خطبه ۸۰ نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۶۲: | خط ۶۲: | ||
=== ناقص بودن عقل زنان === | === ناقص بودن عقل زنان === | ||
ناقص بودن عقل زنان در روایت‌های متعددی بیان شده<ref>برای دیدن برخی از این روایت‌ها نگاه کنید به: کلینی، کافی، ج۵، ص۳۹، حدیث ۴؛ و ص۳۲۲، حدیث ۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۹۱، حدیث ۴۳۷۵.</ref> و آن را دلیلی بر درستی این محتوا دانستهاند.<ref>حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۱-۱۴۲.</ref> برای تبیین نقصان عقل زنان، تفسیرهای مختلفی ارائه شده است.<ref>برای دیدن برخی از این تفسیر‌ها، نگاه کنید به: مهریزی، «تأملی در احادیث نقصان عقل زنان»، ص۹۲-۹۳.</ref> برخی از این دیدگاه‌ها چنین است: | |||
* '''بیان تفاوت‌های آفرینشی زن و مرد:''' این خطبه به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان اشاره دارد؛ به‌گونه‌ای که زنان احساسات و عواطفی قوی‌تری نسبت به مردان دارند، چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند.<ref>جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶.</ref> به گفته [[عبدالله جوادی آملی|عبدالله جوادی آملی]]، از مفسّران شیعه، آن عقلی که ممکن است در مرد بیش از زن باشد، عقل علوم سیاست و کارهای اجرایی است و اگر کسی در مسائل سیاسی و اجرایی عاقل‌تر و خردمندتر بود، نشانه برتری او و نزدیک بودنش به خدا نیست.<ref>جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۱.</ref> البته اینکه عقل زنان کمتر از مردان باشد، همیشه درست نیست؛ زنان باهوشی هم هستند که عقل‌شان بیشتر از مردان است.<ref>منتظری، درس‌هایی از نهج البلاغه، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۲۳۸.</ref> پژوهشگران متعددی این تفسیر را پذیرفته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۷۵؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۶۹-۷۰؛ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۷؛ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶؛ مخلصی، «سخن امام علی(ع) درباره زن و بازکاوی دیدگاه‌ها»، ص۱۵۱.</ref> | |||
* '''ناظر بودن حدیث به واقعیات اجتماعی دوران جاهلیت:''' [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سید علی خامنه‌ای]] رهبر [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]]، احتمال داده، این روایت ناظر به ویژگی‌های زن در [[دوران جاهلیت]] باشد نه طبیعت زن. وی معتقد است زنان در زمان جاهلیت از نظر تربیت، قدرت اندیشه و ... پایین‌تر از مردان بودند و امام علی(ع) در این خطبه زنی را توصیف می‌کند که به‌تازگی از اسارت [[جاهلیت]] درآمده است.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=20081 «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ در مسجد ابوذر تهران»]، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای.</ref> | |||
* '''اشاره به عایشه:''' به نظر [[ابن ابی‌الحدید|ابن‌ابی‌الحدید]]، متکلم [[معتزله|معتزلی‌ِ]] اهل‌سنت و از مفسّران نهج البلاغه، این خطبه در تعریض به رفتار عایشه، بیان شده است.<ref>ابن‌ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۱۴.</ref> با این حال شوشتری، مؤلف بهج الصباغه، معتقد است اگر چه امام علی(ع) این خطبه را در مذمت عایشه خوانده است، اما این کلام به صورت عام بیان شده و شامل همه زنان می‌شود.<ref>شوشتری، بهج الصباغه، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۲۱۹.</ref> | |||
* '''کلامی بر پایه جدل:''' ابوالقاسم علیدوست که سند این روایت را ضعیف می‌داند، معتقد است، از آنجا که روایت‌هایی با این مضمون در کتاب‌های معتبر اهل‌تسنن وجود دارد، برخی شیعیان با ذکر چنین روایتی، عملکرد برخی صحابه در پیروی کردن از یک زن (پیروی کردن از عایشه در جنگ جمل) را مخالف آموزه‌های آنان دانستهاند.<ref>علیدوست، [http://a-alidoost.ir/persian/lessons/23558/ «فقه القضاء (شرایط قاضی)»]، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.</ref> | |||
* '''جعلی بودن خطبه:''' [[یوسف صانعی]] بر این باور است که احادیثی که بر کم بودن عقل زنان دلالت دارد، مخالف قرآن است و این روایت‌ها که در فقه اهل سنت ریشه دارد، برای مقابله با حضرت زهرا(س) جعل شده است.<ref>صانعی، «مصاحبه با مجله پیام زن»، ص۱۲، به نقل از: حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۰-۱۴۱.</ref> | |||
==زمان ایراد == | ==زمان ایراد == | ||
نسخهٔ ۳ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۴۶
| خطبه ۸۰ نهج البلاغه | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| نامهای دیگر | خطبه نواقصُ العقول |
| موضوع | مذمت زنان، صفات زنان، چگونگی رفتار و تعامل با زنان. |
| صادره از | امام علی(ع) |
| منابع شیعه | نهج البلاغه |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
خطبه ۸۰ نهج البلاغه معروف به خطبه نَواقِص‌ُ العُقول، کلامی منسوب به امام علی(ع) است که در آن به کاستی زنان در زمینه‌های عقل، ایمان و بهره اقتصادی اشاره شده است.
