سید محسن امین حسینی عامِلی (۱۲۸۴- ۱۳۷۱ق) فقیه، ادیب و شرح‌حال‌نگار شیعی اهل جبل عامل در لبنان است که نسب وی به زید بن علی می‌رسد. او برای پیگیری علوم دینی به نجف اشرف هجرت کرد و در آنجا به درجه اجتهاد رسید. وی افزون بر علوم دینی، در ادب نیز دستی داشت و شعر می‌سرود و نقد شعر می‌کرد.
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سید محسن بن سید عبدالکریم امین عامِلی |
| تاریخ تولد | ۱۲۸۴ق |
| محل زندگی | لبنان، نجف اشرف، دمشق |
| تاریخ وفات | ۱۳۷۱ق مطابق با ۱۳۳۰ش |
| محل دفن | حرم حضرت زینب(س) |
| شهر وفات | دمشق |
| خویشاوندان سرشناس | سید حسن امین (فرزند) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | آخوند خراسانی • آقا رضا همدانی • سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • سید احمد کربلایی و... |
| شاگردان | سید مهدی ابن سید حسن آل ابراهیم حسینی عاملی، شیخ منیر عسیران و ... |
| تألیفات | اعیان الشیعه • حق الیقین فی لزوم التألیف بین المسلمین • کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | مقابله با بدعتهای دینی |
اعیان الشیعه مهمترین اثر وی، دانشنامه‌ای است مشتمل بر معرفی علما و بزرگان شیعه که با هدف شناساندن هویت فرهنگی شیعه و یادآوری نقش امامیه در اعتلای تمدن اسلامی تدوین شده است. وی برای تأمین منابع تحقیق و تألیف، به کشورهایی چون سوریه، اردن، فلسطین، مصر، عراق و ایران سفر کرد.
وی در سال ۱۳۷۱ق (۱۳۳۰ش) در دمشق درگذشت و در حرم حضرت زینب(س) دفن شد.
زندگی‌نامه
سید محسن امین در سال ۱۲۸۴ق در خاندانی مشهور از سادات در قریه شقرا از جبل عامل لبنان زاده شد پدرش عبدالکریم عاملی و مادرش دختر شیخ محمدحسن فلحة المیسی از عالمان عصر خویش بود. نسب وی به حسین ذی الدمعه فرزند زید بن علی می‌رسد.[۱] سید حسن امین عاملی (۱۹۰۸-۲۰۰۲م) نویسنده و مورخ لبنانی فرزند سید محسن امین است.[۲]
وفات
سید محسن در شب ۴ رجب سال ۱۳۷۱ق (۱۳۳۰ ش) در دمشق درگذشت و در حرم حضرت زینب(س) دفن شد.[۳]
تحصیلات
سید محسن پس از آموزش‌های مقدماتی در زادگاهش، منطق، نحو و بیان را در یکی از روستاهای جبل عامل فراگرفت سپس در بنت جُبیل از درس موسی شراره بهره برد.[۴]
وی در ۱۳۰۸ق/۱۸۹۱م به نجف هجرت کرد و تا ۱۳۱۹ق/ ۱۹۰۱م از محضر بزرگانی چون ملا حسینقلی همدانی ، محمدطه نجف، حاج‌آقا رضا همدانی، محمدحسن مامقانی و آخوند خراسانی بهره جست. وی همچنین نزد محمدباقر نجم‌آبادی و سید احمد کربلایی سطوح و خارج فقه و اصول را آموخت و به درجه اجتهاد نائل شد و خود نیز شاگردانی تربیت کرد.[۵] وی افزون بر علوم دینی، مطالعات ادبی داشت و در سرودن شعر و نقد شعر نیز توانا بود.[۶]
شاگردان
- سید حسن فرزند عمویش سید محمود
- سید مهدی ابن سید حسن آل ابراهیم حسینی عاملی
- شیخ منیر عسیران
- سید امین ابن سید علی احمد حسینی عاملی
- شیخ علی بن شیخ محمد مروه عاملی حداثی
- شیخ عبد اللطیف شبلی ناصر عاملی حداثی
- استاد ادیب تقی دمشقی
- شیخ مصطفی خلیل صوری
- شیخ علی صوری
- شیخ حسین سمرو حمّصی غوری
- شیخ علی شمیع حمصی غوری
- شیخ علی جمال دمشقی.[۷]
شخصیت و ویژگی علمی
