آیه ۱۸ سوره فاطر
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره فاطر |
| شماره آیه | ۱۸ |
| جزء | ۲۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی و اخلاقی |
| درباره | پاداش و عذاب برای خود شخص انجام دهنده عمل است و انذار پیامبر اکرم (ص) برای کسی که از خدا می‌ترسد، نماز به پا می‌دارد و تزکیه می‌کند، مفید است. |
| آیات مرتبط | آیه ۳۸ سوره نجم |
آیه ۱۸ سوره فاطر به عدل خداوند و روز قیامت از از ارکان اساسی اعتقادات اسلامی اشاره کرده است. به گفته مکارم شیرازی، بعد از سخن خداوند در آیه قبل مبنی بر اینکه اگر بخواهد، قومی دیگر را جایگزین شما می‌کند، سؤالی ایجاد شد که در هر دوره‌ای، مؤمنانی هم وجود داشتند، آیا آن‌ها هم با گناه‌کاران عذاب شدند؟ خداوند با این آیه پاسخ داد که هیچ‌کسی بار گناه دیگری را به دوش نمی‌کشد.
در قسمت دیگر از آیه نیز بیان شده که انذار پیامبر اسلام(ص) فقط در افرادی مؤثر است که از خداوند می‌ترسند و نماز به پا می‌دارند. از نظر علامه طباطبایی، پرداختن به مسئله تزکیه در این آیه پس بیان ویژگی افراد خداترس و نمازخوان، نشان دهنده این نکته است که توحید و انذار باعث تزکیه شخصی و پاک شدن از رذائل، خواهد شد.
تزکیه در آیه ۱۸ سوره فاطر، تطهیر نفس از پلیدی گناه معنا شده است. برخی دیگر معنای تزکیه را انجام طاعت خداوند و قیام به واجبات از قبیل زکات دانسته‌اند.
نکات کلی
آیه ۱۸ سوره فاطر به رکن‌های اساسی اعتقادات اسلامی پرداخته است. از سویی به عدل خداوند اشاره کرده که پاداش و عذاب برای خود شخص انجام‌دهنده عمل است و از سوی دیگر به روز قیامت و شدت مجازات اعمالش اشاره می‌کند.[۱] در این آیه، همچنین درباره انذار پیامبر اسلام(ص) به افرادی خداترس و نمازخوان و تزکیه سخن گفته شده است؛ «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۚ وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَىٰ حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَىٰ ۗ إِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ ۚ وَمَنْ تَزَكَّىٰ فَإِنَّمَا يَتَزَكَّىٰ لِنَفْسِهِ ۚ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ» «و هیچ باربردارنده‌ای، بار [گناه] دیگری را برنمی‌دارد و اگر گرانباری [دیگری را به یاری] به سوی بارش فرا خواند چیزی از آن برداشته نمی‌شود هر چند خویشاوند باشد [تو] تنها کسانی را که از پروردگارشان در نهان می‌ترسند و نماز برپا می‌دارند هشدار می‌دهی و هر کس پاکیزگی جوید تنها برای خود پاکیزگی می‌جوید و فرجام [کارها] به سوی خداست.»
شیخ طوسی و طبرسی از مفسران شیعه نیز معتقدند خداوند در این آیه، به حکمت و عدالت اشاره کرده است.[۲] از نظر علامه طباطبایی، خداوند پس از بیان ویژگی افراد خداترس و نمازخوان که پذیرش انذار است، به مسئله تزکیه می‌پردازد تا نشان دهد توحید و انذار باعث تزکیه شخص و پاک شدن از رذائل، خواهد شد.[۳]
کسی گناه دیگری را به دوش نمی‌کشد
به گفته مکارم شیرازی، بعد از سخن خداوند در آیه قبل مبنی بر اینکه اگر بخواهد، شما را می‌برد و قومی دیگر را جایگزین می‌کند، سؤالی ایجاد شد که در هر دوره‌ای، مؤمنانی هم وجود داشتند، آیا آن‌ها هم با گناه‌کاران عذاب شدند؟ خداوند با نزول آیه ۱۸ سوره فاطر پاسخ داد که هیچ‌کسی بار دیگری را به دوش نمی‌کشد.[۴] مؤلف الدر المنثور ذیل این آیه، روایتی از حضرت محمد(ص) نقل کرده است که در آن هشدار می‌دهد: هر شخصی جنایتی مرتکب شود، خودش قصاص می‌شود و هیچ پدر و فرزندی جای دیگری قصاص نمی‌شوند، سپس آن حضرت این آیه را قرائت کرد.[۵]
ترس از پروردگار غایب یا ترس از پروردگار در غیب؟
در قسمتی از آیه ۱۸ سوره فاطر بیان شده، انذار پیامبر اکرم(ص) فقط در افرادی مؤثر است که از خداوند می‌ترسند و نماز به پا می‌دارند؛ «إِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ». برخی از مفسران شیعه ذکر کرده‌اند که مراد از بالغیب این است که انذار پیامبر اسلام(ص) فقط به افرادی که از پروردگار غایب و نادیده می‌ترسند، مفید است.[۶] برخی دیگر نیز آن را به انذار پیامبر(ص) به افرادی که از پروردگار در غیب و پنهان می‌ترسند، معنا کرده‌اند.[۷] شیخ طبرسی از این معنا به قیل یاد کرده است.[۸]
عده‌ای دیگر منظور از آن را، غیبت از احکام آخرت و ترس‌های آن، بیان کرده‌اند. پس معنا اینطور است که تو ای پیامبر فقط کسانی را انذار می‌دهی که از خداوند می‌ترسند درحالی که غایبند از عذاب آخرت و احوال آن و ندیده می‌ترسند.[۹] مغنیه در التفسیر الکاشف، مراد از آن را کسانی که از خدا می‌ترسند و امید به ثوابش در روز آخرت دارند، ذکر کرده است.[۱۰]
