احمد بن محمد رازی (مِسکَوَیه)(۳۲۰-۴۲۰ق)، فیلسوف، ادیب، مورخ و منشی آل بویه. مسکویه، در رشته‌های گوناگون تاریخ، علم کلام، فلسفه و پزشکی تبحر داشت. او به کیمیاگری و علوم غریبه علاقه‌مند بود. رویکرد فلسفی آثار ابن مسکویه سبب شده است که شیعیان بیش از اهل سنت آنها را بپذیرند. وی مانند فارابی و اخوان الصفا از معتقدان به تشیع فلسفی بود. وی سال‌ها مصاحب و ندیم بویئان بغداد و ری بود. بسیاری از نویسندگان متاخر، ابوعلی مسکویه را بر مذهب شیعه دانسته‌اند. تجارب الامم در علم تاریخ و تهذیب الاخلاق در علم اخلاق از مهم‌ترین آثار اوست.
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | أحمد بن محمد رازی |
| لقب | ابوعلی، مِسکَوَیه |
| تاریخ تولد | ۳۲۰ ق |
| محل زندگی | ری، بغداد |
| تاریخ وفات | ۴۲۰ یا ۴۲۱ق |
| محل دفن | تخت فولاداصفهان |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابن خمّار، ابن کامل، ابوالفضل بن عمید |
| شاگردان | ابوحیان |
| تألیفات | تجارب الامم، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، جاویدان خرد، الفوز الاصغر، فوز السعاده، الهوامل و الشوامل و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | ۱۲ سال مصاحب و ندیم ابومحمد حسن مهلبی، همکاری در دربار صمصام‌الدوله |
| اجتماعی | ۷ سال کتابداری در درگاه ابن عمید |
محمد ارکون از روشنفکران معاصر مسلمان، پایان‌نامه دکتری خود را در مورد انسان‌شناسی از نگاه ابن‌مسکویه و ابو حیان توحیدی قرار داده است. این کتاب بسیار مورد توجه قرار گرفت.
زندگی‌نامه
نام و نسب وی احمد بن محمد بن یعقوب رازی بوده و لقب وی مسکویه بوده است. برپایهٔ پژوهش محققان، این لقب خود وی بوده؛ هرچند در شماری از منابع، به اشتباه این لقب برای پدر یا جد وی ذکر می‌شود و از او به اشتباه با تعبیر ابن مسکویه یاد می‌شود.[۱]
تولد و رشد
مسکویه در حدود سال ۳۲۰ ق در اطراف ری متولد شد.[۲] تاریخ درگذشت وی در سال ۴۲۰[۳] یا ۴۲۱ق[۴] گزارش شده است. از دوران رشد ابوعلی اطلاع چندانی در دسترس نیست، اما چنین می‌نماید که زندگی آرامی نداشته است. وی روش پدر و مادرش را در تربیت خود نکوهیده است. گویا پدرش او را به خواندن وروایت اشعار جاهلی عرب وا می‌داشته و او خود در آغاز جوانی به خوشگذرانی مشغول بوده و سپس به تهذیب نفس پرداخته است. [۵]
در دربار آل بویه
حدود دو دهه نخستین عمر خود در ری گذراند سپس به بویهیان بغداد پیوست و حدود ۱۲ سال مصاحب و ندیم ابومحمد حسن مهلبی، وزیر امیر معزالدوله دیلمی بود[۶] آنگاه مدت ۷ سال نیز در خدمت ابن عمید در دربار رکن الدوله در ری بود و سمت کتابداری و نگاهداری اسناد و مدارک را داشت.[۷]
پس از قتل ابوالفتح ابن عمید، همکاری با دستگاه صاحب بن عباد را نپذیرفت. چه خود را همپایهٔ وی می‌دانست[۸] و مستقیماً به خدمت یکی از فرمانروایان آل بویه درآمد. پس از مرگ عضدالدوله به خدمت پسرش، صمصام الدوله رسید.[۹]
مذهب
یاقوت [۱۰] مسکویه را مجوسی نومسلمان خوانده است، اما با توجه به نام پدرش -محمد- بعید است که ابوعلی خود مسلمان، زاده نشده باشد. خاصه آنکه در هیچ منبع دیگری این معنی یاد نشده است [۱۱]و اینکه بسیاری از نویسندگان متأخر، ابوعلی مسکویه را بر مذهب شیعه دانسته و بر تشیع او استدلال کرده‌اند.[۱۲] هانری کربن در این باره معتقد است که همه قرینه‌ها دلالت بر تشیع وی دارند: نزدیکی مسکویه با پادشاهان آل بویه، ستایش ویژهٔ خواجه نصیر الدین طوسی دربارهٔ وی و برخی مطالب در درون کتاب‌های مسکویه.[۱۳]
اطلاعات علمی
اندیشه‌های فلسفی
ابوعلی در غالب زمینه‌های حکمت نظری و عملی به ویژه در فن تهذیب اخلاق کوشیده، تا آنجا که برخی لقب معلم سوم به وی داده‌اند.[۱۴]
ابن مسکویه حتی به تاریخ به عنوان آزمایشگاه فلسفه عملی خود می‌نگریست، چنانکه می‌توان او را پیشرو نویسندگان علمی تاریخ به شمار آورد. از ویژگی‌های تفکر او به اندرزنامه‌های ملل گوناگون است که آنها در جاویدان خرد گرد آورده است. وی در تفکر فلسفی خود بیش از همه متأثر از ارسطو و افلاطون است.
