سکوت ۲۵ ساله
 | |
| در مکه | |
|---|---|
| ۵۹۹م | ولادت |
| ۶۰۵م | شروع حضور در خانه پیامبر(ص) |
| ۶۱۰م | نخستین پذیرنده دعوت پیامبر(ص) به اسلام |
| ۶۱۳م | حمایت از پیامبر در واقعه یوم‌الدار |
| ۶۱۶م | حضور در محاصره شعب ابی‌طالب |
| ۶۱۹م | درگذشت ابوطالب (پدر) |
| ۶۲۲م | لیلة المبیت: خفتن به جای پیامبر(ص) |
| در مدینه | |
| ۶۲۲م | هجرت به مدینه |
| ۲ق-۶۲۴م | شرکت در غزوه بدر |
| ۲ق-۶۲۴م | ازدواج با فاطمه(س) |
| ۳ق-۶۲۵م | شرکت در غزوه احد |
| ۴ق-۶۲۶م | درگذشت فاطمه بنت اسد (مادر) |
| ۵ق-۶۲۷م | شرکت در غزوه احزاب و قتل عمرو بن عبدود |
| ۶ق-۶۲۸م | نگارش متن پیمان صلح حدیبیه به امر پیامبر(ص) |
| ۷ق-۶۲۹م | فاتح قلعه خیبر در غزوه خیبر |
| ۸ق-۶۳۰م | شرکت در فتح مکه و شکستن بتها به امر پیامبر(ص) |
| ۹ق-۶۳۱م | جانشین پیامبر(ص) در مدینه در غزوه تبوک |
| ۹ق-۶۳۱م | مأمور ابلاغ آیات برائت به مشرکان |
| ۹ق-۶۳۱م | حضور در واقعه مباهله |
| ۱۰ق-۶۳۲م | شرکت در حجة الوداع |
| ۱۰ق-۶۳۲م | واقعه غدیر خم |
| ۱۱ق-۶۳۲م | درگذشت پیامبر و تغسیل و تکفین وی به دست امام علی(ع) |
| دوران خلفای سه‌گانه | |
| از ۱۱ تا ۳۵ق | آغاز دوران سکوت ۲۵ ساله |
| ۱۱ق-۶۳۲م | ماجرای سقیفه بنی ساعده و آغاز خلافت ابوبکر |
| ۱۱ق-۶۳۲م | حمله به خانه علی(ع) برای گرفتن بیعت از او |
| ۱۱ق-۶۳۲م | درگذشت حضرت زهرا(س) (همسر) |
| ۲۳ق-۶۴۴م | شرکت در شورای شش نفره عمر جهت تعیین خلیفه |
| ۳۵ق-۶۵۵م | فرستان حسنین برای محافظت از عثمان |
| دوران حکومت امام علی(ع) | |
| ۳۵ق-۶۵۵م | بیعت مردم و آغاز دوره حکومت (حدود ۵۷سالگی) |
| ۳۶ق-۶۵۶م | جنگ جمل |
| ۳۷ق-۶۵۷م | جنگ صفین |
| ۳۸ق-۶۵۸م | جنگ نهروان |
| ۴۰ق-۶۶۱م | شهادت (حدود ۶۲سالگی) |
سکوتِ ۲۵ ساله یا دورانِ خانه‌نشینیِ امام علی که از زمان رحلت پیامبر (۱۱ق) تا پذیرش خلافت از سوی او (۳۵ق) ادامه داشت، دوره‌ای از صبر و تقیۀ امام علی، به منظور حفظ وحدت اسلامی و مصالح جامعه دینی بود. امام علی(ع) برای حفظ منافع دینی و وحدت اسلامی از حق خود (جانشینی پیامبر) چشم پوشید و با خلفای سه‌گانه همکاری کرد. در این دوران علی(ع) برای اثبات حقانیت خود بارها احتجاج کرد و نسبت به عملکرد خلفای سه‌گانه برخورد انتقادآمیز و نصحیت‌گرانه داشت.
پس از رحلت پیامبر(ص) واقعۀ سَقیفۀ بَنی‌ساعِده مُنجَر به انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه شد که با مخالفت علی بن ابی‌طالب و برخی از صحابه همراه بود. نبود یاور، ترس از به‌خطر افتادن جان اهل‌بیت و مسلمانان، و جلوگیری از فروپاشی جامعه اسلامی، از دلایل سکوت ۲۵ ساله علی(ع) دانسته شده است. همچنین، خطر حمله رومیان و پیروی از روش پیامبران، دیگر عواملی بودند که او را به صبر و سکوت واداشتند. با این حال علی(ع) در برابر تحولات و وقایع اساسی جامعه مسلمین، راهبردی فعالانه داشت.
