امامت

این نوشتار دربارهٔ امامت است. برای امامت امامان دوازده‌گانه(ع)، امامت امامان شیعه را ببینید.

شیعه

اصول دین (عقاید)
عقائد اصلی	توحید • نبوت • معاد • عدل الهی • امامت
سایر عقائد	عصمت • علم غیب • ولایت • مهدویت • غیبت • انتظار • ظهور • رجعت • بداء
فروع دین (احکام عملی)
احکام عبادی	امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری
احکام غیرعبادی	امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری
منابع اجتهاد	کتاب • سنت • عقل • اجماع
اخلاق
فضائل	کظم غیظ • سخاوت • توکل
رذائل	كبر • ریا • سخن‌چینی • حسد
منابع	قرآن • نهج البلاغه • صحیفه سجادیه • سایر کتاب‌ها
مسائل چالشی
جانشینی پیامبر • شفاعت • توسل • تقیه • عزاداری • متعه • عدالت صحابه
شخصیت‌ها
امامان شیعه	امام علی(ع) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • امام صادق(ع) • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام عسکری(ع) • امام مهدی(عج)
صحابه	مردان
	سلمان • مقداد • ابوذر • عمار
	زنان
	خدیجه • فاطمه(س) • زینب • ام کلثوم • اسماء • ام ایمن • ام‌سلمه
عالمان	ادیبان • اصولیان • شاعران • رجالیان • فقیهان • فیلسوفان • مفسران
زیارتگاه‌ها
مسجد الحرام • مسجدالنبی • بقیع • مسجد الاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفه • حرم امام حسین • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضا • حرم فاطمه معصومه • حرم حضرت زینب
اعیاد مذهبی
عید فطر • عید قربان • عید غدیر • عید مبعث
سوگواری‌ها
سوگواری محرم • دهه محرم • تاسوعا • عاشورا • دهه صفر • اربعین • ایام فاطمیه
رویدادها
مباهله • واقعه غدیر • واقعه سقیفه • ماجرای فدک • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • واقعه کربلا
کتاب‌ها
الاستبصار • الکافی • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه
فرق تشیع
امامیه • اسماعیلیه • زیدیه • کیسانیه

امامت رهبری جامعه اسلامی و جانشینی پیامبر اکرم(ص) در امور دینی و دنیوی است. این آموزه، از اصول مذهب شیعه و از اختلافات اعتقادی میان شیعه و اهل سنت است. اهمیت مسئله امامت نزد شیعیان باعث شده که آنان امامیه لقب گیرند.

بنابر آموزه‌های شیعه، پیامبر اکرم(ص) از ابتدای دوران رسالت به معرفی خلیفه خویش و امام مسلمانان پس از وفات خود، اهتمام جدی داشت. اقدامات آن حضرت در این مسیر، از نخستین دعوت علنی، با معرفی امام علی(ع) به عنوان خلیفه و جانشینِ بعد از خود آغاز شد و تا آخرین روزهای زندگانی ایشان، در راه بازگشت از حجة الوداع در ۱۸ ذی‌الحجه در غدیر خم و همچنین لحظات آخر عمرشان که دوات و قلمی درخواست کردند ادامه یافت.

اهل سنت نیز ضرورت وجود امام و لزوم تبعیت از دستوراتش را می‌پذیرند، ولی معتقدند انتخاب امام به دست مردم است و پیامبر اسلام(ص) کسی را به‌عنوان خلیفه بعد از خویش معرفی نکرده است.

از نظر شیعیانِ اثناعشری، امامان معصوم، دوازده نفرند. اولین آنان امام علی(ع) و آخرین‌شان، امام مهدی(عج) است. بعد از امام علی(ع)، امام حسن(ع) و سپس برادرش امام حسین(ع) و بعد از او، نُه نفر از فرزندانش این مقام را برعهده دارند.

فلسفه وجودی امام، حفظ دین اسلام، تبیین صحیح معارف دینی و هدایت انسان‌هاست؛ ازاین‌رو لازم است امام برای انجام بهتر وظایف خویش، دارای عصمت، علم لدنّی و خدادادی و ولایت از جانب خداوند باشد.