در تهذیب الاخلاق و الفوز الاصغر، علاوه بر این دو فیلسوف، از بقراط، جالینوس، فیثاغورس و پروکلوس نقل قول کرده و آراء آنان را مورد نقد قرار داده است.[۱۵]
محمد ارکون از روشنفکران معاصر مسلمان، پایان‌نامه دکتری خود را در مورد انسان‌شناسی از نگاه ابن‌مسکویه و ابو حیان توحیدی قرار داده است. این کتاب بسیار مورد توجه قرار گرفت.[۱۶]
مهارت در پزشکی و کیمیا
از دیگر علوم مورد علاقهٔ وی پزشکی بود به روایت یاقوت حموی[۱۷] او کتابی داشته است به نام الجامع که عزت[۱۸] معتقد است که ابوعلی آن را تحت تاثیر کتاب الجامع الکبیر، معروف به الحاوی محمد بن زکریای رازی نوشته است. بنابر گزارش ابوحیان توحیدی، او هم‌چنین در علم کیمیا بسیار کوشیده است. ابوعلی در پاسخ یکی از پرسش‌های ابو حیان[۱۹] درباره ماهیت علم کیمیا و درستی یا نادرستی آن وعده نوشتن رسالهای داده است که شاید رسالة فی الکیمیا، همان رساله موعود باشد.[۲۰]
اخلاق
ابوعلی مسکویه، هم در اصول علم اخلاق کوشیده و هم در جزئیات که همان استقرا در اندرزها و اندرزنامههاو عملکردهاست، تلاش کرده است. نمونه نخست، کتاب تهذیب الاخلاق و نمونه زمینه دوم، کتاب جاویدان خرد و برخی آثار دیگر اوست. [۲۱]
استادان و شاگردان
وی از معاصران بوعلی سینا بود و با ابوحیان توحیدی و بدیع الزمان همدانی مکاتبه داشت.[۲۲] ابوسلیمان سجستانی، مسکویه را از اعیان زمان دانسته و او را بسی ارج نهاده است.[۲۳] استادان ابوعلی به درستی شناخته نیستند. اما از ابن خمّار در علوم اوایل (دانش یونان)، ابن کامل در تاریخ[۲۴] و ابوالفضل بن عمید[۲۵] به عنوان استادان او نام برده‌اند. از شاگردان او نیز می‌توان از ابوحیان نام برد.[۲۶]
آثار
آثار شناخته شده ابوعلی از این قرارند:
- تجارب الامم در علم تاریخ، محتوای این کتاب، علاوه بر جنبه‌های سیاسی، تاریخی، اجتماعی، اداری و تمدنی، شامل مباحث اقتصادی در زمینه‌های کشاورزی، تأثیرات قیمت، ضرب سکه، ثروت‌ها و هزینه‌ها و … است. غالباً اندیشمندان برای بیان دیدگاه‌های اقتصادی ابن‌مسکویه به این کتاب مراجعه می‌کنند.
- تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، مهم‌ترین و جامع‌ترین کتاب اخلاقی است که از آثار یونانیان به‌ویژه ارسطو تأثیر پذیرفته و بر اندیشمندان پس از خود مانند خواجه نصیرالدین طوسی و امام محمد غزالی تأثیر گذاشته است.[یادداشت ۱]
- جاویدانْ خِرَد، عنوان کتابی در اندرزنامه‌نویسی
- الفوز الاصغر
- فوز السعاده[۲۷]
- الهوامل و الشوامل، هوامل مجموعه پرسش‌های ابوحیان توحیدی و شوامل پاسخ‌های مسکویه به این پرسش‌هاست و....
برای او هم‌چنین آثاری ذکر شده که چاپ نشده است:
- کتاب الاشربه در داروشناسی[۳۰]
- الکنز الکبیر درکیمیا
مطالعه بیشتر
مسکویه زندگی نامه، آثار و اندیشه؛ یادواره هزارمین سال درگذشت ابوعلی مسکویه، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه،۱۴۲۱ق/۱۳۷۹ش.
پانویس
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: امامی، «مقدمه» در کیمیای سعادت، ۱۳۷۵ش، ص۲۶، پاورقی ۱؛ هلالی، «مقدمه» در تهذیب الاخلاق، ۱۴۲۶ق، ص۱۷؛ احمدپور و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۹.