این خطبه، به‌دلیل محتوایش، مورد بحث و انتقاد بسیاری قرار گرفته و تفاسیر متفاوتی از آن ارائه شده و برخی در اعتبار آن تردید کرده‌اند. عده‌ای منظور علی(ع) را زنی خاص (عایشه) و برخی وی را در مقام توضیح صفات زنان زمان جاهلیت دانستهاند.
«نواقص‌ُالعقول» عبارتی از این خطبه، به‌معنای تفاوت یا بهره کم‌ترِ زنان در زمینه عقل نسبت به مردان است که گاه خطبه با همین عبارت شناخته می‌شود.
در مورد تاریخ ایراد این خطبه نظرات مختلفی وجود دارد. شماره ترتیبی این خطبه در نسخه‌های نهج البلاغه، متفاوت است.
معرفی و جایگاه
خطبه ۸۰ نهج البلاغه، یکی از خطبه‌های امام علی(ع) در نهج البلاغه است که در آن به جایگاه زنان اشاره شده است. اهمیت جایگاه زنان در مباحث اسلامی سبب شده این خطبه پیوسته محل بحث محققان علوم اسلامی باشد.[۱] رویکرد نهج البلاغه به موضوع زن، یکی از بحث‌برانگیزترین مباحث در حوزه اندیشه دینی است که مورد توجه افراد مختلف با عقاید گوناگون قرار دارد.[۲] معنای ظاهری این کلام امام علی(ع) بر نکوهش زنان دلالت دارد[۳] و به همین دلیل، گفته شده، این خطبه، ذهن برخی انسان‌ها، به‌ویژه دیدگاه برخی زنان به مذهب را منفی کرده است.[۴]
به گفته محققان، امام علی(ع) در این خطبه، جنگ جمل را آسیب‌شناسی[۵] و برخی ویژگی‌های زنان را بیان کرده است تا در آینده رویدادهایی مانند جنگ جمل، که به دلیل پیروی از یک زن (عایشه) رخ داد، اتفاق نیفتد.[۶] ناصر مکارم شیرازی، از شارحان نهج البلاغه، معتقد است است درباره تفسیر محتوای این خطبه که به مسئله زنان اشاره دارد، زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌هایی رخ داده است؛ چرا که در طول تاریخ، تبیین شخصیت زن همواره محل بحث و گفت‌و‌گو بوده و دربارۀ آن افراط و تفریط‌هایی صورت گرفته است و آن زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌ها به این خطبه نیز سرایت کرده است.[۷]
رویکرد پژوهشگران اسلامی در برابر این خطبه یکسان نیست؛ برخی این خطبه را به دلیل سند و محتوای خاصش، غیر معتبر می‌دانند؛ بعضی دیگر این خطبه را معتبر دانسته، آن را به همان معنای ظاهری‌اش شرح داده‌اند؛ در مقابل، گروهی دیگر اگر چه به معتبربودن این خطبه باور دارند، اما معنای ظاهری آن را تأویل کرده‌اند.[۸] این خطبه در نسخه‌های صبحی صالح و محمد دشتی، در جایگاه هشتادمین خطبه قرار دارد.[۹]
| نام نسخه | شماره خطبه [۱۰] |
|---|---|
| المعجم المفهرس و صبحی صالح | ۸۰ |
| فیض الاسلام | ۷۹ |
| خوئی، ملاصالح | ۷۹ |
| ابن ابی الحدید | ۷۹ |
| محمد عبده | ۷۶ |
| ملافتح الله | ۸۱ |
| فی ظلال | ۷۸ |
| ابن میثم | ۷۷ |
اعتبار
