ملا فیض‌محمد کاتب هَزاره (۱۲۷۹-۱۳۴۹ق) تاریخ‌نگار مشهور شیعه افغانستان در اوایل قرن بیستم میلادی بود. کاتب، پیشنهاد رسمی‌شدن مذهب تشیع را در لویه‌جرگه پَغمان (۱۹۲۲م) مطرح کرد. الغای حکم بردگی هزاره‌های شیعه توسط امان‌الله‌خان (۱۹۱۹-۱۹۲۹م) را نیز ناشی از نفوذ وی دانسته‌اند. از کاتب با عنوان علامه و پدر تاریخ‌نگاری افغانستان یاد شده است.
| مورخ | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ملا فیض‌محمد کاتب هزاره |
| لقب | کاتب هزاره |
| تاریخ تولد | ۱۲۷۹ق |
| محل زندگی | غزنی • کابل |
| تاریخ وفات | ۱۳۴۹ق |
| محل دفن | چنداول |
| شهر وفات | کابل |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | مولوی محمدسرور خان اسحاق زایی |
| محل تحصیل | قندهار • لاهور • کابل |
| تألیفات | سراج التواریخ • تحفة الحبیب |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | تلاش برای رسمی شدن مذهب تشیع و عضویت در جنبش مشروطه‌خواهان اول |
| اجتماعی | وکالت مردم هزاره |
کاتب از پیشگامان نهضت مشروطه‌خواهی اول در افغانستان بوده و ۲۸ سال در دربار امیر عبدالرحمن (۱۸۸۰-۱۹۰۱م) و امیر حبیب‌الله (۱۹۰۱-۱۹۱۹م) بهعنوان منشی کار کرده است. وی چهل‌وپنج سال فعالیت تحقیقی و نگارشی داشته و سراج التواریخ و تحفة الحبیب از آثار مشهور او است. کاتب در سراج التواریخ، ماهیت حکمرانی و استبداد امیر عبدالرحمن مخصوصاً در پاک‌سازی قومی هزاره‌های شیعه را به‌تصویر کشیده است. ترجمه انگلیسی این اثر، تنها در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶م شانزده بار تجدید چاپ شده است.
اشرف غنی رییس‌جمهوری سابق افغانستان، کاتب را تاریخ‌نویس دولت‌داری و تبارشناس قدرت در افغانستان می‌داند. کاتب در روش تاریخ‌نگاری، متأثر از ابن خلدون دانسته شده و در هنر معرفی ماهیت نظام حاکم به‌رغم نظارت و سانسور با ابوالفضل بیهقی مقایسه شده است. ریاست‌جمهوری افغانستان در سال ۱۳۹۵ش برای نخستین‌بار به ابتکار سَروَر دانش معاون وقت ریاست‌جمهوری، مراسم گرامی‌داشت کاتب را در کاخ ریاست‌جمهوری برگزار کرد.