سید محسن امین عالمی پر جرأت در بیان نظریات خویش بود، چنانکه اقدام برای تصحیح روش عزاداری در سوگ امام حسین(ع)، او را در مقابله‌ای سخت و اتهام‌‌انگیز قرار داد.[۸] در شخصیت علمی امین، دو ویژگی نقد برخی مذاهب و گرایش‌ها و کوشش در ایجاد همبستگی اسلامی، در کنار یکدیگر دیده می‌شود. وی در حالی که در آثاری چون کشف الارتیاب و العقود الدریه به رد عقاید وهابیت پرداخته است،[۹] در اثر دیگرش حق الیقین فی لزوم التألیف بین المسلمین، بر ضرورت هم‌آوایی مسلمانان تأکید کرده است.[۱۰]
فعالیت‌های فرهنگی و سفرهای علمی
امین چنانکه در الرحیق المختوم خود آورده است، با انگیزه احیا و نشر معارف دینی، و اصلاح سنت‌هایی که در نظر او مخالف عقل و شرع بود، به دمشق هجرت کرد و به فعالیت‌های گوناگون علمی و فرهنگی پرداخت.
امین در ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م به عضویت «مجمع علمی عربی» دمشق درآمد و تا پایان عمر از فعالان این مجمع بود.[۱۱] او همچنین برای اعتلای فرهنگ جوانان شیعه مدارسی تأسیس کرد و خود به تألیف برخی کتاب‌های درسی اقدام نمود.[۱۲] امین برای تأمین منابع تحقیق و تألیف، به نقاطی چون سوریه، اردن، فلسطین، مصر، عراق و ایران سفر کرد.[۱۳]
تلاش برای اصلاح شعائر حسینی
سید محسن امین از پیشگامان اصلاح اندیشه شیعی در دوران معاصر به شمار می‌رود. او پس از بازگشت به جبل عامل، به اصلاح خرافات و نادرستی‌هایی در نقل تاریخ عاشورا و سوگواری‌ها و پیرایش شعائر حسینی پرداخت. در این مسیر، وی کتاب‌هایی تألیف کرد تا جایگزین کتاب‌های رایج مقتل شود.
- لواعج الأشجان فی مقتل الإمام الحسین منتشر شده در سال ۱۹۱۱م
- أصدق الأخبار فی قصّة الأخذ بالثار در شرح حال توابین، منتشرشده در سال ۱۹۱۲م
- الدرّ النضید فی مراثی السبط الشهید؛ شامل اشعاری در رثای سید الشهداء. بعدها این سه کتاب، در یک مجلّد به وسیله انتشارات العرفان چاپ شد.[۱۴]
- المجالس السنیة فی مصائب ومناقب العترة النبویة در پنج جلد. در مقدمه جلد اوّل آن، به مشروعیت عزاداری اشاره کرد. لیکن در همان جا طی «مقدمة مهمّة» به روایاتی که روضه‌خوانان جعل می‌کنند و به سینه‌زنی و قمه‌زنی اشاره کرد و آن‌ها را خلاف شرع و حرام شمرده است.[۱۵]
- إقامة اللائم علی إقامة المآتم.
کتاب المجالس السنیة، با این هدف نوشته شد تا به جای مقاتل نادرست و تحریف شده در مجالس عزای حسینی خوانده شود. خواندن و شنیدن گزارش‌های نادرست، مشوّق او در نگارش این کتاب بود.[۱۶] او همچنین با تعزیه و شبیه‌خوانی مخالف بود و ظاهراً در سال ۱۹۲۴ در یک مراسم شبیه‌خوانی، نزاعی در گرفت که به کشته‌شدن دو تن انجامید، امین از این فرصت، استفاده کرد و شبیه‌خوانی و دیگر اعمالی چون خودزنی را تحریم کرد و از نیروهای دولتی برای تحقّق خواست خود، بهره گرفت. با فتوای تحریم شبیه‌خوانی تا زمانی که امین زنده بود، این مراسم در دمشق متوقّف شد.[۱۷] اندک مدّتی بعد، یکی از نشریات بیروت به تحلیل آرای امین، در این زمینه پرداخت و به گسترش ایده او کمک کرد. در همان زمان، مقالاتی از سید مهدی موسوی قزوینی علیه قمه‌زنی چاپ شد. این مقالات با واکنش فراوانی روبرو شد و علیه قزوینی و امین ردیه‌هایی نوشته شد. در این هنگام، سید محسن امین در روستای خود، شقراء در لبنان بود و حملات بر ضدّ او، به‌ویژه در جبل عامل، افزایش می‌یافت و به نوشته جعفر الخلیلی، عبد الحسین صادق در نبطیه و عبدالحسین شرف‌الدین در صور با او مخالفت می‌کردند.[۱۸] امین در پاسخ به ردیه‌ها، التنزیه لأعمال الشبیه را نوشت.