جایگاه و اهمیت

مسئله امامت از جمله مسائل بسیار مهم، اختلافی و بحث‌برانگیز در جامعه اسلامی است. امامت از نظر امامیه امتداد نبوت پیامبر اسلام و عامل بقاء و استمرار آن است و امام به همان وظایفی که بر عهده پیامبر بوده قیام می‌کند و آن‌ها را انجام می‌دهد. اعتقاد به امامت همچنین از نظر امامیه، از اصول دین است و لذا یک مسئله کلامی به شمار می‌رود؛ حال آن که برخی از اشاعره و معتزله و برخی از دیگر مذاهب اهل‌سنت، آن را از فروع دین و یک مسئله فقهی تلقی کرده‌اند.

محمدحسین کاشف‌الغطاء در کتاب اصل الشیعة و اصولها، باور به امامت را از اصولی دانسته است که شیعه را از دیگر فرق اسلامی متمایز می‌کند. از همین رو قائلان به امامتِ امامان دوازده‌گانه به امامیه مشهورند و کسی که آن را قبول نداشته باشد از دایره تشیع خارج می‌گردد.

علامه حلی در مقدمه کتاب منهاج الكرامة فی معرفة الإمامة، مسئله امامت را از شریف‌ترین مسائل و از ارکان ایمان بر شمرده است که به‌ سبب درک آن، جاودانگی در بهشت و رهایی از غضب خدای رحمان به دست می‌آید.

شیخ کلینی در کتاب الکافی روایتی از امام رضا(ع) در بیان اهمیت امامت نقل کرده است. در این روایت، امامت با ویژگی‌هایی مانند مقام پیامبران، میراث اوصیاء، خلافت الهی، جانشینی پیامبر، زمام دین و نظام مسلمین، اصلاح دنیا و عزتمندی مؤمنان، ریشه بالنده اسلام و شاخه برافراشته آن، معرفی شده است.

امامت عهد الهی

مقالهٔ اصلی: آیه ابتلای ابراهیم

مطابق آیه ۱۲۴ سوره بقره، پس از آن که حضرت ابراهیم به مقام امامت رسید، این مقام را برای ذریه‌اش درخواست نمود که خداوند در جواب وی گفت: «لاینالُ عَهدی الظّالِمینَ؛ عهد من به ظالمین نمی‌رسد.» بسیاری از مفسران گفته‌اند منظور از «عهد» در این آیه، امامت است. از همین رو امامیه بر این باورند که امامت، منصبی است که از سوی خداوند به برخی بندگان برگزیده‌اش اعطا می‌شود.

امامت عامل اکمال دین

مقاله‌های اصلی: آیه اکمال و آیه تبلیغ

امامیه با توجه به آیه اکمال و آیه تبلیغ و روایاتی از امامان معصوم(ع) که ذیل این آیات نقل شده است، امامت را عامل اکمال دین دانسته‌اند. از نظر آنان آیه اکمال دین، در روز عید غدیر، پس از آن که پیامبر(ص)، امام علی(ع) را به امامت و جانشینی خود برگزید، نازل گردید و خبر از اکمال دین، با این عمل، داده شد.

همچنین با استناد به آیه تبلیغ، امامت از چنان جایگاهی برخوردار است که اگر پیامبر(ص) آن را ابلاغ نمی‌کرد، گویی رسالت الهی خویش را ابلاغ نکرده است و زحمات‌شان از بین می‌رفت.

امامت، تداوم هدایت

مقالهٔ اصلی: آیه هادی

امامیه با استناد به آیه هادی و روایاتی که ذیل آن، نقل شده، امامت را تداوم هدایت بشر پس از پیامبر(ص) دانسته‌اند. محمد بن جریر طبری (متوفای ۳۱۰ق)، از مفسران اهل سنت، در کتاب تفسیرش روایتی را با چند واسطه از ابن‌عباس نقل کرده که وقتی آیه هادی نازل شد، پیامبر دستش را بر سینه خود گذاشت و گفت: «من انذاردهنده و هشداردهنده‌ام» و با دستش به شانه امام علی اشاره کرد و گفت: «ای علی! تو هدایت‌کننده‌ای (هادی) و پس از من، هدایت‌شوندگان به دست تو هدایت می‌شوند.»