امام علی(ع) در این دوره با جمع‌آوری قرآن، ارائه مشورت‌هایی در زمینه فتوحات، مشورت‌دادن به خلفای سه‌گانه در مشکلات و مسائل سیاسی و کار برای تأمین زندگی بینوایان نقش خود را ایفا کرد. حمله به خانه او، شهادت حضرت فاطمه(س)، تشکیل شورای شش‌نفره و کشته‌شدن عثمان، از وقایع مهم این دوران بودند. در دوران خلافت خلفا، فتوحات گسترده‌ای صورت گرفت، اما علی بن ابی‌طالب در این جنگ‌ها شرکت نکرد و فتوحات در دوره خلافت او متوقف شد.
اهمیت و جایگاه
سکوت ۲۵ ساله، یا دوران صبر امام علی(ع)،[۱] بخشی از زندگانی علی(ع) در دوران حکومت خلفای سه‌گانه است که وی از حق خود برای جانشینی پیامبر اسلام(ص) چشم پوشید. این دوران، از هنگام رحلت پیامبر(ص) آغاز و تا پذیرش خلافت از سوی او در سال ۳۵ق پایان یافت.[۲] برخی نویسندگان سکوت ۲۵ ساله امام علی را نمونه‌ای از تقیّۀ امامان[۳] و از نوع تقیّۀ مُداراتی دانسته‌اند.[۴] اگرچه در دوران سکوت ۲۵ ساله، امام علی(ع) از برعهده گرفتن خلافت منع شد، اما مطابق حدیثی از امام رضا(ع) در همان دوران مقام امامت را بر عهده داشت.[۵]
جواد محدثی، مؤلف کتاب فرهنگ غدیر، تعبیر سکوت ۲۵ ساله را تعبیر دقیقی نمی‌داند، چرا که علی(ع) برای اثبات حقانیت خود بارها احتجاج کرد و نسبت به عملکرد خلفای سه‌گانه برخورد انتقادآمیز و نصحیت‌گرانه داشت.[۶] اختلاف امام علی(ع) با مخالفانش، روز به روز آشکارتر می‌شد و مشکلاتی را در روابط آنان پدید آورد؛ مانند حمله به خانه علی(ع)، قهر حضرت فاطمه(س) با شِیْخَیْن و شهادت او.[۷] از آنجا که علی(ع) به دست آوردن مقام خلافت را در تعارض با اهدافش (حفظ اسلام و زحمات پیامبر) می‌دید، به ناچار مجبور به سکوت شد.[۸]
علی بن ابی‌طالب در خطبۀ معروف به شِقشِقیّه مسائل مربوط به خلافت پیامبر(ص) را به صورت صریح بیان کرده،[۹] از خلیفه‌شدن خلفای پیش از خود شکایت می‌کند.[۱۰] در این خطبه، دوره کامل تاریخ سه خلیفه نخست از نگاه امام(ع) بیان می‌شود. از مباحث اصلی این خطبه می‌توان به مسئله خلافت، اوضاع سیاسی عصر سه خلیفه اول، علت سکوت ۲۵ ساله و انگیزه‌های پذیرش خلافت اشاره کرد.[۱۱] به گفته برخی نویسندگان، مردم با دیدن کاستی‌های حکومت خلفای سه‌گانه به ارزش علی(ع) پی بردند، به همین دلیل با کشته شدن عثمان برای حاکم شدن امام علی(ع) پافشاری کردند.[۱۲]
الگو گرفتن از سکوت ۲۵ سالۀ امام علی به منظور دستیابی به وحدت اسلامی، از امور ضروری برای مسلمانان دانسته شده است، تا به وسیله آن بتوانند از تسلط دشمنان اسلام جلوگیری کنند.[۱۳]
واقعه سقیفه بنی ساعده
بعد از رحلت پیامبر(ص)، هنگامی که علی(ع) با همراهی بنی‌هاشم مشغول کفن و دفن پیامبر(ص) بود، برخی از انصار و مهاجرین، در سَقیفۀ بَنی‌ساعِده جلسه‌ای تشکیل دادند تا جانشین پیامبر(ص) را انتخاب کنند.[۱۴] به گفته برخی تاریخ‌پژوهان، تعداد مهاجرانی که در سقیفه حاضر بودند، بسیار کم بود.[۱۵] آنان بدون توجه به واقعه غدیر[۱۶] و مخالفت برخی صحابه،[۱۷] برای خلافت با ابوبکر بیعت کردند.[۱۸] این بیعت با مخالفت امام علی(ع)، اهل‌بیت پیامبر و برخی مهاجران و انصار مواجه شد. مطابق برخی نقل‌های تاریخی، برخی مخالفان این افراد بودند: عَبّاس بن عَبدُالمُطَّلِب، فَضل بن عباس بن عبدُالمُطَّلِب، زُبیر بن عَوّام، خالد بن سعید، مِقْداد بن عَمْرو، سلمان فارسی، ابوذر غِفاری، عَمّار یاسر، بَراءِ بن عازِب و اُبَیّ بن کَعب.[۱۹]