اهمیت و جایگاه
ملا فیض‌محمد کاتب تنها مورخ افغانستان است که رویدادهای سیاسی افغانستان از زمان تأسیس به‌رهبری احمدشاه ابدالی در ۱۷۴۷م تا روی کار آمدن نادرشاه (بنیانگذار مصاحبان) در ۱۹۲۹م را به‌گونه جامع به‌تصویر کشیده و در خلال آن، روایتی همه جانبه از پاک‌سازی قومی هزاره‌های شیعه توسط امیر عبدالرحمن ارائه کرده است.[۱] کاتب در اجلاس (لویه‌جرگه) تصویب نخستین قانون اساسی افغانستان در پَغمانِ کابل (۱۹۲۲م)، رسمی‌شدن مذهب تشیع را در کنار مذهب سنی حنفی مطرح کرد.[۲] گفته شده که کاتب به‌خاطر این پیشنهاد، مورد ضرب‌وشتم مخالفان قرار گرفته و با دخالت شخص شاه امان الله نجات یافته است.[۳] برخی پژوهشگران تاریخ افغانستان، الغای حکم بردگی هزاره‌های شیعه توسط شاه امان‌الله را که در زمان پدربزرگش امیر عبدالرحمن اسیر شده بودند، نیز ناشی از حسن تدبیر و نفوذ کلام کاتب دانسته‌اند.[۴]
کاتب با وجود اشتغال در دربار، عضویت مشروطه‌خواهان اول (۱۹۰۹م) را داشت.[۵] میرسیّد قاسم از اعضای برجسته مشروطه‌خواهان، کاتب را از پیشگامان آن جنبش دانسته است.[۶] عبدالحی حبیبی، تاریخ‌نگار مشهور افغانستان گفته است که کاتب به‌خاطر مشروطه‌خواهی در شیرپور کابل زندانی شد.[۷] اشرف غنی رییس جمهور سابق افغانستان و تعدادی دیگر از پژوهشگران، کاتب را پدر تاریخ‌نگاری افغانستان می‌دانند.[۸] از نظر اشرف غنی کار کاتب فراتر از تاریخ‌نگاری، تبارشناسی قدرت است؛ زیرا علاوه بر ثبت وقایع در صدد ریشه‌یابی و علت‌جویی است و نشان می‌دهد که دولت-ملت‌سازی از طریق استبداد، استعمال زور و قدرت مطلقه به‌دست نمیاید.[۹]
تعدادی از تاریخ‌پژوهان، کاتب را در معرفی چهره واقعی امیر عبدالرحمن با ابوالفضل بیهقی که چهره واقعی مسعود غزنوی را ترسیم کرد، مقایسه کرده‌اند و از او بهعنوان بیهقی زمانه خودش یاد کرده‌اند.[۱۰] گفته شده است که ۲۸سال حضور کاتب در دربار، دسترسی وی به‌منابع دولتی و توانایی‌اش در بیان حقایق به‌رغم نظارت و سانسور دستگاه سلطنتی وقت، موجب شده است که روایت کاتب از تاریخ افغانستان یکی از مراجع اصلی و تأثیرگذار بر همه مورخان پس از خودش باشد.[۱۱] مورخان و افغانستان شناسان برجسته داخلی و خارجی از قبیل لودویک آدمک (Ludwig Adamec)، عبدالحی حبیبی، عبدالحکیم روستاقی و غلام‌محمد غبار بر اهمیت و تأثیرگذاری تاریخ‌نگاری کاتب اذعان و تأکید کرده‌اند.[۱۲] ترجمه انگلیسی سراج التواریخ مشهورترین اثر کاتب تنها در سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۶م شانزده بار ویرایش و تجدید چاپ شده است.[۱۳]
معرفی و زندگی‌نامه
تولد و کودکی
ملا فیض‌محمد کاتب، معروف به کاتب هزاره، فرزند سعید محمد، در سال ۱۲۷۹ق در قرباغ از توابع ولایت غزنی متولد شد و در سال ۱۳۴۹ق در کابل درگذشت.[۱۴] وی در نوجوانی و در پی بروز جنگی بین هزاره‌ها و پشتون‌های دُرانی در قرباغ،[۱۵] با خانواده پدری‌اش در ناوُر/ناهور دیگر وُلُسوالی(بخش‌داری) غزنی که برخی گفته‌اند سرزمین آبایی او است، منتقل و ماندگار شدند.[۱۶] پدر فیض‌محمد وکالت طایفه خود یعنی محمدخواجه از طوایف هزاره را در آن دیار به عهده داشت.[۱۷]