مفهوم‌شناسی

امامت، بنا به یک تعریف که به‌گفته محقق لاهیجی، مورد اتفاق متکلمان مسلمان است، پیشوایی عامه مردم در امور دین و دنیا، به نیابت و جانشینی از پیامبر اسلام(ص) است.

تعاریف دیگری نیز برای امامت ارائه شده است، به عنوان نمونه سیف‌الدین آمدی (۵۷۵-۶۲۲ق)، از متکلمان اهل سنت، در تعریف امامت گفته است: جانشینی شخصی از اشخاص از رسول خدا(ص)، در اجرای قوانین شریعت و حفظ جامعه است، به‌گونه‌ای که تبعیت از او بر تمام امت واجب است. میر سیدشریف جرجانی (۷۴۰-۸۱۶ق)، متکلم اشعری، در کتاب شرح المواقف و تفتازانی (۷۲۲-۷۹۲ق)، متکلم و فقیه اشعری، در شرح المقاصد همین تعریف را پذیرفته و ارائه کرده‌اند. همچنین گفته‌اند امامت، جانشینی پیامبر برای حراست از دین و رهبری سیاسی جامعه است.

به‌گفته ناصر مکارم شیرازی این تعاریف با یک مسئولیت ظاهری در حد ریاست حکومت، از سنخ دینی آن، سازگار است و عنوان جانشینی پیامبر را به خود گرفته و چنین امامی می‌تواند از سوی مردم برگزیده شود؛ حال آن که از نظر امامیه، مقام امامت امری الهی است و تعیین امام از سوی خداوند است و به تعیین و نصب مردم نیست و لذا برخی همچون قاضی نورالله تستری در تعریف امامت گفته‌اند: منصبی الهی و خدادادی است که تمام مراتب والا و فضایل، غیر از نبوت و آنچه لازمه آن است، را دارد.

وجوب امامت

در ضرورت و وجوب امامت، بین شیعه و سایر فِرَق اسلامی، اختلافی نیست؛ اما درباره نوع این وجوب و نحوه تعیین امام، اختلاف نظر است. البته گفته‌اند که برخی متکلمان معتزله و گروهی از خوارج، بر این نظرند که امامت، اساساً واجب نیست، سایر فرقه‌هایی که می‌گویند واجب است، در وجوب عقلی یا شرعی بودن آن اختلاف نظر دارند. جبائیان (پیروان ابوعلی جبائی از معتزلیان بصره)، اصحاب حدیث و اشاعره براین باورند که امامت واجب نقلی است و نه عقلی. در مقابل، گروهی از معتزله، ماتریدیه و اباضیه، امامت را واجب عقلی دانسته‌اند؛ اما بر این باورند که نصب و تعیین امام به عهده مردم است.

امامیه به وجوب عقلی امامت قائلند و معتقدند که نصب و تعیین امام، عقلاً بر خداوند واجب است. منظور از وجوب در این بحث، وجوب کلامی است (نه وجوب فقهی) که مترتب بر بحث حسن و قبح عقلی است و براساس آن، خداوند به‌مقتضای حکمتش، خوب است که امام تعیین کند و ترک آن، خلاف مقتضای حکمت وی بوده و قبیح است.

امامت لطف است

همچنین ببینید: قاعده لطف

امامیه برای اثبات وجوب نصب و تعیین امام از سوی خداوند، به قاعده لطف استدلال کرده‌اند. مطابق این قاعده، امام، لطف است؛ یعنی بندگان را بدون انقیاد و اجبار آنان، به طاعت و انجام واجبات الهی نزدیک و از انجام بدی‌ها و اموری که مورد نهی خداوند است، دور می‌کند. هر لطفی با این ویژگی بر خداوند واجب است، بنابراین نصب و تعیین امام بر خداوند واجب است.