- ↑ مسکویه، تجارب الامم، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۱۳۶و۱۳۷
- ↑ قفطی، ص۳۳۲
- ↑ یاقوت، ادبا، ج۵، ص۵
- ↑ مسکویه، تهذیب الاخلاق، ۱۹۶۶م، ص۴۹و۵۰
- ↑ تجارب الامم، ج۲، ص۲۷۶؛ ابوسلیمان، ص۳۴۶و۳۴۷
- ↑ تجارب الامم، ج۲، ص۱۲۴؛ ابوسلیمان، ص۳۴۷
- ↑ مثالب، ص۳۰۶
- ↑ ابوسلیمان، ص۳۴۷
- ↑ ج۵، ص۱۰
- ↑ نک: بدوی، ص۱۵
- ↑ مدرس، ج۸، ص۲۰۷/آقابزرگ، طبقات، ص۲۸
- ↑ کوربن، تاریخ الفلسفة الاسلامیة، ۱۹۹۸م، ص۲۶۶.
- ↑ امین، ج۳، ص۱۵۸
- ↑ الفوز، ص۱۷و۱۸
- ↑ خرازی، «محمد ارکون و نوسازی تفکر دینی»، خبرآنلاین.
- ↑ ادبا، ج۵، ص۱۰
- ↑ ص۱۴۰
- ↑ پرسش ۱۵۰
- ↑ الشوامل، ص۳۲۷
- ↑ ر.ک: امامی، ابوالقاسم، ابوعلی مسکویه، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۵۶-۶۲.
- ↑ مثالب، ص۱۸و۱۹
- ↑ صوان الحکمه، ص۳۴۶و۳۴۷
- ↑ تجارب الامم، ج۲، ص۱۸۴
- ↑ بدوی، ص۱۵و۱۶
- ↑ حوفی، ج۱، ص۳۱
- ↑ الذریعه، ج۱۶، ص۳۶۹
- ↑ مرکزی، خطی، ج۴، ص۹۸۲و۹۸۳
- ↑ مرکزی، خطی، ج۴، ص۹۸۲و۹۸۳
- ↑ ششن، ص۳۵۸
یادداشت
- ↑ علامه طهرانی از علامه طباطبائی نقل کرده که وی مهم‌ترين كتاب اخلاق به صورت مختصر را كتاب «طَهارةُ الاعراق» تأليف ابن مِسْكَوَيه و بهترين آنها را که به صورت متوسط است «جامعُ السّعادات» ملاّ مهدی نراقي، و بهترين آنها را که به صورت مفصل است «إحيآءُ الإحيآء» ملا محسن فيض كاشانی می‌دانسته و بر این باور بوده که آنچه در «رَوضات الجنّات» در ترجمۀ احوال خواجه نصيرالدّين طوسی است كه: «اخلاق ناصری» از كتاب «طهارة الاعراق» گرفته شده؛ و ابن مِسكويه آنرا از علماي هند اخذ كرده است، صحيح نيست؛ چون ابن مسكويه از معاصرين أبوعلی سينا بوده و كتاب فلسفه هم دارد كه صددر صد عين فلسفۀ يونانی است، و با فلسفۀ هندی هیچ ربطی ندارد؛ و كتاب اخلاق او كه «طهارة الاعراق» است نيز طبق مذاق هنديان نيست. مهرتابان، علامه طهرانی، ص۸۶
منابع
- امامی، ابوالقاسم، «مقدمه» در کيميای سعادت، تألیف ابوطالب زنجانی، تهران، نشر نقطه، ۱۳۷۵ش.
- احمدپور، مهدی و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، دفتر تبليغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- هلالی، عماد، «مقدمه» در تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تألیف مسکویه، بی‌جا، طليعة النور، ۱۴۲۶ق.
- آقابزرگ، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱.
- ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، مثالب الوزیرین، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، ۱۹۶۱.
- ابوسلیمان سجستانی، محمد بن طاهر، صوان الحکمه، به کوشش عبدالرحمان بدوی، تهران، ۱۹۷۴م.
- امامی، ابوالقاسم، ابوعلی مسکویه، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت،۱۴۰۳ق.
- بدوی، عبدالرحمان، مقدمه بر جاویدان خرد، (نک: هم، ابوعلی مسکویه).
- حوفی، احمد محمد، ابوحیان التوحیدی، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷.
- خرازی، سید صادق، محمد ارکون و نوسازی تفکر دینی، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آبان۱۳۸۹، تاریخ بازدید: ۲۴ اردیبهشت۱۴۰۲.
- ششن، رمضان، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی، استانبول،۱۴۰۴/۱۹۸۴.
- عزت، عبدالعزیز، ابن مسکویه (فلسفته الاخلاقیه)، قاهره، ۱۹۴۶ م.
- مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۹ش.
- مرکزی، خطی، میکروفیلم ها.
- مسکویه، احمد بن محمد، الشوامل، ضمن الهوامل و الشوامل، به کوشش احمد امین و احمد صقر، قاهره، ۱۳۷۰ق،/۱۹۵۱م.
- مسکویه، احمد بن محمد، الفوز، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
- مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۶۶ش.
- مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الاخلاق، به کوشش قسطنین زریق، بیروت، ۱۹۶۶م.
- یاقوت، ادبا.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی