خطبه ۸۰ نهج البلاغه

خطبه ۸۰ نهج البلاغه

خطبه ۸۰ نهج البلاغه
اطلاعات روایت
نام‌های دیگر	خطبه نواقصُ العقول
موضوع	مذمت زنان، صفات زنان، چگونگی رفتار و تعامل با زنان.
صادره از	امام علی(ع)
منابع شیعه	نهج البلاغه
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

خطبه ۸۰ نهج البلاغه معروف به خطبه نَواقِص‌ُ العُقول، کلامی منسوب به امام علی(ع) است که در آن به کاستی زنان در زمینه‌های عقل، ایمان و بهره اقتصادی اشاره شده است.

این خطبه، به‌دلیل محتوایش، مورد بحث و انتقاد بسیاری قرار گرفته و تفاسیر متفاوتی از آن ارائه شده و برخی در اعتبار آن تردید کرده‌اند. عده‌ای منظور علی(ع) را زنی خاص (عایشه) و برخی وی را در مقام توضیح صفات زنان زمان جاهلیت دانسته‌اند.

«نواقص‌ُالعقول» عبارتی از این خطبه، به‌معنای تفاوت یا بهره کم‌ترِ زنان در زمینه عقل نسبت به مردان است که گاه خطبه با همین عبارت شناخته می‌شود.

در مورد تاریخ ایراد این خطبه نظرات مختلفی وجود دارد. شماره ترتیبی این خطبه در نسخه‌های نهج البلاغه، متفاوت است.

معرفی و جایگاه

خطبه ۸۰ نهج البلاغه، یکی از خطبه‌های امام علی(ع) در نهج البلاغه است که در آن به جایگاه زنان اشاره شده است. اهمیت جایگاه زنان در مباحث اسلامی سبب شده این خطبه پیوسته محل بحث محققان علوم اسلامی باشد. رویکرد نهج البلاغه به موضوع زن، یکی از بحث‌برانگیزترین مباحث در حوزه اندیشه دینی است که مورد توجه افراد مختلف با عقاید گوناگون قرار دارد. معنای ظاهری این کلام امام علی(ع) بر نکوهش زنان دلالت دارد و به همین دلیل، گفته شده، این خطبه، ذهن برخی انسان‌ها، به‌ویژه دیدگاه برخی زنان به مذهب را منفی کرده است.

به گفته محققان، امام علی‌(ع) در این خطبه، جنگ جمل را آسیب‌شناسی و برخی ویژگی‌های زنان را بیان کرده است تا در آینده رویدادهایی مانند جنگ جمل، که به دلیل پیروی از یک زن (عایشه) رخ داد، اتفاق نیفتد. ناصر مکارم شیرازی، از شارحان نهج البلاغه، معتقد است است درباره تفسیر محتوای این خطبه که به مسئله زنان اشاره دارد، زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌هایی رخ داده است؛ چرا که در طول تاریخ، تبیین شخصیت زن همواره محل بحث و گفت‌و‌گو بوده و دربارۀ آن افراط و تفریط‌هایی صورت گرفته است و آن زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌ها به این خطبه نیز سرایت کرده است.

رویکرد پژوهشگران اسلامی در برابر این خطبه یکسان نیست؛ برخی این خطبه را به دلیل سند و محتوای خاصش، غیر معتبر می‌دانند؛ بعضی دیگر این خطبه را معتبر دانسته، آن را به همان معنای ظاهری‌اش شرح داده‌اند؛ در مقابل، گروهی دیگر اگر چه به معتبربودن این خطبه باور دارند، اما معنای ظاهری آن را تأویل کرده‌اند. این خطبه در نسخه‌های صبحی صالح و محمد دشتی، در جایگاه هشتادمین خطبه قرار دارد.

نام نسخه	شماره خطبه
المعجم المفهرس و صبحی صالح	۸۰
فیض الاسلام	۷۹
خوئی، ملاصالح	۷۹
ابن ابی الحدید	۷۹
محمد عبده	۷۶
ملافتح الله	۸۱
فی ظلال	۷۸
ابن میثم	۷۷

اعتبار

عبدالحسین خسروپناه این خطبه را بدون هیچ تردیدی صحیح دانسته است. ناصر مکارم شیرازی، مؤلف کتاب پیام امام امیر‌المؤمنین(ع)، با صحیح شمردن اسناد همۀ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه (از جمله خطبه ۸۰)، تنها به شرح و تفسیر این خطبه بسنده کرده است. ابوالقاسم علیدوست از اساتید حوزه علمیه قم، اسناد این روایت را مُرسل و غیرمعتبر دانسته است. به باور او، تعلیل‌های نادرستی که در این روایت وارد شده (ناقص الایمان دانستن زنان به جهت نماز نخواندن آنها در ایام عادت) شاهدی بر این است که این روایت را شخص معصوم، بیان نکرده است.

به باور عبدالزهرا حسینی خطیب، این خطبه بخشی از نامه طولانی علی(ع) است که در بخش‌های مختلف نهج البلاغه پراکنده شده و در آن به واقعه جنگ جمل اشاره می‌شود. در منابع شیعی این نامه در کتاب‌های المسترشد و کشف المحجه و در منابع اهل‌تسنن در کتاب‌های الغارات و الامامة و السیاسه آمده است. همچنین بخش‌هایی از این خطبه در کتاب کافی، تحف العقول و امالی شیخ صدوق آمده است. برخی محقّقان با بررسی نسخه‌های متعدد از نامۀ امام علی(ع) -که خطبه ۸۰ نهج البلاغه بخشی از آن است- به این نتیجه رسیده‌اند که سید رضی این خطبه را از منابع تحریف‌شده گرفته است؛ به این صورت که در کتاب‌های تحریف‌شده، راویان متأخّر با بهره‌گیری از منابع اهل‌سنت این خطبه را به نامۀ امام علی(ع) اضافه کرده‌اند، در حالی که در کتاب‌های متقدّمی چون الغارات و الامامة و السیاسة این بخش از کلمات، نقل نشده است.