ویژگی‌های امام

امام، یعنی فردی که دارای مقام امامت است، باید ویژگی‌های زیر را دارا باشد:

عصمت

مقالهٔ اصلی: عصمت امامان

امامیه و اسماعیلیه بر این باورند که امام باید معصوم باشد و برای اثبات آن به ادله‌ای همچون: برهان امتناع تسلسل، برهان حفظ و تبیین شریعت توسط امام، برهان وجوب اطاعت از امام، برهان نقض غرض، برهان انحطاط و سقوط امام در صورت ارتکاب گناه، استدلال کرده‌اند.

همچنین گفته‌اند امام باید از جمیع عیب‌های ظاهری مانند بیماری‌های پوستی، نقص‌های مربوط به اصل و نسب و اشتغال به فنون و شغل‌های بی‌ارزش و امور منزجرکننده‌ای که موجب دوری مردم از وی می‌شوند و به نوعی با لطف بودن وی (نزدیک‌کنندگی بندگان به طاعت خداوند و دورکنندگی آنان از گناه)، منافات دارد، مبرا باشد.

افضلیت

مقالهٔ اصلی: افضلیت امام

از نظر امامیه و گروهی از مرجئه، معتزله و زیدیه، امام باید در علم، دین، کرامت، شجاعت و در همه فضایل نفسانی و بدنی، برتر از همه مردمان عصر خود باشد؛ چرا که اولاً: اگر امام در فضیلت، مساوی دیگران باشد، انتخاب او به عنوان امام، ترجیح بلا مُرَجِّح است (برگزیدن یکی از دو امر مساوی، بدون وجود دلیل رجحان‌آور) که عقل آن را قبیح می‌داند و اگر پایین‌تر از دیگران باشد، ترجیح شخص پایین‌تر بر شخص برتر (تقدیم مفضول بر فاضل) پیش می‌آید که عقلاً درست نیست. ثانیاً: آیاتی مانند آیه ۳۵ سوره یونس و آیه ۹ سوره زمر، نیز بر لزوم تبعیت از فاضل و ترجیح او بر مفضول دلالت دارند.

تعیین براساس نص

امامیه بر این باورند که امام باید به‌واسطه نص روشن و صریح (نص جلی) از سوی خدا یا پیامبرش یا امامی که امامتش به‌وسیله نص ثابت شده، تعیین شود و برای این باور به ادله زیر استناد کرده‌اند:

• از ویژگی‌های امام این است که معصوم باشد و عصمت یک امر درونی است که برای غیر خدا و کسی که خدا او را آگاه کرده، قابل درک نیست، بنابراین باید به‌وسیله نص، وی را به مردم بشناسانند.
• پیامبر(ص) که امت خود را در کوچک‌ترین احکام رهبری می‌کرد و هرگاه یک یا دو روز از مدینه خارج می‌شد، کسی را به‌جای خود برای رسیدگی به امور مسلمانان جایگزین می‌نمود، چگونه ممکن است که مهم‌ترین امر مانند خلافت و جانشینی پس خودش را مهمل گذارد و کسی را به‌جای خود تعیین نکرده باشد؟ بنابراین از سیره و روش وی چنین بدست می‌آید که امام پس از خود را تعیین کرده و به‌وسیله نص به مردم شناسانده است.
• روایاتی از امامان معصوم وجود دارد که بر وجوب تعیین امام به‌وسیله نص، دلالت دارند.

بنی‌عباس و طرفداران‌شان گفته‌اند امام به‌وسیله نص معتبر و میراث یا انتساب به پیامبر(ص) نیز ثابت می‌شود. زیدیه بر این باورند که اگر فردی از نسل حضرت فاطمه(س) دعوت به خویش کند و با شمشیر برای امر به معروف و اجرای احکام اسلام قیام کند، امامتش صحیح است و سایر فرقه‌های مسلمان بر این نظرند که امام به‌وسیله نص یا تعیین اهل حل و عقد (عالمان، رؤسا و افراد متنفذ جامعه)، ثابت می‌شود.