تحصیلات
کاتب تحصیلات مقدماتی را در قرباغ و ناوُر فرا گرفت[۱۸] و برای ادامه تحصیل به قندهار، لاهور، کابل و به روایتی نجف سفر کرد.[۱۹] گفته شده است که او بیشتر از ۲۰ سال از عمر خود را از ۱۲۸۵ تا ۱۳۱۰ق به تحصیل اختصاص داده است.[۲۰]
از منابع مرتبط با زندگی‌نامه کاتب به‌دست میاید که وی در خلال سال‌های فوق‌الذکر به امور دیگری از قبیل حضور در جبهه‌های جنگ، هیئت صلح و مسافرت‌های عادی نیز پرداخته است.[۲۱]
ثمره سفرهای آموزشی کاتب، آشنایی و در مواردی تبحر در علوم مختلف اسلامی از قبیل ادبیات عرب، منطق، لغت، هیئت، نجوم، حساب، جبر، فلسفه، کلام، تاریخ، فقه، اصول و جفر بود.[۲۲] گستره قلمرو دانشی فیض‌محمد باعث گردید که او به ملا مشهور شود و پس از وفات از او بهعنوان علامه نیز یاد کرده‌اند.[۲۳] کاتب علاوه بر زبان فارسی دری، زبان‌های پشتو و عربی را می‌دانست و با زبان‌های انگلیسی و اردو نیز به‌اندازه رفع نیاز آشنایی داشت.[۲۴] در میان اساتید کاتب از مولوی سرورخان اسحاق‌زایی از علمای برجسته اهل سنت افغانستان یاد شده است.[۲۵] کاتب تحریر اُقلیدس، خلاصةالحساب و شرح چَغْمینی را نزد سرورخان اسحاق‌زایی فرا گرفته است.[۲۶]
اشتغال در دربار
از آنجایی که کاتب در هنر خوش‌نویسی و خطاطی نیز ورزیده بود، ابتدا در سال ۱۳۱۰ق، برای نوشتن نامه‌ها، فرامین دولتی و استنساخ کتب کمیاب، در دفتر شاهزداه حبیب‌الله خان فرزند امیر عبدالرحمن خان (۱۸۸۰-۱۹۰۱م) استخدام شده و مشتهر به کاتب گردید.[۲۷] کاتب خود نیز به نحوه استخدامش در دربار پرداخته تصریح می‌کند که استادش ملا محمدسرورخان اسحاق‌زایی دوست یکی از فرزندان امیر، معرف وی بوده است.[۲۸] کاتب در عهد سلطنت حبیب‌الله(۱۹۰۱-۱۹۱۹م) با توجه با توانایی‌های علمی و نگارشی‌اش مأموریت یافت که به تدوین تاریخ افغانستان از احمدشاه ابدالی (۱۷۴۷م) تا سلطنت امیر حبیب الله خان بپردازد.[۲۹] محصول این مأموریت، کتاب‌های تحفة الحبیب و سراج التواریخ است.[۳۰] از این رو تمامی اسناد، مدارک، نامه‌ها، فرامین دولتی و گزارش‌های موجود در آرشیو قصر شاهی در اختیار وی قرار داده شد.[۳۱] کاتب در مجموع ۲۸ سال در دفتر خاص حبیب الله و بعدا در عهد سلطنت امیر حبیب‌الله در دارالانشاء و مجلس تألیف، ایفای وظیفه کرده است.[۳۲]
دیگر فعالیت‌ها
پس از فوت امیر حبیب‌الله خان در ۱۳۳۷ق وظیفه کاتب در دارالانشاء پایان یافت و به دارالتألیف وزارت آموزش و پرورش (معارف) منتقل گردید تا در تألیف و تنظیم کتاب‌های درسی، کمک کند. وی همچنین مدتی در مکتب حبیبیه به تدریس پرداخت.[۳۳] حسین نایل پژوهشگر مسایل هزاره معتقد است که کاتب چهل‌وپنج سال از ۷۱ سال عمرش را صرف پژوهش، تحقیق و نگارش آثار ارزشمند و کم‌نظیر کرد.[۳۴] ۲۸ سال در دربار امیران عبدالرحمن خان و حبیب‌الله خان و حدود ۱۲ سال دیگر را نیز در دولت و خارج از دولت به این امر اختصاص داد.[۳۵] وی در دوره امیر حبیب الله کلکانی (از ۱۷ جنوری تا ۱۳ اکتبر ۱۹۲۹م) ما‌موریت یافت که با جمعی از بزرگان هزاره، مردم هزاره را به حمایت از امیر تشویق کند.[۳۶] از آنجایی که این مأموریت موفقیت‌آمیز نبود و هزاره‌ها از حبیب‌الله کلکانی حمایت نکردند، امیر نسبت به کاتب بدبین گردید و وی را مجازات کرد.[۳۷] برخی معتقدند که کاتب در اثر همین مجازات و ضرب‌وشتم از دنیا رفته است[۳۸]
