خطبه ۸۰ نهج البلاغه

خطبه ۸۰ نهج البلاغه

خطبه ۸۰ نهج البلاغه
اطلاعات روایت
نام‌های دیگر	خطبه نواقصُ العقول
موضوع	مذمت زنان، صفات زنان، چگونگی رفتار و تعامل با زنان.
صادره از	امام علی(ع)
منابع شیعه	نهج البلاغه
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

خطبه ۸۰ نهج البلاغه معروف به خطبه نَواقِص‌ُ العُقول، کلامی منسوب به امام علی(ع) است که در آن به کاستی زنان در زمینه‌های عقل، ایمان و بهره اقتصادی اشاره شده است.

این خطبه، به‌دلیل محتوایش، مورد بحث و انتقاد بسیاری قرار گرفته و تفاسیر متفاوتی از آن ارائه شده و برخی در اعتبار آن تردید کرده‌اند. عده‌ای منظور علی(ع) را زنی خاص (عایشه) و برخی وی را در مقام توضیح صفات زنان زمان جاهلیت دانسته‌اند.

«نواقص‌ُالعقول» عبارتی از این خطبه، به‌معنای تفاوت یا بهره کم‌ترِ زنان در زمینه عقل نسبت به مردان است که گاه خطبه با همین عبارت شناخته می‌شود.

در مورد تاریخ ایراد این خطبه نظرات مختلفی وجود دارد. شماره ترتیبی این خطبه در نسخه‌های نهج البلاغه، متفاوت است.

معرفی و جایگاه

خطبه ۸۰ نهج البلاغه، یکی از خطبه‌های امام علی(ع) در نهج البلاغه است که در آن به جایگاه زنان اشاره شده است. اهمیت جایگاه زنان در مباحث اسلامی سبب شده این خطبه پیوسته محل بحث محققان علوم اسلامی باشد. رویکرد نهج البلاغه به موضوع زن، یکی از بحث‌برانگیزترین مباحث در حوزه اندیشه دینی است که مورد توجه افراد مختلف با عقاید گوناگون قرار دارد. معنای ظاهری این کلام امام علی(ع) بر نکوهش زنان دلالت دارد و به همین دلیل، گفته شده، این خطبه، ذهن برخی انسان‌ها، به‌ویژه دیدگاه برخی زنان به مذهب را منفی کرده است.

به گفته محققان، امام علی‌(ع) در این خطبه، جنگ جمل را آسیب‌شناسی و برخی ویژگی‌های زنان را بیان کرده است تا در آینده رویدادهایی مانند جنگ جمل، که به دلیل پیروی از یک زن (عایشه) رخ داد، اتفاق نیفتد. ناصر مکارم شیرازی، از شارحان نهج البلاغه، معتقد است است درباره تفسیر محتوای این خطبه که به مسئله زنان اشاره دارد، زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌هایی رخ داده است؛ چرا که در طول تاریخ، تبیین شخصیت زن همواره محل بحث و گفت‌و‌گو بوده و دربارۀ آن افراط و تفریط‌هایی صورت گرفته است و آن زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌ها به این خطبه نیز سرایت کرده است.

رویکرد پژوهشگران اسلامی در برابر این خطبه یکسان نیست؛ برخی این خطبه را به دلیل سند و محتوای خاصش، غیر معتبر می‌دانند؛ بعضی دیگر این خطبه را معتبر دانسته، آن را به همان معنای ظاهری‌اش شرح داده‌اند؛ در مقابل، گروهی دیگر اگر چه به معتبربودن این خطبه باور دارند، اما معنای ظاهری آن را تأویل کرده‌اند. این خطبه در نسخه‌های صبحی صالح و محمد دشتی، در جایگاه هشتادمین خطبه قرار دارد.

نام نسخه	شماره خطبه
المعجم المفهرس و صبحی صالح	۸۰
فیض الاسلام	۷۹
خوئی، ملاصالح	۷۹
ابن ابی الحدید	۷۹
محمد عبده	۷۶
ملافتح الله	۸۱
فی ظلال	۷۸
ابن میثم	۷۷

اعتبار

عبدالحسین خسروپناه این خطبه را بدون هیچ تردیدی صحیح دانسته است. ناصر مکارم شیرازی، مؤلف کتاب پیام امام امیر‌المؤمنین(ع)، با صحیح شمردن اسناد همۀ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه (از جمله خطبه ۸۰)، تنها به شرح و تفسیر این خطبه بسنده کرده است. ابوالقاسم علیدوست از اساتید حوزه علمیه قم، اسناد این روایت را مُرسل و غیرمعتبر دانسته است. به باور او، تعلیل‌های نادرستی که در این روایت وارد شده (ناقص الایمان دانستن زنان به جهت نماز نخواندن آنها در ایام عادت) شاهدی بر این است که این روایت را شخص معصوم، بیان نکرده است.