چرایی سکوت
به باور شیعیان، اگر چه علی بن ابی‌طالب نخستین جانشین پیامبر بود،[۲۰] اما وی برای حفظ منافع جامعه دینی و وحدت اسلامی سکوت و با خلفا همکاری کرد.[۲۱] به نظر محمدتقی مصباح یزدی، از نظریه‌پردازان حوزه علمیه قم، اگر چه علی(ع) در همان دورۀ ۲۵ ساله می‌توانست بر مردم حکومت کند و حکومت او مَشروعیّت داشت، اما از آنجا که مردم با او بیعت نکرده بودند و حکومتش نزد مردم مَقبولیّت نداشت، از حکومت کردن بر آنان خودداری کرد و حکومتش را با زور و قدرت بر مردم تحمیل نکرد.[۲۲]
در مقابلِ این دیدگاه، مهدی بازرگان و مهدی حائری یزدی، از پژوهش‌گران شیعه، معتقدند حق حکومت، تنها با انتخاب مردم است و خدا و پیامبران و امامان، به خودی خود، حق حکومت ندارند.[۲۳] به نظر آنان سکوت امام علی(ع) در همین راستا تفسیر می‌شود.[۲۴] به گفته محمدحسن قَرامَلِکی، از استادان حوزه علمیه قم، طرفداران سِکولاریزم با تمسک به سکوت ۲۵ ساله امام علی(ع)، بر درستی سکولاریزم استدلال کرده‌اند.[۲۵] اهل‌سنت نیز معتقدند مسئله جانشینیِ پیامبر به مردم واگذار شده است.[۲۶] آنان فکر می‌کنند علی(ع) خود را جانشینِ تعیین‌شده از سوی پیامبر نمی‌دانست؛ به همین دلیل، وقتی بعد از کشته‌شدن عثمان مردم از علی(ع) خواستند که خلیفه شود، از پذیرش آن خودداری می‌کرد.[۲۷]
فقدان یاور
علی(ع) در خطبه ۲۶ نهج البلاغه، یکی از دلایل سکوت ۲۵ سالۀ خود را نداشتن یاور معرفی کرده است.[۲۸] همچنین بر اساس روایتی که در کتاب اَمالی شیخ طوسی از امام حسن(ع) نقل شده، وی دلیل خارج‌شدن پیامبر از مکه، سکوت ۲۵ سالۀ پدرش و نیز صلح خود با معاویه را همراهی نکردن مردم دانسته است.[۲۹]
ترس از به‌خطر افتادن جان اهل‌بیت و مسلمانان
یکی دیگر از دلایل سکوت ۲۵ امام علی که در خطبه ۲۶ نهج البلاغه[۳۰] و خطبه ۲۱۷ نهج البلاغه[۳۱] ذکر شده، ترس از به خطر افتادن جان خاندان امام علی(ع) دانسته شده است؛[۳۲] چنان‌که در روایت دیگری که اِبن‌اَبی‌الحَدید، از شارحان سنی‌مذهبِ نهج البلاغه، از علی(ع) نقل کرده، وی از به خطر افتادن جان مسلمانان نیز واهمه داشت.[۳۳]
نبودن شرایط مناسب
أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ بِهَا آكِلُهَا وَ مُجْتَنِي الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِينَاعِهَا كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ. (ترجمه: هر که با یاوری برخاست روی رستگاری بیند، و گر نه گردن نهد و آسوده نشیند که خلافت بدینسان همچون آبی بدمزه و نادلپذیر است، و لقمه‌ای گلوگیر، و آن که میوه را نارسیده چیند همچون کشاورزی است که زمین دیگری را برای کشت گزیند.)
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبۀ ۵، ص۵۲.
ابن‌میثم بَحرانی، مؤلف کتاب مِصباحُ السالِکین، با استناد به خطبه ۵ نهج البلاغه معتقد است، علی بن ابی‌طالب پس از جریان سقیفه، شرایط مناسب را برای بازپس‌گیری خلافت نمی‌دید و به همین دلیل مطالبه حق خود را چیدن میوه، در زمان نامناسب می‌دانست.[۳۴] محمدتقی جعفری، از شارحان نهج البلاغه، معتقد است خوش‌بینی مردم به یکدیگر و شایعه رضایت علی(ع) به ماجرای سقیفه، مردم را از آمادگی پذیرش حکومت امام علی محروم ساخت.[۳۵]
جلوگیری از فروپاشی جامعه اسلامی
شیخ مفید در کتاب الفُصولُ المُخْتاره، جلوگیری از تفرقه میان مسلمانان را دلیل سکوت امام علی(ع) دانسته است.[۳۶] مطابق روایتی که شیخ مفید در کتاب اَمالی نقل کرده، علی(ع) دلیل چشم‌پوشیِ خود از خلافت را حفظ اتحاد اسلامی و احساس خطر از بازگشت کفر دانسته است؛[۳۷] چنان‌که در نامه ۶۲ نهج البلاغه نیز به این دلیل اشاره شده است.[۳۸] همچنین هنگامی که حضرت فاطمه(س) همسرش را به بازپس‌گیری خلافت تشویق کرد، علی(ع) با اشاره به صدای مؤذنی که می‌آمد، باقی‌ماندن اسلام را دلیل سکوت خود دانست.[۳۹] امام علی در دوران صبر خود، اجازه نمی‌داد هیچ فردی به بهانه از بین رفتن حق خلافتش، در جامعه مسلمانان اختلاف افکند.[۴۰]
خطر حملۀ رومیان
مهدی پیشوایی، تاریخ‌پژوهش شیعه، خطر احتمالی حمله رومیان به مسلمانان را از دیگر علت‌های سکوت ۲۵ ساله علی(ع) دانسته است.[۴۱] در دوران زندگانی پیامبر(ص) رومیان سه‌بار رو در روی مسلمانان قرار گرفته بودند.[۴۲] آنان که مسلمانان را خطری جدی برای خود می‌دانستند، در صدد فرصتی مناسب برای حمله به مسلمانان بودند و اختلاف داخلی مسلمانان می‌توانست فرصتی مناسب برای آنها باشد.[۴۳]
پیروی از روش پیامبران
مطابق روایتی که از امام علی(ع) نقل شده،[۴۴] او در پاسخ به این شبهه که چرا در برابر عایشه، طَلْحه و زُبَیْر جنگید، اما در برابر خلفای سه‌گانه سکوت کرد، دلیل سکوت خود را پیروی از روش شش پیامبر (ابراهیم(ع)[۴۵]، لوط(ع)[۴۶]، یوسف(ع)[۴۷]، موسی(ع)[۴۸]، هارون(ع)[۴۹] و محمد(ص)[۵۰]) دانست که آنها هم برای مدتی در برابر قوم خود ناچار به سکوت شدند.[۵۱]
بیعت‌گرفتن از امام علی
بر اساس گزارش‌های تاریخی،علی بن ابی‌طالب و برخی صحابه در روزهای نخست رحلت پیامبر، از بیعت کردن با ابوبکر خودداری کردند.[۵۲] یاران امام علی(ع) در اعتراض به خلافت ابوبکر، در خانه حضرت فاطمه(س) تَحَصُّن کرده بودند.[۵۳] ابوبکر، عُمَر را برای گرفتن بیعت به آنجا فرستاد و او تهدید کردن در صورت بیعت نکردن، خانه را با اهلش به آتش خواهد کشید.[۵۴] پس همه، جز علی(ع) بیرون آمدند و بیعت کردند.[۵۵] مطابق برخی گزارش‌ها، هیچ‌یک از بنی هاشم تا هنگامی که علی(ع) بیعت نکرد، دست بیعت به ابوبکر ندادند.[۵۶] ابوبکر در آخرین روزهای زندگی خود از حمله به خانه فاطمه(س) اظهار پشیمانی کرد.[۵۷]
اگر چه منابع تاریخی در بیعت کردن امام علی(ع) با ابوبکر اختلاف دارند، اما مطابق گزارش مشهورتر،[۵۸] علی(ع) پس از شش ماه، با نارضایتی بیعت کرد[۵۹] و حتی افراد دیگری را که تا آن زمان از بیعت خودداری کرده بودند، به انجام آن کار تشویق کرد.[۶۰] البته در برخی گزارش‌ها نیز آمده است علی(ع) ساعاتی پس از بیعت عمومی با ابوبکر بیعت کرد.[۶۱] شیخ مفید معتقد است علی(ع) هیچ‌گاه با خلفای سه‌گانه بیعت نکرده است.[۶۲]
حوادث دوران ۲۵ساله و مواضع امام علی(ع)
مصطفی دلشاد تهرانی، تاریخ‌پژوه شیعه، ۲۵ سال سکوت امام علی را به معنای رفتار منفعلانۀ او نمی‌داند و معتقد است، امام علی(ع) در برابر تحولات و وقایع اساسی جامعه مسلمین، راهبردی فعالانه داشته است.[۶۳]
جمع‌آوری قرآن