تألیفات و آثار
از سید محسن امین آثار فراوانی بر جای مانده است. نقل شده که وی در شوال سال ۱۳۷۰ق چنین گفت:
- اکنون عمر من به ۸۶ رسیده است؛ در حالی که استخوان‌ها سست و قوت بدنی شکننده شده است... با این حال، بر آنم که روز و شب و صبح و عصر و در سفر و حضر، دست از تصنیف و تألیف برندارم.[۱۹]
برخی از آثار او بدین شرح است:
اعیان الشیعه
اعیان الشیعه اثر دانشنامه‌ای محسن امین که مشتمل بر شرح‌حال بزرگان شیعه است و بخش قابل توجهی از آن به زندگانی امامان شیعه می‌پردازد. سرگذشت، بررسی آراء و آثار ۱۱۷۳۳ نفر در این کتاب، که با هدف شناساندن هویت فرهنگی شیعه و یادآوری نقش امامیه در اعتلای تمدن اسلامی تدوین شده است، جای گرفته است.[۲۰] این کتاب دائرةالمعارفی در شرح‌حال بزرگان شیعه، از صدر اسلام تا زمان حیات مؤلف، اعم از صحابه، تابعین و اهالی هر فن است پو راویان، محدثان، قاریان، مفسران، فقیهان، حکیمان، متکلمان، واعظان و شاعران، تا دانشمندانِ علوم لغت، صرف، نحو، بیان، منطق، ریاضیات، طب و نجوم و حتی پادشاهان و وزیران را شامل می‌شود.[۲۱] کتاب اعیان الشیعه مشتمل بر ده جلد رحلی بزرگ است، که جلد اول و بخشی از جلد دومِ آن، شامل مقدمه و شرح زندگی پیامبر اکرم(ص)، فاطمه زهرا(س) و امامان شیعه(ع) است و از اواسط جلد دوم تا آخر جلد دهم شرح حال شخصیت‌های شیعه آمده است. مستدرکات اعیان الشیعه، بعدها توسط فرزندش حسن الامین منتشر گردید.
دیگر آثار
- حق الیقین فی لزوم التألیف بین المسلمین: امین این کتاب را با تکیه بر ضرورت هم‌آوایی مسلمانان، تبیین کرده است.[۲۲]
- کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، کتابی است با موضوع رد عقاید وهابیت.[۲۳] این کتاب با نام «تاریخ و نقد وهابیت» به فارسی ترجمه شده است. کتاب دیگری با عنوان «فراسوی پرده‌ها» نیز منتشر شده که تلخیص و ترجمه کشف الارتیاب است.
- لواعج الاشجان فی مقتل الحسین در آن به تاریخ واقعه عاشورا پرداخته است. این کتاب با دو عنوان «اشک و ماتم در سوگ سبط نبی خاتم» و «امام حسین(ع) و حماسه کربلا» به فارسی ترجمه شده است.
- التنزیه لاعمال الشبیه در نقد شیوه‌های رایج عزاداری در بین شیعیان نوشته شده و اعمالی مثل قمه‌زنی را خلاف شرع دانسته است. این کتاب در سال ۱۳۲۲ش توسط جلال آل احمد با عنوان «عزاداری‌های نامشروع» به فارسی ترجمه و منتشر شد. ولی نسخه‌های آن توسط عده‌ای از مخالفان کتاب خریداری و سوزانده شد.[۲۴]
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۳۳۳.