عبدالحسین خسروپناه این خطبه را بدون هیچ تردیدی صحیح دانسته است.[۱۱] ناصر مکارم شیرازی، مؤلف کتاب پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، با صحیح شمردن اسناد همۀ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه (از جمله خطبه ۸۰)،[۱۲] تنها به شرح و تفسیر این خطبه بسنده کرده است.[۱۳] ابوالقاسم علیدوست از اساتید حوزه علمیه قم، اسناد این روایت را مُرسل و غیرمعتبر دانسته است.[۱۴] به باور او، تعلیل‌های نادرستی که در این روایت وارد شده (ناقص الایمان دانستن زنان به جهت نماز نخواندن آنها در ایام عادت) شاهدی بر این است که این روایت را شخص معصوم، بیان نکرده است.[۱۵]
به باور عبدالزهرا حسینی خطیب، این خطبه بخشی از نامه طولانی علی(ع) است که در بخش‌های مختلف نهج البلاغه[۱۶] پراکنده شده و در آن به واقعه جنگ جمل اشاره می‌شود.[۱۷] در منابع شیعی این نامه در کتاب‌های المسترشد[۱۸] و کشف المحجه[۱۹] و در منابع اهل‌تسنن در کتاب‌های الغارات[۲۰] و الامامة و السیاسه[۲۱] آمده است. همچنین بخش‌هایی از این خطبه در کتاب کافی،[۲۲] تحف العقول[۲۳] و امالی شیخ صدوق[۲۴] آمده است. برخی محقّقان با بررسی نسخه‌های متعدد از نامۀ امام علی(ع) -که خطبه ۸۰ نهج البلاغه بخشی از آن است- به این نتیجه رسیده‌اند که سید رضی این خطبه را از منابع تحریف‌شده گرفته است؛ به این صورت که در کتاب‌های تحریف‌شده، راویان متأخّر با بهره‌گیری از منابع اهل‌سنت این خطبه را به نامۀ امام علی(ع) اضافه کرده‌اند، در حالی که در کتاب‌های متقدّمی چون الغارات و الامامة و السیاسة این بخش از کلمات، نقل نشده است.[۲۵]
محتوای خطبه
در خطبه ۸۰ نهج البلاغه، امام علی(ع) به کاستی‌های زنان در عقل، ایمان، و بهره اقتصادی اشاره کرده و مردم را حتی از پیروی کردن از زنان خوب نیز برحذر می‌دارد.[۲۶] مکارم شیرازی معتقد است، زنان و مردان در ابعاد انسانی و الهی برابرند، اما برخی تفاوت‌های طبیعی موجب شده آنها در برخی احکام فرق داشته باشند که باید در مسائلی چون میراث و عهده‌داری منصب قضاوت به آنها توجه داشت.[۲۷] به گفته محمدکاظم طباطبایی، مؤلف کتاب منطق فهم حدیث، بیشتر زنان معنای ظاهری این خطبه را نادرست و بیشتر مردان آن را درست دانستهاند؛ در حالی که هر دوی آنان به دلیل تمایلات و خواسته‌های جنسیتی‌شان، به حقیقت دست نیافته‌اند.[۲۸]
ناقص بودن عقل زنان
ناقص بودن عقل زنان در روایت‌های متعددی بیان شده[۲۹] و آن را دلیلی بر درستی این محتوا دانستهاند.[۳۰] برای تبیین نقصان عقل زنان، تفسیرهای مختلفی ارائه شده است.[۳۱] برخی از این دیدگاه‌ها چنین است:
- بیان تفاوت‌های آفرینشی زن و مرد: این خطبه به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان اشاره دارد؛ به‌گونه‌ای که زنان احساسات و عواطفی قوی‌تری نسبت به مردان دارند، چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند.[۳۲] به گفته عبدالله جوادی آملی، از مفسّران شیعه، آن عقلی که ممکن است در مرد بیش از زن باشد، عقل علوم سیاست و کارهای اجرایی است و اگر کسی در مسائل سیاسی و اجرایی عاقل‌تر و خردمندتر بود، نشانه برتری او و نزدیک بودنش به خدا نیست.[۳۳] البته اینکه عقل زنان کمتر از مردان باشد، همیشه درست نیست؛ زنان باهوشی هم هستند که عقل‌شان بیشتر از مردان است.[۳۴] پژوهشگران متعددی این تفسیر را پذیرفته‌اند.[۳۵]
- ناظر بودن حدیث به واقعیات اجتماعی دوران جاهلیت: سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، احتمال داده، این روایت ناظر به ویژگی‌های زن در دوران جاهلیت باشد نه طبیعت زن. وی معتقد است زنان در زمان جاهلیت از نظر تربیت، قدرت اندیشه و ... پایین‌تر از مردان بودند و امام علی(ع) در این خطبه زنی را توصیف می‌کند که به‌تازگی از اسارت جاهلیت درآمده است.[۳۶]
- اشاره به عایشه: به نظر ابن‌ابی‌الحدید، متکلم معتزلی‌ِ اهل‌سنت و از مفسّران نهج البلاغه، این خطبه در تعریض به رفتار عایشه، بیان شده است.[۳۷] با این حال شوشتری، مؤلف بهج الصباغه، معتقد است اگر چه امام علی(ع) این خطبه را در مذمت عایشه خوانده است، اما این کلام به صورت عام بیان شده و شامل همه زنان می‌شود.[۳۸]
- کلامی بر پایه جدل: ابوالقاسم علیدوست که سند این روایت را ضعیف می‌داند، معتقد است، از آنجا که روایت‌هایی با این مضمون در کتاب‌های معتبر اهل‌تسنن وجود دارد، برخی شیعیان با ذکر چنین روایتی، عملکرد برخی صحابه در پیروی کردن از یک زن (پیروی کردن از عایشه در جنگ جمل) را مخالف آموزه‌های آنان دانستهاند.[۳۹]
- جعلی بودن خطبه: یوسف صانعی بر این باور است که احادیثی که بر کم بودن عقل زنان دلالت دارد، مخالف قرآن است و این روایت‌ها که در فقه اهل سنت ریشه دارد، برای مقابله با حضرت زهرا(س) جعل شده است.[۴۰]
زمان ایراد
درباره زمان ایراد خطبه اختلاف‌نظر است؛ برخی همچون سبط بن جوزی[۴۱] و سیدرضی گردآورنده نهج البلاغه، معتقدند این خطبه بعد از جنگ جمل بیان شده است. حسینی خطیب این خطبه را بخشی از نامهای دانسته است که امام علی(ع) پس از سقوط مصر به‌وسیله عمرو بن عاص و شهادت محمد بن ابی‌بکر نوشته و امر کرده است تا آن نامه برای مردم خوانده شود.[۴۲] آیت‌الله مکارم شیرازی این نظر را دیدگاه معروف در این مسئله خوانده است.[۴۳] بنابراین گفته شده زمان ایراد این خطبه سال ۳۶ یا سال ۳۸ قمری بوده است.[۴۴] همچنین این احتمال داده شده، که امام(ع) این خطبه را چندبار خوانده باشد.[۴۵]
متن و ترجمه خطبه ۸۰ نهج البلاغه
پانویس
- ↑ قندهاری، و طاهره صالحی، «اعتبارسنجی النساء نواقص العقول در نهج البلاغه»، ص۳۹۴.
- ↑ خسروی، و دیگران، «گونه‌شناسی نگرش به زن در پژوهش‌های علمی در پرتو کلام امام علی(ع)»، ص۸۲.
- ↑ برقعی، «جایگاه حقوقی زن در نهج البلاغه»، ص۱۵۸.