پس از رحلت پیامبر(ص)، علی(ع) قرآن را در یک مُصْحَف جمع کرد.[۶۴] برخی صحابه این مصحف را نپذیرفتند. به همین دلیل علی(ع) آن را از دسترس عموم خارج کرد.[۶۵] با این حال، امام علی از حرکت عثمان در یکسان‌سازی قرآن‌ها که به شکل‌گیری مصحف عثمانی انجامید، حمایت کرد و بعد از خلیفه‌شدن نیز به همان قرآن ملتزم بود.[۶۶] عثمان برای از بین بردن اختلاف مصحف‌های صحابه، تصمیم گرفت مصحف‌ها را یکسان کند.[۶۷] برای این کار، دوازده نفر از صحابه، مسئول این کار شدند و قرآن را جمع‌آوری کردند.[۶۸]
شهادت حضرت فاطمه(س)
مدتی کوتاه پس از اختلاف بر سر جانشینی حضرت محمد(ص)، حضرت فاطمه(س) به شهادت رسید.[۶۹] به دستور ابوبکر، عمر بن خطاب به همراه عده‌ای دیگر برای بیعت گرفتن از علی، به درِ خانه او رفتند و عمر تهدید کرد که در صورت بیعت نکردن، خانه فاطمه را با ساکنانش به آتش می‌کشد.[۷۰] به گفته شیخ طوسی در کتاب تَلْخیصُ الشافی، شیعیان اختلافی ندارند که عمر ضربه‌ای به شکم فاطمه(س) زد که باعث شد فرزندش سِقْط شود و روایات شیعه در این باره مُسْتَفیض است.[۷۱] طبری در کتاب دَلائِلُ الاِمامه نیز روایتی از امام صادق(ع) آورده که علت شهادت فاطمه زهرا(س) را سقط جنین او در اثر ضربه دانسته است.[۷۲] به گفته تاریخ‌پژوهان، علی(ع) به دستور پیامبر اکرم(ص) و برای حفظ مصالح اسلام سکوت کرد.[۷۳]
شورای شش‌نفره خلافت
فَیالَلّهِ وَ لِلشُّوری! مَتَی اعْتَرَضَ الرَّیبُ فِی مَعَ الْاَوَّلِ مِنْهُمْ حَتّی صِرْتُ اُقْرَنُ اِلی هذِهِ النَّظائِرِ؟! لکِنّی اَسْفَفْتُ اِذْ اَسَفُّوا، وَ طِرْتُ اِذْ طارُوا. فَصَغی رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ، وَ مالَ الاْخَرُ لِصِهْرِهِ، مَعَ هَن وَ هَن. اِلی اَنْ قامَ ثالِثُ الْقَوْمِ (ترجمه: خداوندا چه شورایی! من چه زمانی در برابر اولین آنها در برتری و شایستگی مورد شک بودم که امروز همپایه این اعضای شورا قرار گیرم؟! ولی (به خاطر احقاق حق) در نشیب و فراز شورا با آنان هماهنگ شدم، در آنجا یکی به خاطر کینه‌اش به من رأی نداد، و دیگری برای بیعت به دامادش تمایل کرد، و مسائلی دیگر که ذکرش مناسب نیست. تا سومی به حکومت رسید.)
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳، ص۴۹.
عُمَر بن خَطّاب در آخرین ساعات زندگی‌اش، شورایی شش‌نفره تشکیل داد تا آنها از میان خود یکی را به عنوان خلیفه برگزینند.[۷۴] اعضای این شورا عبارت بودند از علی بن ابی طالب(ع)، عُثمانِ بنِ عَفّان، طَلْحَةِ بن عُبیدالله، زُبیر بن عَوّام، سَعد بن ابی‌وَقّاص و عَبْدُالرَّحْمان بن عَوْف.[۷۵] با تصمیم عمر، خلیفه جدید با موافقت اکثریت افراد شورا انتخاب می‌شد و اگر تعداد آراء مساوی شد، شخصی خلیفه می‌شد که عبدالرحمان به او رأی داده باشد.[۷۶] امام علی(ع) با توجه به نوع چینش افراد در شورا، انتخاب نشدن خود را پیش‌بینی کرده بود.[۷۷] طبق پیش‌بینی علی(ع)، عبدالرحمن بن عوف با عثمان بیعت کرد و عثمان به خلافت انتخاب شد.[۷۸]
فتوحات
در دوره حکومت خلفای سه‌گانه، جنگ‌هایی با هدف فتح ایران، روم و آفریقا صورت گرفت و بسیاری از آن مناطق به دست مسلمانان فتح شد.[۷۹] پس از آنکه علی بن ابی‌طالب به خلافت رسید، فتوحات متوقف شد و او هیچ اقدامی در راستای گسترش فتوحات انجام نداد.[۸۰] مقاله‌های بسیاری به موضع‌گیری امام علی(ع) نسبت به فتوحات پرداخته‌اند.[۸۱] برخی از این مقالات با اشاره به توقف فتوحات در دوره خلافت امام علی و عدم مشارکت او در آن جنگ‌ها، نتیجه گرفته‌اند که امام علی مخالف این فتوحات بوده است.[۸۲] بنا بر گزارش مسعودی در کتاب مُروجُ الذَّهَب، هنگامی که عمر از علی(ع) درخواست کرد در فتح ایران شرکت کند، علی(ع) نپذیرفت.[۸۳] علی در دوره دو خلیفه اول، گاهی در زمینه فتوحات مشورت‌هایی می‌داد که در زمان عثمان خلیفه سوم از همان مشاوره نیز پرهیز کرد.[۸۴]
شورش مردم و قتل عثمان