تزکیه نفس یا قیام به واجبات
به گفته برخی از مفسران شیعه مراد از تزکیه در آیه ۱۸ سوره فاطر، تطهیر نفس از پلیدی گناه و تزکیه نفس معنا شده است.[۱۱] مقاتل بن سلیمان نیز منظور از این جمله را کسی که صلح کند، پس برای نفسش صلح کرده، بیان کرده است.[۱۲] فضل بن حسن طبرسی نیز از این احتمال به قیل یاد کرده است.[۱۳]
برخی دیگر نیز مراد از تزکیه را انجام طاعت خداوند و قیام به واجبات از قبیل زکات دانسته‌اند.[۱۴] ازنظر شیخ طوسی انجام این کارها چون ثواب دارد و نفعش به خود شخص برمی‌گردد، لذا نفس خود را تزکیه می‌کند.[۱۵] برخی نیز مراد از تزکیه را، ترکیبی از هردو قول می‌دانند.[۱۶]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۲۲۴-۲۲۵.
- ↑ شیخ طوسی، التبيان، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۴۲۲؛ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۸، ص۶۳۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق، ج۱۷، ص۳۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۲۲۴.
- ↑ سیوطی، تفسیر الدر المنثور، ۱۴۱۴ق، ج۷، ص۱۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق، ج۱۷، ص۳۶؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶-۱۴۱۰ق، ج۲۴، ص۳۲۴؛ ابن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۵۵۵؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۱، ص۴۳.
- ↑ شیخ طوسی، التبيان، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۴۲۲؛ ابو‌الفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۶-۱۳۷۸ش، ج۱۶، ص۱۰۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۲۲۶؛ شبر، تفسیر القرآن الکریم، مؤسسه دار الهجرة، ص۴۱۳.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۸، ص۶۳۳.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۸، ص۶۳۳؛ شریف لاهیجی، تفسير شريف لاهيجى، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۷۱۵؛ شبر، تفسیر القرآن الکریم، مؤسسه دار الهجرة، ص۴۱۳.
- ↑ مغنیه، التفسير الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۲۸۵.
- ↑ ابو‌الفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۶-۱۳۶۵۳؛ شبر، تفسیر القرآن الکریم، مؤسسه دار الهجرة، ص۴۱۳؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۲۳۶؛ شریف لاهیجی، تفسير شريف لاهيجى، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۷۱۵؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق، ج۱۷، ص۳۶.
- ↑ ابن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۵۵۵.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۸، ص۶۳۳.
- ↑ شیخ طوسی، التبيان، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۴۲۳؛ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۸، ص۶۳۳.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق. ج۸، ص۶۳۳.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۶۹-۱۳۷۸ش، ج۱۱، ص۱۹-۲۰.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۶ش.
- ابن سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، به تصحیح عبدالل محمود شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- ابو‌الفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان، گردآورنده محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶-۱۳۷۸ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر، تفسیر الدر المنثور، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- شبر، سید عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، قم، مؤسسه دار الهجرة، بی‌تا.
- شریف لاهیجی، تفسير شريف لاهيجى، گردآورنده جلال الدین محدث، تهران، دفتر نشر داد، ۱۳۷۳ش.
- شیخ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به تصحیح هاشم رسولی و دیگران، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبيان، گردآورنده احمدحبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶-۱۴۱۰ق.
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۰-۱۳۵۳ق.
- طیب، عبدالحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام، ۱۳۶۹-۱۳۷۸ش.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، تفسیر الصافی، به تحقیق سید محسن حسینی امینی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسير الکاشف، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین علیه السلام، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱-۱۳۷۴ش.