتقدند که زنان نیز محتلم میشوند و دیدگاهی را که محتلمشدن زنان را قبول ندارد ضعیف میدانند.[۱۲] روییدن موی زبر در زیر شکم نیز از نشانههای مشترک بلوغ بین دختران و پسران است.[۱۳]
سن بلوغ دختران
برخی از فقها سن را از نشانههای اصلی بلوغ دانستهاند؛[۱۴] اما در اینکه دختران در چه سنی به بلوغ میرسند، دیدگاههای مختلفی وجود دارد:
نُهسالگی
بر اساس نظر مشهور فقهای شیعه، سن بلوغ دختران پایان نُه سال قمری (معادل تقریباً هشت سال و هشت ماه و بیست روز شمسی) است.[۱۵] مدرک این دیدگاه روایات مستفیضی دانسته شده[۱۶] که از امامان معصوم(ع) نقل شده است.[۱۷] یوسف بن احمد بَحرانی (۱۱۰۷-۱۱۸۶ق)، معروف به صاحبْحدائق، تعداد روایاتی که به بلوغ دختران در نُهسالگی اشاره دارند را فراوان دانسته[۱۸] و سیداحمد خوانساری این مسئله را به سبب روایات فراوانی که درباره آن وارد شده، بدون ایراد و خدشه دانسته است.[۱۹]
بااینحال برخی محققان این روایات را مربوط به شرایط خاصی میدانند که براساس آن دختران در نُهسالگی بالغ میشدهاند.[۲۰] برای نمونه، جناتی معتقد است که در روایات، سن خاصی به عنوان امر کلی و عمومی مطرح نشده و سنین مختلفی که در روایات آمده ناشی از اختلاف محیط، عوامل ژنتیکی و فیزیکی و نوع تغذیه بوده است.[۲۱]
یوسف صانعی نیز گفته این روایات، برخلاف قاعده سهولت در دین است و بار سنگین تکالیف و احکام و اجرای حدودِ کامل را بر دوش دختران نُهساله قرار میدهد؛ درحالیکه دخترانِ این مقطع سنی ضعیف و ناتواناند و فاقد رشد بدنی و قابلیت ازدواج هستند.[۲۲]
دهسالگی
فقیهانی مثل شیخ طوسی در کتاب مبسوط،[۲۳] و ابنحمزه، فقیه قرن ششم در کتاب الوسیلة، دهسالگی را سن بلوغ دختران معرفی کردهاند.[۲۴] مدرک این دیدگاه روایات شاذّی دانسته شده [۲۵] که به سن دهسالگی اشاره دارند.[۲۶]
بهگزارش صاحبْجواهر، شیخ طوسی و ابنحمزه در کتابهای دیگر خود، از این نظر عدول کرده و موافق مشهور فتوا دادهاند.[۲۷] برخی فقیهان نیز این روایات را تأویل کرده و گفتهاند منظور از دهسالگی همان پایان نُهسالگی است و بنابراین با نظر مشهور مخالفتی ندارند.[۲۸]
سیزدهسالگی
محمداسحاق فیاض[۲۹] و یوسف صانعی[۳۰] از فقهای شیعه در قرن چهادهم شمسی، سن تکلیف دختران را سیزدهسالگی میدانند. مهمترین مدرک این فقیهان روایت عمار ساباطی از امام صادق(ع) است.[۳۱] در این روایت، سن تکلیف برای پسران و دختران، هردو، سیزده سال ذکر شده است.[۳۲]
تفکیک بین تکالیف مختلف
بهگفته سیدمجتبی نورمفیدی، محقق و مدرس حوزه علمیه قم، برخی دیگر از فقها، برای جمعبندی میان روایات مختلف، بین تکالیف گوناگون تفکیک قائل شدهاند.[۳۳] برای مثال، فیض کاشانی (درگذشت:۱۰۹۱ق) سن تکلیف دختران را در امور فردی مانند نماز و روزه سیزده سال، در اجرای حدود نُه سال و در اموری مانند عِتق و وصیت، ده سال در نظر گرفته است.[۳۴]
صادقی تهرانی، فقیه و مفسر شیعه معتقد است که سن بلوغ در اموری مانند نماز و سایر تکالیف عقلانی، برای دختر و پسر، ده سال و برای روزه که معیار آن توانایی جسمی است، سیزده سال است.[۳۵]
کتابشناسی
درباره مسئله بلوغ، بهویژه بلوغ دختران، آثاری در قالب کتاب و مقاله به رشته تحریر درآمده است. برخی از این آثار عبارتاند از:
- کتاب «بلوغ دختران»، نوشته یوسف صانعی: نویسنده این کتاب دیدگاه مشهور درباره بلوغ دختران، یعنی نُهسالگی سن بلوغ را بررسی و نقد کرده[۳۶] و کوشیده دیدگاه خود را که همان سیزدهسالگی بلوغ دختران است اثبات کند.[۳۷]
- کتاب «بررسی فقهی بلوغ دختران»، نوشته سیدمجتبی نورمفیدی: این کتاب مشتمل بر چهار بخش است و در آن، به صورت تفصیلی، نشانههای بلوغ، براساس روایات و دیدگاه فقها بررسی شده است.[۳۸]
- مقالههای «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، نوشته محمدابراهیم جناتی و «بلوغ دختران»، نوشته محمدهادی معرفت: نویسندگان این مقالهها دیدگاه مشهور درباره سن بلوغ دختران و ادله آن را مطرح و بررسی کردهاند.[۳۹]
پانویس
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ نورمفیدی، بررسی فقهی بلوغ دختران، ۱۳۹۵ش، ص۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مهریزی، بلوغ دختران، ۱۳۷۶ش، ص۱۰-۱۸.