سبک تاریخ‌نگاری
اشرف غنی رییس‌جمهور سابق افغانستان و استاد پیشین دانشگاه هاپکینز، سبک تاریخ‌نگاری کاتب را متأثر از ابن خلدون می‌داند.[۳۹] وی معتقد است در حالی‌که آثار شماری از تاریخ‌نگاران ما از حد واقعه‌نویسی منشیان دربار و یا خاطره‌نویسی برخی اصحاب قلم فراتر نرفته، کاتب، تاریخ‌نویس دولت‌داری در افغانستان است.[۴۰] غنی دستور امیر عبدالرحمن مبنی بر ترجمه مقدمه ابن خلدون را نشانه آشنایی فرهنگیان آن دوره با ابن خلدون می‌داند.[۴۱]
به‌گفته محمدسرور مولایی مُصَحِّح سراج التواریخ، کاتب از سبک رایج تاریخ‌نگاری منشیان و دبیران دربارها، روی برتافت. در سبک رایج از یک طرف نمایش‌های ادبی، لفاظی‌ها و صنعت‌گری‌های ادیبانه برجسته بود و از سوی دیگر ناگزیر بودند که رعایت حال پادشاهان و امیران را بکنند که این امر موجب حذف و یا تحریف حقایق تاریخی می‌گردید. در این میان شماری بسیار اندکی هستند که بی‌باکانه و با شجاعت به درج و بیان حقایق پرداختند و کاتب یکی از برجسته‌ترین‌های این عرصه است.[۴۲]
یکی از ویژگی‌های سبک تاریخ‌نگاری کاتب ثبت روزنگار وقایع است. کاتب در عین حال که روش توالی و ترتیب سال‌ها را مدنظر قرار داده، با جزئیات بیشتر به ثبت و ضبط روز، هفته، ماه و سال رخدادها پرداخته است.[۴۳] رویکرد ثبت روزانه وقایع به کاتب این امکان را داد که از یک طرف، مسایل و رخدادها را به‌گونه تفصیلی ذکر کند که در منابع دیگر امکان دستیابی به آن نیست و از جانبی هم از روش متداول ذکر گزینشی رخدادها، عدول کرده همه آنچه را در اسناد و دفترها ثبت و ضبط شده بود، بیاورد.[۴۴] مُصَحح سراج التواریخ معتقد است که کاتب همه آنچه را لازم بود بیان کرد و در برابر اعتراض و انتقاد منتقدان جانانه دفاع کرد و از راه و سبک غیرمتعارف خود دست نکشید و در نهایت موفق به پایه‌گذاری تاریخ‌نویسی نوین گردید.[۴۵]
از دیگر خصوصیات سبک کاتب، هنر ارجاع دانسته شده است؛ به این معنا که پیامدهای رخدادهای پیشین را در رخدادهای پسین مورد توجه قرار داده تا خواننده بداند که در مرحلهِ پسین معلوم شود که نتایج کردار گذشته و آنچه قبلا اتفاق افتاده، چگونه است.[۴۶] هنر ارجاع در آثار کاتب به پیوند میان گذشته و حال خلاصه نمی‌شود، بلکه آینده را نیز در برمی‌گیرد. کاتب یا آینده را پیش‌بینی کرده و یا بهعنوان نتیجه اعمال و اقدامات گذشته پنداشته است.[۴۷] کاتب با استفاده از هنر ارجاع، وضعیت عامه مردم را به اراده، تصامیم و اعمال امیران نسبت داده و هرچه بر مردم رفته و می‌رود را نتیجه سیاست‌گذاری و اقدامات امیران می‌داند.[۴۸]
آثار
آثار کاتب را در یک دسته‌بندی به دو بخش تقسیم کرده‌اند: آثاری که کاتب مولف آن‌ها است و آثاری که وی آن‌ها را نسخه‌برداری کرده و از خطر نابودی نجات داده است.[۴۹] آنچه ملاحظه می‌شود فهرست آثار تألیفی کاتب است که تعدادی منتشر و به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده و تعدادی هنوز منتشر نشده است.