به باور عبدالزهرا حسینی خطیب، این خطبه بخشی از نامه طولانی علی(ع) است که در بخش‌های مختلف نهج البلاغه پراکنده شده و در آن به واقعه جنگ جمل اشاره می‌شود. در منابع شیعی این نامه در کتاب‌های المسترشد و کشف المحجه و در منابع اهل‌تسنن در کتاب‌های الغارات و الامامة و السیاسه آمده است. همچنین بخش‌هایی از این خطبه در کتاب کافی، تحف العقول و امالی شیخ صدوق آمده است. برخی محقّقان با بررسی نسخه‌های متعدد از نامۀ امام علی(ع) -که خطبه ۸۰ نهج البلاغه بخشی از آن است- به این نتیجه رسیده‌اند که سید رضی این خطبه را از منابع تحریف‌شده گرفته است؛ به این صورت که در کتاب‌های تحریف‌شده، راویان متأخّر با بهره‌گیری از منابع اهل‌سنت این خطبه را به نامۀ امام علی(ع) اضافه کرده‌اند، در حالی که در کتاب‌های متقدّمی چون الغارات و الامامة و السیاسة این بخش از کلمات، نقل نشده است.

محتوای خطبه

در خطبه ۸۰ نهج البلاغه، امام علی(ع) به کاستی‌های زنان در عقل، ایمان، و بهره اقتصادی اشاره کرده و مردم را حتی از پیروی کردن از زنان خوب نیز برحذر می‌دارد. مکارم شیرازی معتقد است، زنان و مردان در ابعاد انسانی و الهی برابرند، اما برخی تفاوت‌های طبیعی موجب شده آنها در برخی احکام فرق داشته باشند که باید در مسائلی چون میراث و عهده‌داری منصب قضاوت به آنها توجه داشت. به گفته محمدکاظم طباطبایی، مؤلف کتاب منطق فهم حدیث، بیشتر زنان معنای ظاهری این خطبه را نادرست و بیشتر مردان آن را درست دانسته‌اند؛ در حالی که هر دوی آنان به دلیل تمایلات و خواسته‌های جنسیتی‌شان، به حقیقت دست نیافته‌اند.

ناقص بودن عقل زنان

ناقص بودن عقل زنان در روایت‌های متعددی بیان شده و آن را دلیلی بر درستی این محتوا دانسته‌اند. برای تبیین نقصان عقل زنان، تفسیرهای مختلفی ارائه شده است. برخی از این دیدگاه‌ها چنین است:

• بیان تفاوت‌های آفرینشی زن و مرد:‌ این خطبه به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان اشاره دارد؛ به‌گونه‌ای که زنان احساسات و عواطفی قوی‌تری نسبت به مردان دارند، چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند. به گفته عبدالله جوادی آملی، از مفسّران شیعه، آن عقلی که ممکن است در مرد بیش از زن باشد، عقل علوم سیاست و کارهای اجرایی است و اگر کسی در مسائل سیاسی و اجرایی عاقل‌تر و خردمندتر بود، نشانه برتری او و نزدیک بودنش به خدا نیست. البته اینکه عقل زنان کمتر از مردان باشد، همیشه درست نیست؛ زنان باهوشی هم هستند که عقل‌شان بیشتر از مردان است. پژوهش‌گران متعددی این تفسیر را پذیرفته‌اند.
• ناظر بودن حدیث به واقعیات اجتماعی دوران جاهلیت:‌ سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، احتمال داده، این روایت ناظر به ویژگی‌های زن در دوران جاهلیت باشد نه طبیعت زن. وی معتقد است زنان در زمان جاهلیت از نظر تربیت، قدرت اندیشه و ... پایین‌تر از مردان بودند و امام علی(ع) در این خطبه زنی را توصیف می‌کند که به‌تازگی از اسارت جاهلیت درآمده است.
• اشاره به عایشه: به نظر ابن‌ابی‌الحدید، متکلم معتزلی‌ِ اهل‌سنت و از مفسّران نهج البلاغه، این خطبه در تعریض به رفتار عایشه، بیان شده است. با این حال شوشتری، مؤلف بهج الصباغه، معتقد است اگر چه امام علی(ع) این خطبه را در مذمت عایشه خوانده است، اما این کلام به صورت عام بیان شده و شامل همه زنان می‌شود.
• کلامی بر پایه جدل: ابوالقاسم علیدوست که سند این روایت را ضعیف می‌داند، معتقد است، از آنجا که روایت‌هایی با این مضمون در کتاب‌های معتبر اهل‌تسنن وجود دارد، برخی شیعیان با ذکر چنین روایتی، عملکرد برخی صحابه در پیروی کردن از یک زن (پیروی کردن از عایشه در جنگ جمل) را مخالف آموزه‌های آنان دانسته‌اند.
• جعلی بودن خطبه: یوسف صانعی بر این باور است که احادیثی که بر کم بودن عقل زنان دلالت دارد، مخالف قرآن است و این روایت‌ها که در فقه اهل سنت ریشه دارد، برای مقابله با حضرت زهرا(س) جعل شده است.