شورش و ناآرامی در دوران حاکمیت خلیفه سوم، عُثمانِ بنِ عَفّان، از حوادت تأثیرگذار دوران ۲۵ ساله حکومت خلفا است. هنگامی که مخالفان عثمان علیه او شورش کردند، وی در حضور مردم به ظاهر توبه کند و در پیمانی که با آنان بست مُتعهّد شد امور را اصلاح کند.[۸۵] اما او نامه‌ای به یکی از والیان خود نوشت و دستور داد برخی از آن افراد را بکشد و برخی را زندانی کند.[۸۶] این نامه خشم مخالفان را در پی داشت و آنان خانۀ عثمان را محاصره کرده، در سال ۳۵ق او را کشتند.[۸۷] در زمان محاصره خانه عثمان، به امام علی(ع) پیشنهاد شد از مدینه خارج شود تا اگر عثمان کشته شد، او را متهم نسازند.[۸۸] اما علی(ع) این پیشنهاد را نپذیرفت.[۸۹] امام حسن(ع) به همراه افرادی چون عَبْدُاللّه بْن الزُبَیْر و مَروان بن حَکَم از عثمان محافظت می‌کردند.[۹۰]
به گفته رسول جعفریان، اگرچه امام علی با بسیاری از انتقاداتی که به عثمان می‌شد، موافق بود، ولی از نظر سیاسی با کشتن عثمان مخالف بود و آن را به نفع مُعاویه می‌دانست.[۹۱] امام علی(ع) از طرفی عثمان را «حَمَّالُ الْخَطَایا» (فردی با اشتباهات بسیار) نامید[۹۲] و از طرف دیگر شورشیان را نصیحت کرده، اشتباهاتشان را گوشزد می‌کرد.[۹۳] با این حال علی(ع) قبول نداشت که عثمان مظلومانه کشته شده است.[۹۴]
فعالیت‌های امام در دوران سکوت
جعفر سبحانی، از مراجع تقلید شیعه، برخی از فعالیت‌های امام علی(ع) در این دوران را چنین برشمرده است:
- تفسیر قرآن و تربیت شاگردانی همچون ابن‌عباس؛
- پاسخ به پرسش‌های دانشمندان جهان، به خصوص دانشمندان یهودی و مسیحی؛
- بیان احکام رویدادهای نوظهور؛
- مشورت‌دادن به خلفای سه‌گانه در مشکلات و مسائل سیاسی؛
- پرورش انسان‌هایی با ضمیر پاک؛
- کار برای تأمین زندگی بینوایان؛[۹۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۶۹.
- ↑ رفیعی، زندگی ائمه(ع)، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ص۳۴-۳۵.
- ↑ رضوان‌فر، فرهنگ اخلاقی معصومین(ع)، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.
- ↑ موسوی، مبانی فقهی تقیه مداراتی، ۱۳۹۲ش، ص۱۲۰؛ کمالی اردکانی، پژوهشی پیرامون اقتدای به عامه، سازمان حج و زیارت، ص۴۳.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۸۱-۸۲.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۵۸.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۸.
- ↑ بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳، ص۴۸-۵۰.
- ↑ زمانی، نهج البلاغه، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ جباری، «اتحاد و انسجام، ضرورتی تاریخی»، ص۴.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ عبدالمقصود، السقیفة و الخلافه، ۱۴۲۷ق، ص۳۱۷.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۴، ۲۶۷-۲۶۸.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار الصادر، ج۲، ص۱۲۳-۱۲۴؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ برای دیدن برخی استدلال‌ها نمونه نگاه کنید به: سید مرتضی، الذخیره، ۱۴۱۱ق، ص۴۳۷-۴۸۳؛ ابن‌نوبخت، الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۸۰-۸۶؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۹۹-۳۶۵؛ محقق لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۸۵-۵۳۸.
- ↑ دانش، «تعامل امام علی(ع) با خلفا در جهت وحدت اسلامی»، ص۱۱۰.
- ↑ مصباح یزدی، پاسخ به پرسش‌ها، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۲۹.
- ↑ بازرگان، بعثت (۲)، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۸؛ حائری، حکمت و حکومت، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ بازرگان، بعثت (۲)، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۹.
- ↑ قرامکی، «جامعه مدنی، سکولار یا دینی»، ص۲۱۰-۲۱۱.
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج ۵، ص۲۶۲.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه،۱۴۰۴ش، ج۷، ص۳۴.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۲۶، ص۶۸.