- تحفة الحبیب در ۲ جلد
- سراج التواریخ در ۵ جلد
- تاریخ حکمای متقدم
- فیضی از فیوضات
- تذکر الانقلاب
- امان الانشاء
- نژاد نامه افغان
- تاریخ عصر امانیه
- نخبة الجغرافیا
- فقرات شرعیه
- وقایع افغانستان
- تاریخ عصر امانیه[۵۰]
- مقالات متفرقه از جمله «زن و عفت»، «دین و سلطنت» و «تدریج کمال» در مجله آیینه عرفان منتشر شده است و گفته شده که برخی نوشته‌های کاتب در مجله‌های «حی علی الفلاح» و «سراج الاخبار الافغانیه»، نیز منتشر شده است.[۵۱]
بزرگداشت
ریاست‌جمهوری افغانستان به ابتکار سرور دانش معاون وقت ریاست جمهوری، در تاریخ ۲۱ دی‌ماه ۱۳۹۵ش و به‌مناسبت هشتادوششمین سالروز درگذشت کاتب، مراسم گرامی‌داشت از وی برگزار کرد.[۵۲] رییس جمهور وقت افغانستان در آن همایش طی فرمانی دستور داد که مدال دولتی به‌نام «علامه فیض‌محمد کاتب هزاره» ضرب گردیده و از ۱۲ نفر محقق برجسته که در معرفی و بروز رسانی کتاب سراج التواریخ نقش داشته‌اند، تقدیر شود.[۵۳]
پانویس
- ↑ دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش، ص۶۰. احمدی، «تسخیر هزارۀ یاغستان به روایت سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۱۲۰-۱۲۵.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۵.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱. دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش، ص۶۰.
- ↑ اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند»، ۱۳۹۶ش، ص۵۲.
- ↑ نایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۶. یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش.
- ↑ نایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۶. یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ McChesney, «The history of Afghanistan: Fayz Muhammad Katib Hazarah's Siraj al-tawarikh» 2016
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۱۳.
- ↑ کاتب، تحفة الحبیب، جلد دوم، ۱۳۹۳ش، ص۸۶۷
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۵ش، ص۱۴، یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۲.
- ↑ کاتب، سراج التواریخ، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۶.
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۱۶.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۱ش، ص۴۴.
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۱۶، یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۴؛ نایل، جستارها؛ ۱۳۹۵ش ج۱، ص۱۰۳.
- ↑ نایل، جستارها؛ ۱۳۹۵ش ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۳.
- ↑ دانش، «کاتب سرآمد همۀ مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، ۱۳۹۶ش، ص۶۵.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۴.
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۱۷.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۱ش، ص۴۴.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۶.
- ↑ نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۳، امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۵ش.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش.
- ↑ نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۲.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۱ش، ص۲۸.
- ↑ نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۲.
- ↑ نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۳.
- ↑ ایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۸.
- ↑ نایل، جستارها؛ ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۴
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۵.
- ↑ رفیع، «کتاب‌های بدون سانسور ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۷۱.
- ↑ یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»۱۳۹۱ش، ص۴۵؛ رفیع، «کتاب‌های بدون سانسور ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۷۱
- ↑ اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند.»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱.
- ↑ اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند.»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱.
- ↑ اشرف غنی، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند.»، ۱۳۹۶ش، ص۵۱.
- ↑ مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۶.
- ↑ مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.
- ↑ مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.
- ↑ مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.