نظرات درباره محتوا

عبارت «نواقصُ العقول» بیشترین بحث و گفتگو را به خود اختصاص داده و به‌همین دلیل این خطبه به «خطبه نواقص‌العقول» نیز شناخته می‌شود.

برخی نظرات دربارهٔ خطبه نواقص العقول به شرح ذیل است:

1. بیان تفاوت‌های آفرینشی زن و مرد:‌ این خطبه به حقیقت زنان و مردان اشاره دارد؛ به‌گونه‌ای که زنان احساسات و عواطفی قوی‌تری نسبت به مردان دارند، چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند. البته اینکه عقل زنان کمتر از مردان باشد، همیشه درست نیست؛ زنان باهوشی هم هستند که عقل‌شان بیشتر از مردان است. پژوهش‌گران متعددی این تفسیر را پذیرفته‌اند.
2. ناظر بودن حدیث به واقعیات اجتماعی دوران جاهلیت:‌ سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، احتمال داده است که این روایت ناظر به ویژگی‌های زن در دوران جاهلیت باشد نه طبیعت زن. به اعتقاد وی امام علی(ع) در این روایت زنی را توصیف می‌کند که تازه از اسارت جاهلیت درآمده است؛ چنین زنی در زمان جاهلیت از نظر تربیت، قدرت اندیشه و ...، از مرد پایین‌تر بوده است.
3. اشاره به عایشه: به نظر ابن‌ابی‌الحدید، متکلم معتزلی‌ِ اهل‌سنت و از مفسّران نهج البلاغه، این خطبه در تعریض به رفتار عایشه، بیان شده است.
4. تفاوت طبیعی و فیزیولوژیک: برخی پژوهشگران با استناد به یافته‌های علم روانشناسی که گویای تفاوت‌های فیزیولوژیکی و رفتاری مردان و زنان است، کلام امام علی(ع) را بیان‌کننده همین تفاوت‌ها دانسته‌اند. آنها نکوهش زنان توسط امام علی(ع) را به‌جهت جلوگیری از خارج شدن زن از استعدادهاى طبیعى و عمل کردن برخلاف مقتضاى خلقت و دستورات الهى دانسته‌‌‌اند.
5. کلامی بر پایه جدل: ابوالقاسم علیدوست که سند این روایت را ضعیف می‌داند، معتقد است، از آنجا که روایت‌هایی با این مضمون در کتاب‌های معتبر اهل‌تسنن وجود دارد، برخی شیعیان با ذکر چنین روایتی، عملکرد برخی صحابه در پیروی کردن از یک زن (پیروی کردن از عایشه در جنگ جمل) را مخالف آموزه‌های آنان دانسته‌اند.

زمان ایراد

درباره زمان ایراد خطبه اختلاف‌نظر است؛ برخی همچون سبط بن جوزی و سیدرضی گردآورنده نهج البلاغه، معتقدند این خطبه بعد از جنگ جمل بیان شده است. حسینی خطیب این خطبه را بخشی از نامه‌‌ای دانسته است که امام علی(ع) پس از سقوط مصر به‌وسیله عمرو بن عاص و شهادت محمد بن ابی‌بکر نوشته‌ و امر کرده است تا آن نامه برای مردم خوانده شود. آیت‌الله مکارم شیرازی این نظر را دیدگاه معروف در این مسئله خوانده است. بنابراین گفته شده زمان ایراد این خطبه سال ۳۶ یا سال ۳۸ قمری بوده است. همچنین این احتمال داده شده، که امام(ع) این خطبه را چندبار خوانده باشد.

متن و ترجمه خطبه ۸۰ نهج البلاغه

مَعَاشِرَ النَّاسِ، إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِيمَانِ، نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ، نَوَاقِصُ الْعُقُولِ. فَأَمَّا نُقْصَانُ إِيمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ فِي أَيَّامِ حَيْضِهِنَّ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَيْنِ كَشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ، وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِيثُهُنَّ عَلَى الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِيثِ الرِّجَالِ. فَاتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ كُونُوا مِنْ خِيَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ، وَ لَا تُطِيعُوهُنَّ فِي الْمَعْرُوفِ حَتَّى لَا يَطْمَعْنَ فِي الْمُنْكَر.

اى مردم! زنان از نظر ايمان و بهره اقتصادى و موهبتِ عقل، کاستى هايى دارند; امّا کاستى ايمانِ آنها، به دليل آن است که از نماز و روزه در ايّام عادت باز مى مانند، و گواهِ کاستى عقول آنان اين است که شهادت دو نفر از آنان همچون شهادت يک مرد است، و امّا کاستى بهره اقتصادى آنها دليلش اين است که سهم ارث آنان، نصف سهم مردان است. حال که چنين است از زنان بد بپرهيزيد و مراقب نيکان آنها باشيد و در اعمال نيک (به صورت اطاعت بى قيد و شرط) از آنان اطاعت نکنيد، تا در اعمال بد، از شما انتظار پيروى نداشته باشند.