- ↑ الامین، «نگاهی گذرا به زندگی و آثار علمی سید حسن الامین»، ص۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۳۸۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۳۳۴-۳۳۳ و ۳۴۱ و ۳۵۲-۳۵۱؛ حمود،الرجل و العقیدة، ۱۱۸-۱۱۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۳۳۴-۳۳۳ و ۳۴۱ و ۳۵۲-۳۵۱؛ حمود، الرجل و العقیدة، ۱۱۸-۱۱۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۳۳۴-۳۳۳ و ۳۴۱ و ۳۵۲-۳۵۱؛ حمود، الرجل و العقیدة، ۱۱۸-۱۱۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج ۱۰، ص۳۷۱.
- ↑ نک: امین، اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۳۶۳-۳۶۱؛ حمود،الرجل و العقیدة، ۱۲۳-۱۲۱.
- ↑ نک: هاشمی، الکلیة، ص۴۰۱.
- ↑ نک: زراقط،الجانب الاصلاحی للعلامه السید محسن الامین العاملی: المصلح الاسلامی السید محسن الامین، ۱۸۵- ۱۸۴.
- ↑ نک: مجله المجمع العلمی العربی، ص۶۲۰.
- ↑ نک: مجله المجمع العلمی العربی، ص۶۱۹.
- ↑ شریف‌‌رازی، گنجینه دانشمندان، ج۱، ص۲۴۷؛ فضل‌الله، السید محسن الامین، ص۱۶۸- ۱۶۶.
- ↑ حرکة الإصلاح الشیعی؛ علماء جبل عامل وأدباؤه من نهایة الدولة العثمانیة إلی بدایه استقلال لبنان، ص۳۰۱.
- ↑ المجالس السنیة فی مناقب ومصائب العترة الطاهرة، ج ۱، ص۷
- ↑ حرکة الإصلاح الشیعی، ص۳۰۲
- ↑ حرکة الإصلاح الشیعی، ص۳۰۴
- ↑ حرکة الإصلاح الشیعی، ص۳۰۸
- ↑ امین، آیین سوگواری، ص۲۰.
- ↑ برای فهرستی از آثار وی، نک: مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۵، ص۲۱۰-۲۰۶.
- ↑ عباسی، کوشش‌های حسن الامین در به ثمر رساندن اعیان الشیعه و تألیف مستدرکات آن.
- ↑ نک: زراقط،الجانب الاصلاحی للعلامه السید محسن الامین العاملی: المصلح الاسلامی السید محسن الامین، ۱۸۵- ۱۸۴.
- ↑ نک: هاشمی، الکلیه، ص۴۰۱.
- ↑ جلال آل احمد، یک چاه و دو چاله، ص۴۹
منابع
- امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
- امین، محسن، آیین سوگواری، ترجمه اقناع اللائم، نشر حبیب.
- الامین، سید مهدی، «نگاهی گذرا به زندگی و آثار علمی سید حسن الامین»، نشریه کتاب ماه دین، تهران، شماره ۶۵، اسفند ۱۳۸۱ش.
- حمود، محمد، «الرجل و العقیدة»، الثقافة الاسلامیه، دمشق، ۱۴۰۷ق، شم ۱۲.
- زراقط، عبدالمجید، «الجانب الاصلاحی للعلامه السید محسن الامین العاملی»، المصلح الاسلامی السید محسن الامین، دمشق، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- شریف‌‌رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، ۱۳۵۲ش.
- عباسی، مهرداد، کوشش‌های حسن الامین در به ثمر رساندن اعیان الشیعه و تألیف مستدرکات آن.
- فضل‌الله، هادی، «السید محسن الامین»، الثقافة الاسلامیه، دمشق، ۱۴۱۰ق، شم ۲۹.
- مجله المجمع العلمی العربی، دمشق، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م، شم (۴) ۲۷.
- مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۳ش.
- هاشمی، احسان، الکلیه، بیروت، ۱۹۲۸م، شم ۱۵.
پیوند به بیرون
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- سایت اندیشه قم
- بایسته‌های تربیتی و آموزشی حوزه‌ها از نگاه علامه سید محسن امین
- زندگی‌نامه خودنوشت علامه سید محسن امین عاملی