- ↑ مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۷.
- ↑ مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۸.
- ↑ مولایی، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، ۱۳۹۶ش، ص۷۸.
- ↑ نایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۳.
- ↑ نایل، جستارها، ج۱، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۳.
- ↑ امیری، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۶ش، ص۳۶.
- ↑ عرفانی، «ابعاد پیدا و پنهان تجلیل از علامه فیض محمد کاتب هزاره»، ۱۳۹۵ش.
- ↑ خبرگزاری جمهوری، «ریاست جمهوری برای نخستین بار از سالروز وفات " علامه کاتب" تجلیل کرد».
منابع
- احمدی، محمدامین، «تسخیر هزاره یاغستان به روایت سراج التواریخ»، درج در مجموعه مقالات پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (سمینار علمی گرامی داشت هشتادوششمین سالگرد وفات علامه فیض محمد کاتب هزاره)، به‌کوشش حسین حیدر بیگی، کابل، انتشارات بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- اشرف غنی، محمد، «آثار کاتب نشان می‌دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می‌کند»، درج در پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (مجموعه مقالات سمینار علمی گرامی داشت هشتادوششمین سالگرد وفات علامه فیض محمد کاتب هزاره)، به‌کوشش حسین حیدر بیگی، کابل، انتشارات بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- امیری، علی، «فیضی از فیوضات در ذکر زندگی و احوال ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»،درج در مجموعه مقالات پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (سمینار علمی گرامی داشت هشتادوششمین سالگرد وفات علامه فیض محمد کاتب هزاره)، به‌کوشش حسین حیدر بیگی، کابل، انتشارات بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- خبرگزاری جمهور، «ریاست جمهوری برای نخستین بار از سالروز وفات " علامه کاتب" تجلیل کرد»، تاریخ درج مطلب: ۲۱ دی ماه ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱ بهمن ۱۴۰۱ش.
- دانش، سرور، «کاتب سرآمد همه مورخان پیشین و پسین افغانستان است»، درج در مجموعه مقالات پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (سمینار علمی گرامی داشت هشتادوششمین سالگرد وفات علامه فیض محمد کاتب هزاره)، به‌کوشش حسین حیدر بیگی، کابل، انتشارات بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- رفیع، حبیب الله، «کتاب‌های بدون سانسور ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»، درج در مجموعه مقالات پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (سمینار علمی گرامی‌داشت هشتاد و ششمین سالگرد وفات علامه فیض‌محمد کاتب هزاه)، به‌کوشش حسین حیدر بیگی، کابل انتشارات بیناد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- عرفانی، محمدقاسم، «ابعاد پیدا و پنهان تجلیل از علامه فیض محمد کاتب هزاره» درج در سایت روزنامه اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: ۲۷دی ماه ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱ بهمن ۱۴۰۱ش.
- کاتب، ملا فیض‌محمد، تحفة الحبیب، کابل، انتشارات امیری، ۱۳۹۳ش.
- کاتب، ملا فیض‌محمد، سراج التواریخ، تهران، موسسه انتشارات عرفان، ۱۳۹۱ش.
- مولایی، محمدسرور، «خلاف عرف در سراج التواریخ»، درج در مجموعه مقالات پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (سمینار علمی گرامی داشت هشتادوششمین سالگرد وفات علامه فیض محمد کاتب هزاره)، به‌کوشش حسین حیدر بیگی، کابل، انتشارات بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- نایل، حسین، جستارها (مجموعه آثار ۱)، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۵ش.
- یزدانی، حسین‌علی معروف به‌حاج کاظم یزدانی، «شرح مختصری از زندگی ملا فیض‌محمد کاتب»، مقدمه‌ای بر ج۱ سراج التواریخ اثر ملا فیض‌محمد کاتب هزاره، تهران، موسسه انتشارات عرفان، ۱۳۹۱ش.
- McChesney, Robert. D. history of Afghanistan: Fayz Muhammad Katib Hazarah's Siraj al-tawarikh» 2016