- ↑ شیخ طوسی، الاَمالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۶۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۲۶، ص۶۸.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۲۱۷، ص۳۳۶.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۲.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۰۸.
- ↑ بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۷۸.
- ↑ جعفری، شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۶ش، خطبه ۵.
- ↑ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۲۵۸.
- ↑ شیخ مفید، الأمالی، ۱۴۱۳ق، ص۱۵۵.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، نامۀ ۶۲، ص۴۵۱.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۱۳.
- ↑ آقانوری، امامان شیعه و وحدت اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۷۱.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۷.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۷.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۷.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۴۹.
- ↑ نگاه کنید به: سوره مریم، آیه ۴۸.
- ↑ نگاه کنید به: سوره هود، آیه ۸۰.
- ↑ نگاه کنید به: سوره یوسف، آیه۳۳.
- ↑ نگاه کنید به: سوره شعرا، آیه ۲۱.
- ↑ نگاه کنید به: سوره اعراف، آیه ۱۵۰.
- ↑ نگاه کنید به: آیه ۴۰ سوره توبه.
- ↑ آل‌قطیط، وقفة مع الدکتور البوطی فی مسائله، ۱۴۱۷ق، ص۱۱۲-۱۱۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ۲، ص۱۲۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۸۶؛ ابن‌قتیبه، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۰۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ۲، ص۱۲۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۸۶.
- ↑ ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۸
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۴۳۰-۴۳۱؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۰۱؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ آقانوری، امامان شیعه و وحدت اسلامی، ۱۳۸۷ش، ص۷۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۸؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۲۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۸۶؛ ابن‌حبان، کتاب الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۱۷۰-۱۷۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۸، ص۳۹۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۸۵، و ص۵۸۷.
- ↑ شیخ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۵۶-۵۷.
- ↑ دلشاد تهرانی، «انتساب ۲۵ سال سکوت، به امام علی(ع) اشتباه است»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۵؛ سجستانی، کتاب المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۵۹.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۲۲.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۸.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۶.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۷.
- ↑ رفیعی، تاریخ تحلیلی پیشوایان، ۱۳۸۳ش، ص۳۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۲؛ ابن‌عبدربه، العقد الفرید، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۳.
- ↑ شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۳، ص۱۵۶.
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۴.
- ↑ نگاه کنید به: عاملی، مأساة الزهراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۶۶-۲۷۷؛ مهدی، الهجوم، ۱۴۲۵ق، ص۴۴۶-۴۴۹ و ۴۵۲-۴۵۸؛ کوثرانی، ۱۲ شبهة حول الزهراء، ۱۴۳۸ق، ص۱۵-۲۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۹م، ج۵، ص۵۰۴.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۹م، ج۵، ص۵۰۳.
- ↑ یعقوبی، تاريخ اليعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۹م، ج۵، ص۵۰۵.
- ↑ یعقوبی، تاريخ اليعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ حسن‌بیگی، «فتوحات پس از رحلت پیامبر(ص)، زمینه‌ها و پیامدها»، ص۸۴.
- ↑ خضری و سیدی، «ایستایی فتوح به دوران خلافت امام علی»، ص۴۶.
- ↑ گوهری فخرآباد، «فتوحات و مشروعیت خلفای راشدین»، ص۷-۸.
- ↑ گوهری فخرآباد، «فتوحات و مشروعیت خلفای راشدین»، ص۷-۸.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ رنجبر، «مواضع امام علی در برابر فتوحات خلفا»، ص۶۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۶-۱۸۸.
- ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۸۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۷۹م، ج۵، ص۵۶۸.
- ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۸۷.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۰۴۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۰.
- ↑ ابوصلاح حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ص۲۶۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۱۷۳.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة الصفین، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۱-۲۰۲.
- ↑ سبحانی، «فرازهایی حساس از زندگانی امیرمؤمنان(ع): بیست و پنج سال سکوت چرا؟»، ص۵۲-۵۳.
منابع
قرآن
- آقانوری، علی، امامان شیعه و وحدت اسلامی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۷ش.
- آل‌قطیط، هاشم، وقفة مع الدکتور البوطی فی مسائله، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق.
- ابنِ‌عَبدِرَبّه، احمد بن محمد، العِقدُ الفَرید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌ِاَبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ش.
- ابن‌ِاَثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌ِحَبّان، محمد، الثقات، حیدرآباد هند، دایرة المعارف الاسلامیه، ۱۳۹۳ق.
- ابن‌ِعَبدِالبِرّ، یوسف بن عبدالله، الإستیعاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌ِقُتَیْبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الإمامَةُ و السیاسه، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌ِمیثم بحرانی، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر کتاب، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌ِمُزاحم، نصر، وقعة الصفین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌ِنوبخت، ابراهیم، الیاقوت فی علم الکلام، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۳ق.