- ↑ بتول، «جایگاه زن در سیره امام علی(ع) با تأکید بر نهج البلاغه»، ص۱۰.
- ↑ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۵.
- ↑ ابن‌میثم، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۲۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸-۲۸۹.
- ↑ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۶.
- ↑ دشتی، و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۵۰۹.
- ↑ دشتی، و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۵۰۹.
- ↑ خسروپناه، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۵۵-۵۹.
- ↑ نگاه کنید به: مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ برای دیدن نامه در بخش‌های مختلف نهج البلاغه، نگاه کنید به: جعفری، «مقدمه»، در کتاب شبهات زن در نهج البلاغه، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
- ↑ نگاه کنید به: حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۹؛ و ج۲، ص۸۲-۸۳.
- ↑ نگاه کنید به: طبری، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۸-۴۲۷.
- ↑ نگاه کنید به: سید ابن‌طاووس، کشف المحجه، ۱۳۷۵ش، ص۲۳۵-۲۶۹.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۹۹-۲۱۲.
- ↑ ابنِ‌قُتَیْبه دینَوَری، الامامة و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۱۷.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۳۶۸.
- ↑ شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۴.
- ↑ قندهاری، و طاهره صالحی، «اعتبارسنجی النساء نواقص العقول در نهج البلاغه»، ص۴۳۲.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۹۸.
- ↑ طباطبایی، منطق فهم حدیث، ۱۳۹۰ش، ص۴۱۹.
- ↑ برای دیدن برخی از این روایت‌ها نگاه کنید به: کلینی، کافی، ج۵، ص۳۹، حدیث ۴؛ و ص۳۲۲، حدیث ۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۹۱، حدیث ۴۳۷۵.
- ↑ حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۱-۱۴۲.
- ↑ برای دیدن برخی از این تفسیر‌ها، نگاه کنید به: مهریزی، «تأملی در احادیث نقصان عقل زنان»، ص۹۲-۹۳.
- ↑ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۱.
- ↑ منتظری، درس‌هایی از نهج البلاغه، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۲۳۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۷۵؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۶۹-۷۰؛ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۷؛ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶؛ مخلصی، «سخن امام علی(ع) درباره زن و بازکاوی دیدگاه‌ها»، ص۱۵۱.
- ↑ «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ در مسجد ابوذر تهران»، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ ابن‌ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۱۴.
- ↑ شوشتری، بهج الصباغه، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۲۱۹.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ صانعی، «مصاحبه با مجله پیام زن»، ص۱۲، به نقل از: حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۲-۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امیرالمومنین، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۵.
- ↑ حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۳.
- ↑ وَ مِن خُطبَةٍ لَه (علیه السّلام) بعد فراغه من حرب الجمل في ذمّ النساء ببيان نقصهنّ
- ↑ ترجمه آیت الله مکارم شیرازی
منابع
- «امام علی(ع)، زنان را ناقص العقل و ناقص الایمان معرفی کرده است؟»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۹ مرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «ظلم و ستم به زنان عامل ناقص العقل بار آمدن آنها در جوامع بشری»، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲۸ فروردین ۱۴۰۲ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۴ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۴ق.
- شویلی، علی غانم، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، بغداد، منشورات دار الحسین(ع)، ۱۴۳۷ق.
- ابن‌ابى‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمة، تصحیح حسین تقی‌زاده، قم، المجمع العالمي لاهل البيت عليهم‌السلام، ۱۴۲۶ق.
- جعفری، سید محمدمهدی، «مقدمه»، در کتاب شبهات زن در نهج البلاغه، تألیف گروهی از نویسندگان، تهران، چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۴۰۱ق.
- جعفری، محمدمهدی، پرتوی از نهج البلاغه، قم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- حسینی خطیب، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۰۹ق.
- دشتی، محمد، و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغه، قم، مؤسسه فرهنگی تحقيقاتی اميرالمومنين(ع)، ۱۳۷۵ش.
- ابنِ‌قُتَیْبه دینَوَری،عبدالله بن مسلم، الاِمامة و السیاسه، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۰ق.
- علیدوست، ابوالقاسم، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سایت سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امیرالمومنین، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، ۱۳۸۴ش.