فلسفه امامت

درباره فلسفه امامت و هدف از آن، دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. معتزله، فلسفه امامت و هدف از آن را تحقق بخشیدن به امور شرعی مانند اقامه حدود الهی، اجرای احکام و نظایر آن دانسته‌‌اند. ماتریدیه و اشاعره علاوه بر این موارد، اموری همچون: فرماندهی و تدبیر سپاه، پاسداری از مرزها، تجهیز نیروی‌های نظامی، مبارزه با آشوبگران، حمایت مظلومان و سرکوبی ستمگران، فصل خصومت‌ها و منازعه‌ها، تقسیم غنائم و اموری از این قبیل که به‌عهده آحاد جامعه نیست را از جمله اهداف و فلسفه امامت دانسته‌اند.

امامیه نه‌تنها اموری همچون: اقامه حدود الهی، حفظ نظام اجتماعی مسلمانان، امر به معروف و نهی از منکر و برقراری عدالت اجتماعی و به‌طور کلی رهبری جامعه را از اهداف مهم امامت به شمار آورده‌اند، برخلاف سایر فرقه‌های مسلمان، تبیین شریعت و مرجعیت دینی پس از پیامبر(ص)، را از دیگر اهداف مهم و حساس امامت بر شمرده‌اند. کاشف الغطاء برای اثبات لزوم تبیین شریعت به‌واسطه امام و مرجعیت دینی آنان چنین استدلال کرده است: همان‌گونه که وجود مُؤسِس و آورنده احکام برای علم به احکام الهی عقلاً لازم است، وجود مُبَیِّن (بیان‌کننده) این احکام نیز لازم است و در صورت فقدان هریک، جهل به احکام الهی لازم می‌آید. همچنین تعداد زیادی از آیات و روایات نبویِ مُجمل و متشابه وجود دارد که برای تبیین، نیاز به فردی دارد که عالم به تفاصیل و متشابهات قرآن و سنت نبوی بوده و از سوی پیامبر(ص) تعیین شده و آن فرد امام و جانشین پیامبر(ص) است.

از دیگر اموری که وجود امام را ضروری می‌کند و از فلسفه‌های امامت به‌شمار می‌رود، حفظ شریعت است. بر این اساس، وجود امام باعث می‌شود تا دین از تغییر و تحریف محفوظ بماند؛ چراکه گذشت زمان، وجود دشمنان، فهم نادرست متون و عوامل دیگر می‌تواند در انحراف مردم از تعلیمات اصیل اثرگذار باشد و همچنین از آنجا که دست‌کم، فهم دیگران از قرآن، احتمال خطا و اشتباه بودن را دارد، به افرادی نیاز است که فهم آنان از قرآن، مصون از خطا و خیانت باشد و وجود آنان به‌عنوان ملاک و معیاری برای تشخیص خطای فهم دیگران قرار گیرد و این فرد همان امام و جانشین پیامبر است که باید معصوم باشد.

امامت امام علی(ع)

مقالهٔ اصلی: امامت امام علی(ع)

بنا به دیدگاه شیعه، امام علی(ع) جانشین بلافصل پیامبر(ص) و امام پس از وی است و برای اثبات آن به آیاتی از قرآن مانند آیه تبلیغ، آیه ولایت، آیه مودت، آیه اولی الامر، آیه اکمال دین، آیه تطهیر، آیه صادقین و...استدلال کرده‌اند. علامه حلی در کتاب نهج الحق و کشف الصدق به ۸۴ آیه در اثبات امامت امام علی(ع) و جانشینی وی پس از پیامبر اشاره کرده است. آنان معتقدند که از سوی پیامبر نص صریح و روشن (نص جلی) بر امامت و جانشینی بلافصل امام علی وجود دارد و به روایات متواتری که در منابع روایی‌شان و منابع روایی اهل سنت وارد شده مانند حدیث غدیر، حدیث منزلت و حدیث ثقلین تمسک کرده‌اند.