- ابن‌ِنَدیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۷ق.
- ابوصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، قم، الهادی، ۱۴۰۴ق.
- بازرگان، مهدی، «آخرت و خدا، هدف بعثت»، فصلنامه کیان، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۷۴ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، بیروت، جمعیة المستشرقین الألمانیه، ۱۹۷۹م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۷ش.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- جباری، محمدرضا، «اتحاد و انسجام، ضرورتی تاریخی»، در مجله معرفت، شماره ۱۱۴، خرداد ۱۳۸۶ش.
- جعفری، محمدتقی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر(ص) تا زوال امویان، قم، دلیل ما، ۱۳۹۴ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، تهران، نشر علم، ۱۳۹۰ش.
- حائری یزدی، مهدی، حکمت و حکومت، لندن، نشر موج آزادی، ۱۳۸۸ش.
- حسن‌بیگی، علی، «فتوحات پس از رحلت پیامبر(ص)، زمینه‌ها و پیامدها»، در مجله مشکاة، شماره ۹۴، بهار ۱۳۸۶ش.
- حِمَّصی رازی، سَدید‌الدین، المُنْقِذ مِنَ التقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- خضری، سید احمدرضا، و سید محسن سیدی، «ایستایی فتوح به دوران خلافت امام علی، چرا و چگونه؟»، در مجله تاریخ مطالعات اسلام، شماره ۲۵، تابستان ۱۳۹۴ش.
- دانش، اسماعیل، «تعامل امام علی(ع) با خلفا در جهت وحدت اسلامی»، در مجله اندیشه تقریب، شماره ۴، پاییز ۱۳۸۴ش.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، «انتساب ۲۵ سال سکوت، به امام علی(ع) اشتباه است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج:۱۶ بهمن۱۳۹۲، تاریخ بازدید:۱۳ آبان۱۳۹۸.
- رضوان‌فر، احمد، فرهنگ اخلاقی معصومین(ع)، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۷ش.
- رفیعی، علی، تاریخ تحلیلی پیشوایان، تهران، تحسین، ۱۳۸۳ش.
- رفیعی، علی، زندگی ائمه(ع)، تهران، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، بی‌تا.
- رنجبر، محسن، «مواضع امام علی در برابر فتوحات خلفا»، در مجله تاریخ اسلام ر آینه پژوهش، شماره ۲، بهار ۱۳۸۲ش.
- زمانی، مصطفی، نهج البلاغه، قم، الزهراء، ۱۳۶۹ش.
- سبحانی، جعفر، «فرازهایی حساس از زندگانی امیرمومنان(ع): بیست و پنج سال سکوت چرا؟»، ماهنامه درس‌هایی از مکتب اسلام، سال شانزدهم، شماره۸، مرداد۱۳۵۴ش.
- سجستانی، عبدالله بن سلیمان، کتاب المصاحف، قاهره، الفاروق الحدیثه، ۱۴۲۳ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیرة فی علم الکلام، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی، قم، مُحِبّین، ۱۳۸۲ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الأمالی، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حُجَجِ الله علی العِباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- طَبَری، محمد بن جَریر بن رُستم، دلائل الامامه، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
- طَبَری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ الطبری: تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، مأساة الزهراء(س)، بیروت، دار السیره، ۱۴۱۸ق.
- عبدالمقصود، عبدالفتاح، السقیفة و الخلافه، بیروت، دار المَحَجَّة البیضاء، ۱۴۲۷ق.
- قرامکی، محمدحسن، «جامعه مدنی، سکولار یا دینی»، در مجله کتاب نقد، شماره ۹ و ۱۰، زمستان ۱۳۷۷ش و بهار ۱۳۷۸ش.
- کمالی اردکانی، حمید، پژوهشی پیرامون اقتدای به عامه، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
- کوثرانی، عامر، ۱۲ شبهة حول الزهراء، بیروت، دار الولاء، ۱۴۳۸ق.
- گوهری فخرآباد، مصطفی، «فتوحات و مشروعیت خلفای راشدین»، در مجله تاریخ و تمدن اسلامی، شماره ۲۹، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الأئمة الأطهر(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، قم، نشر معروف، ۱۳۸۶ش.
- محقق لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، گوهر مراد، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۳ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مُروجُ الذَّهَب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، پاسخ به پرسش‌ها، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش.
- مظفر، محمدرضا، السقیفة، با مقدمه محمود مظفر، قم، مؤسسة أنصاریان للطباعة و النشر، ۱۴۱۵ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- موسوی، سید محمدیعقوب، مبانی فقهی تقیه مداراتی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۲ش.
- مهدی، عبدالزهراء، الهجوم علی بیت فاطمه(س)، بیروت، بیت الزهراء، ۱۴۲۵ق.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار الصادر، بی‌تا.
پیوند به بیرون