کمبود ایمان زنان

در این خطبه، نماز‌نخواندن و روزه‌نگرفتن زنان در ایام حیض، نشانه نقصان ایمانِ آنها دانسته شده است. به گفته سید جمال‌الدین دین‌پرور، اگرچه زنان به سبب بروز مشکلاتی مانند عادت ماهیانه و وضع حمل، از انجام برخی عبادت‌ها محروم می‌شوند، ولی این نقص، مقدمه‌ای برای مادرشدنِ آنها است و با مادرشدن، نه تنها این کاستی جبران می‌شود، بلکه زن کمال بیشتری می‌یابد. همچنین عبدالحسین خسروپناه معتقد است، اگرچه عمل عبادی در تقویت ایمان و ترک آن در تضعیف ایمان نقش دارد و به همین دلیل روزه‌نگرفتن و نمازنخواندن در وقت حیض، به‌ناچار کم‌شدن ایمان را در پی دارد، ولی در دین اسلام راه جبران هم برای این مشکل قرار داده شده است و زنان می‌توانند در مدت حیض، هنگام نماز بر سجاده بنشیند و با ذکر گفتن، آن را جبران کند. برخی محققان نیز معتقدند کلمه ایمان در این روایت در معنای لغوی آن (آرامش داشتن) به کار رفته نه در معنای اصطلاحی (اعتقاد به خدا) آن؛ به این معنا که زنان به خاطر حیض شدن، ضعیف می‌شوند و آرامش روحی آنان کم می‌شود.

کمتر ارث‌بردن زنان

بر اساس این خطبه، از آنجا که زنان نصف مردان ارث می‌برند، از بهره‌مالی کمتری برخوردارند. با این حال، ارث‌بری کمتر زنان در نظام قانونی اسلام را عادلانه دانسته‌اند؛ زیرا زنان مسئولیت تأمین هزینه‌های زندگی را بر عهده ندارند و این مهم برعهده مردان است. چنان‌که در حدیثی از امام رضا(ع) نیز علت کم‌بودن ارث زنان، مسئولیت نداشتن او در تأمین هزینه‌های زندگی و نیز گرفتن مهریه از شوهر دانسته شده است.

برحذر داشتن از زنان و دستور به پیروی نکردن از آنها

امام علی(ع) در این خطبه مردان را از همه زنان، حتی زنان خوب، و نیز از پیروی‌کردن از آنها، حتی در کارهای خوب برحذر داشته است. به گفته مکارم شیرازی، پیروی نکردن از کارهای خوبِ زنان به این معنا نیست که اگر زنان به کارهایی خوب دستور دادند، آن کار انجام نشود، بلکه به این معناست که مردان باید کار خوب را به خاطر معروف بودنش انجام دهند، نه به دلیل تسلیم شدنِ بی‌قید و شرط در برابر زنان. همچنین گفته شده، برحذر داشتن امام علی از زنان خوب، به صورت مطلق نیست، بلکه علی(ع) این خطبه را به سبب جنگ‌افروزی‌ عایشه در جنگ جمل خوانده است، تا مردم را از پیروی او بازدارد.

زمان ایراد

درباره زمان ایراد خطبه اختلاف‌نظر است؛ برخی همچون سبط بن جوزی و سیدرضی گردآورنده نهج البلاغه، معتقدند این خطبه بعد از جنگ جمل بیان شده است. حسینی خطیب این خطبه را بخشی از نامه‌‌ای دانسته است که امام علی(ع) پس از سقوط مصر به‌وسیله عمرو بن عاص و شهادت محمد بن ابی‌بکر نوشته‌ و امر کرده است تا آن نامه برای مردم خوانده شود. آیت‌الله مکارم شیرازی این نظر را دیدگاه معروف در این مسئله خوانده است. بنابراین گفته شده زمان ایراد این خطبه سال ۳۶ یا سال ۳۸ قمری بوده است. همچنین این احتمال داده شده، که امام(ع) این خطبه را چندبار خوانده باشد.

متن و ترجمه خطبه ۸۰ نهج البلاغه

مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِيمَانِ، نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ، نَوَاقِصُ الْعُقُولِ. فَأَمَّا نُقْصَانُ إِيمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ فِي أَيَّامِ حَيْضِهِنَّ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَيْنِ كَشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِيثُهُنَّ عَلَى الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِيثِ الرِّجَالِ. فَاتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ كُونُوا مِنْ خِيَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ، وَ لَا تُطِيعُوهُنَّ فِي الْمَعْرُوفِ حَتَّى لَا يَطْمَعْنَ فِي الْمُنْكَر.

اى مردم! زنان از نظر ايمان و بهره اقتصادى و موهبتِ عقل، کاستى هايى دارند; امّا کاستى ايمانِ آنها، به دليل آن است که از نماز و روزه در ايّام عادت باز مى مانند، و گواهِ کاستى عقول آنان اين است که شهادت دو نفر از آنان همچون شهادت يک مرد است، و امّا کاستى بهره اقتصادى آنها دليلش اين است که سهم ارث آنان، نصف سهم مردان است. حال که چنين است از زنان بد بپرهيزيد و مراقب نيکان آنها باشيد و در اعمال نيک (به صورت اطاعت بى قيد و شرط) از آنان اطاعت نکنيد، تا در اعمال بد، از شما انتظار پيروى نداشته باشند.