امامیه همچنین با استناد به برخی نصوص روایی و تاریخی بر این باورند که برترین مردم، پس از پیامبر در علم، شجاعت، عدالت و سایر فضایل انسانی، امام علی بود و لذا از میان صحابه تنها او استحقاق و شأنیت جانشینی پیامبر را داشت.

امامت سایر امامان(ع)

مقالهٔ اصلی: امامت امامان شیعه

به باور امامیه، منصب امامت پس از امام علی(ع) به امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) و پس از وی به نُه نفر از اولاد او، یعنی امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) و حضرت مهدی(ع) رسیده است.

متکلمان امامیه برای اثبات امامت سایر امامان(ع) به حدیث دوازده خلیفه و همچنین نصوص متواتری که در آن به امامت هریک از امامان(ع) به‌طور معین و جداگانه تصریح شده، تمسک جسته‌اند. همچنین از نظر امامیه عصمت و افضلیت از شرایط و ویژگی‌های امام به شمار می‌روند و با توجه به برخی نصوص، سایر امامان پس از امام علی، هم معصوم بوده‌اند و هم در علم و سایر فضایل انسانی، برترین مردم عصر خودشان بوده‌اند.

کتاب‌شناسی

برخی از آثاری که در موضوع امامت به رشته تحریر درآمده به شرح زیر است:

• الافصاح فی الامامة: تألیف شیخ مفید. نویسنده در این کتاب مسائلی همچون تعریف امامت و ضرورت شناخت امام، اثبات امامت امام علی و افضلیت وی نزد خدا و پیامبر(ص)، ابطال ادعای امامت ابوبکر و ردَ افضلیت وی، عدم اجماع امت بر امامت ابوبکر و مسائلی از همین قبیل، را بحث کرده است.
• الشافی فی الامامة: تألیف سید مرتضی. نویسنده این کتاب را ناظر به کتاب «المغنی من الحجاج فی الامامة» اثر قاضی عبدالجبار معتزلی و در پاسخ به شبهات وی دربارۀ امامت، نوشته است. این کتاب در همان زمان نگارش و در قرن‌های بعد مورد توجه عالمان شیعه و سنی قرار گرفت و آثاری در تلخیص یا نقد آن نوشته‌اند که از آن میان تلخیص‌الشافی، نوشته شیخ طوسی است.
• منهاج الکرامة فی معرفة الامامة: تألیف علامه حلی در موضوع امامت. علامه حلی در این کتاب ابتدا مسائل عمومی درباره امامت مانند تعریف و بحث درباره ضرورت آن را بیان کرد و سپس به اثبات امامت و جانشینی بلافصل امام علی(ع) و امامت سایر ائمه(ع) پرداخت. گفته می‌شود ابن‌تیمیه کتاب منهاج السنة النبویة را در ردّ این کتاب نوشت. سیدعلی حسینی میلانی، کلام‌پژوه و مدرس حوزه علمیه قم، بر کتاب منهاج الکرامة شرحی نوشت و در آن نظرات ابن‌تیمیه را ردّ کرد. این کتاب با عنوان «شرح منهاج الکرامة»، در پنج جلد به چاپ رسید.
• امامت و رهبری: اثری از مرتضی مطهری. این مجموعه، دربردارنده شش سخنرانی از مطهری درباره امامت است که در ۱۳۴۹ش در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است.
• الامامة العظمی عند اهل السنة و الجماعة: نوشته عبدالله دمیجی از عالمان اهل سنت. نویسنده در این کتاب پس از تعریف امامت و بحث از وجوب و ضرورت آن، به بیان دیدگاه اهل سنت درباره امامت پرداخته است.

جستارهای وابسته

• امامان شیعه
• خلافت
• ولایت

پیوند به بیرون

• مقاله امامت در دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
• «متکلمان اسلامی و بایستگی‌های امامت»، علی ربانی گلپایگانی.