- ↑ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۱۴۹-۱۵۸ و ۱۷۵-۱۸۲؛ سبحانی، البلوغ: حقیقته، علاماته و احکامه، ۱۴۳۹ق، ص۱۵-۱۸ و ۷۲-۷۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۲؛ محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۹، ص۱۹۱.
- ↑ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۱۹۸؛ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۱۶۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۷ و ج۴، ص۱۴۶؛ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۱۷۵.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۵۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ش، ج۲۶، ص۴۵.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۸۴؛ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۴۴؛ محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۹، ص۱۸۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۲، ص۱۴.
- ↑ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۱۵۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۰۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۸۴؛ شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۴۴؛ محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۹، ص۱۸۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۲، ص۱۴.
- ↑ موسسة دایرة معارف الفقه الإسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی، ۲۰۱۱م، ج۲۱، ص۲۱۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۳۶۳ش، ج ۲۰، ص۳۴۸.
- ↑ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۱۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۰، ص۱۰۱.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱۳، ص۱۸۲.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۳۶۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، ص۴۲؛ معرفت، «بلوغ دختران»، ص۱۷۲-۱۷۳.
- ↑ جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، ص۴۲.
- ↑ صانعی، بلوغ دختران، ۱۳۸۶ش، ص۳۵.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۶۶
- ↑ ابنحمزه طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، ۱۴۰۸ق، ص۱۳۷.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۱۸۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۰، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۳۸.
- ↑ شوشتری، النجعة فی شرح اللمعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۱۱؛ سبحانی، البلوغ: حقیقته، علاماته و احکامه، ۱۴۳۹ق، ص۳۹.
- ↑ «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ صانعی، بلوغ دختران، ۱۳۸۶ش، ص۳۵-۳۶.
- ↑ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۱۶۸.
- ↑ بروجردی، جامع احادیث الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ نورمفیدی، بررسی فقهی بلوغ دختران، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۲-۲۵۳.
- ↑ فیض کاشانی، مفاتیح الشرایع، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ج۱، ص۱۴.
- ↑ صادقی تهرانی، رساله توضیح المسائل نوین، ۱۳۸۴ش، ص۳۶.
- ↑ صانعی، بلوغ دختران، ۱۳۸۶ش، ص۹.
- ↑ صانعی، بلوغ دختران، ۱۳۸۶ش، ص۳۳.
- ↑ نورمفیدی، بررسی فقهی بلوغ دختران، ۱۳۹۵ش، ص۵-۱۷.
- ↑ جناتی، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، ص۳۵؛ معرفت، «بلوغ دختران»، ص۱۷۰.
منابع
- ابنحمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، محقق و مصحح، محمد حسون، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- امام خمینی، سید روحالله، تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بیتا.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
- بروجردی، سیدحسین، جامع احادیث الشیعة، قم، نشر مهر، ۱۴۱۵ق.
- «تغییر فتوای یکی از مراجع تقلید درباره سن تکلیف دختران»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ مشاهده: ۲۷ اسفند ۱۴۰۳ش.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، قم، دایرة المعارف فقه فارسی، ۱۳۸۷ش.
- جناتی، محمد ابراهیم، «بلوغ از دیدگاه فقه اجتهادی»، مجله کیهان اندیشه، شماره ۶۱، مرداد و شهریور۱۳۷۴ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، تصحیح سید محمدرضا حسینی جلالی، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۶ق.
- خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک، تهران، مکتبة الصدوق، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- رجایی، سیدمحمد، المسائل الفقهیة، قم، انتشارات علمیة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- سبحانی، جعفر، البلوغ: حقیقته، علاماته وأحکامه، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۴۳۹ق.
- شوشتری، محمد تقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران، کتابفروشی صدوق، ۱۴۰۶ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تصحیح و تعلیقه سیدمحمد کلانتر، قم، انتشارات داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک الافهام، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق و مصحح: سید محمد تقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- صادقی تهرانی، محمد، رساله توضیح المسائل نوین، تهران، امید فردا، ۱۳۸۴ش.
- صانعی، یوسف، بلوغ دختران، قم، میثم تمار، ۱۳۸۶ش.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آلالبیت، ۱۴۱۴ق.
- فیض کاشانی، محمد محسن، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، بیتا.
- کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، كشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ج۱، ص۲۵۴.
- محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بیتا.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- معرفت، محمد هادی، «بلوغ دختران»، مجله کتاب نقد، شماره۱۲، ۱۳۷۸ش.
- مهریزی، مهدی، بلوغ دختران، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: عباس قوچانی، علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نورمفیدی، سیدمجتبی، بررسی فقهی بلوغ دختران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۵ش.