سکوت ۲۵ ساله امام علی(ع)
 | |
| در مکه | |
|---|---|
| ۵۹۹م | ولادت |
| ۶۰۵م | شروع حضور در خانه پیامبر(ص) |
| ۶۱۰م | نخستین پذیرنده دعوت پیامبر(ص) به اسلام |
| ۶۱۳م | حمایت از پیامبر در واقعه یوم‌الدار |
| ۶۱۶م | حضور در محاصره شعب ابی‌طالب |
| ۶۱۹م | درگذشت ابوطالب (پدر) |
| ۶۲۲م | لیلة المبیت: خفتن به جای پیامبر(ص) |
| در مدینه | |
| ۶۲۲م | هجرت به مدینه |
| ۲ق-۶۲۴م | شرکت در غزوه بدر |
| ۲ق-۶۲۴م | ازدواج با فاطمه(س) |
| ۳ق-۶۲۵م | شرکت در غزوه احد |
| ۴ق-۶۲۶م | درگذشت فاطمه بنت اسد (مادر) |
| ۵ق-۶۲۷م | شرکت در غزوه احزاب و قتل عمرو بن عبدود |
| ۶ق-۶۲۸م | نگارش متن پیمان صلح حدیبیه به امر پیامبر(ص) |
| ۷ق-۶۲۹م | فاتح قلعه خیبر در غزوه خیبر |
| ۸ق-۶۳۰م | شرکت در فتح مکه و شکستن بتها به امر پیامبر(ص) |
| ۹ق-۶۳۱م | جانشین پیامبر(ص) در مدینه در غزوه تبوک |
| ۹ق-۶۳۱م | مأمور ابلاغ آیات برائت به مشرکان |
| ۹ق-۶۳۱م | حضور در واقعه مباهله |
| ۱۰ق-۶۳۲م | شرکت در حجة الوداع |
| ۱۰ق-۶۳۲م | واقعه غدیر خم |
| ۱۱ق-۶۳۲م | درگذشت پیامبر و تغسیل و تکفین وی به دست امام علی(ع) |
| دوران خلفای سه‌گانه | |
| از ۱۱ تا ۳۵ق | آغاز دوران سکوت ۲۵ ساله |
| ۱۱ق-۶۳۲م | ماجرای سقیفه بنی ساعده و آغاز خلافت ابوبکر |
| ۱۱ق-۶۳۲م | حمله به خانه علی(ع) برای گرفتن بیعت از او |
| ۱۱ق-۶۳۲م | درگذشت حضرت زهرا(س) (همسر) |
| ۲۳ق-۶۴۴م | شرکت در شورای شش نفره عمر جهت تعیین خلیفه |
| ۳۵ق-۶۵۵م | فرستان حسنین برای محافظت از عثمان |
| دوران حکومت امام علی(ع) | |
| ۳۵ق-۶۵۵م | بیعت مردم و آغاز دوره حکومت (حدود ۵۷سالگی) |
| ۳۶ق-۶۵۶م | جنگ جمل |
| ۳۷ق-۶۵۷م | جنگ صفین |
| ۳۸ق-۶۵۸م | جنگ نهروان |
| ۴۰ق-۶۶۱م | شهادت (حدود ۶۲سالگی) |
سکوتِ ۲۵سالهٔ امام علی(ع) به دورانِ خانه‌نشینیِ حضرت علی اشاره دارد که از زمان رحلت پیامبر (۱۱ق) تا پذیرش خلافت از سوی او در سال ۳۵ق ادامه داشت. امام علی(ع) در این دوره برای حفظ منافع دینی و وحدت اسلامی، از حق خود (جانشینی پیامبر) چشم پوشید و با خلفای سه‌گانه همکاری کرد.
پس از رحلت پیامبر(ص)، واقعۀ سَقیفۀ بَنی‌ساعِده مُنجَر به انتخاب ابوبکر به‌عنوان خلیفه شد که با مخالفت علی بن ابی‌طالب و برخی از صحابه همراه بود؛ اما نبود یاور، ترس از به‌خطرافتادن جان اهل‌بیت و مسلمانان و جلوگیری از فروپاشی جامعه اسلامی موجب شد وی ۲۵ سال سکوت کند.
بااین‌حال، به‌گفته مورخان و محدثان، علی(ع) در برابر تحولات و وقایع اساسی جامعه مسلمانان، راهبردی فعالانه داشت. امام علی(ع) در این دوره با جمع‌آوری قرآن، ارائه مشورت‌هایی در زمینه فتوحات مسلمانان، مشورت‌دادن به خلفای سه‌گانه در مشکلات و مسائل سیاسی و کار برای تأمین زندگی بینوایان نقش خود را ایفا کرد.
اهمیت و جایگاه
سکوت ۲۵ساله بخشی از زندگانی علی(ع) در دوران حکومت خلفای سه‌گانه است که وی از حق خود برای جانشینی پیامبر اسلام(ص) چشم پوشید. این دوران از هنگام رحلت پیامبر(ص) آغاز شد و تا پذیرش حکومت از سوی او در سال ۳۵ق پایان یافت.[۱] برخی نویسندگان سکوت ۲۵ساله امام علی را نمونه‌ای از تقیّۀ امامان[۲] و از نوع تقیّۀ مُداراتی دانسته‌اند.[۳] اگرچه در دوران سکوت ۲۵ساله، امام علی(ع) از برعهده‌گرفتن خلافت منع شد، اما مطابق حدیثی از امام رضا(ع) در همان دوران هم مقام امامت را برعهده داشته است.[۴]
جواد محدثی، مؤلف کتاب فرهنگ غدیر، عبارت «سکوت ۲۵ساله» را تعبیر دقیقی نمی‌داند؛ چراکه علی(ع) برای اثبات حقانیت خود بارها احتجاج کرد و به عملکرد خلفای سه‌گانه، برخورد انتقادآمیز و نصحیت‌گرانه داشت.[۵] به‌گفته رسول جعفریان، مورخ، اختلاف امام علی(ع) با مخالفانش، روزبه‌روز آشکارتر می‌شد و مشکلاتی را در روابط آنان پدید آورد؛ مانند حمله به خانه علی(ع)، قهر حضرت فاطمه(س) با شِیْخَیْن و شهادت او.[۶] ازآنجاکه علی(ع) به‌دست‌آوردن مقام خلافت را در تعارض با اهدافش (حفظ اسلام و زحمات پیامبر) می‌دید، ناچار مجبور به سکوت شد.[۷]
علی بن ابی‌طالب در خطبۀ شِقشِقیّه مسائل مربوط به خلافت پیامبر(ص) را به‌صورت صریح بیان کرده[۸] و از خلیفه‌شدن خلفای پیش از خود شکایت نموده است.[۹] در این خطبه، دوره کامل تاریخ سه خلیفه نخست از نگاه امام(ع) بیان می‌شود. علت سکوت ۲۵ساله و انگیزه‌های پذیرش خلافت از دیگر مباحث اصلی این خطبه است.[۱۰] به‌گفته برخی نویسندگان، مردم با دیدن کاستی‌های حکومت خلفای سه‌گانه، به ارزش علی(ع) پی بردند. به همین دلیل، با کشته‌شدن عثمان برای حاکم‌شدن امام علی(ع) پافشاری کردند.[۱۱]
الگوگرفتن از سکوت ۲۵سالۀ امام علی به‌منظور دستیابی به وحدت اسلامی، از امور ضروری برای مسلمانان دانسته شده است تا به‌وسیلهٔ آن بتوانند از تسلط دشمنان اسلام جلوگیری کنند.[۱۲]
چرایی سکوت
به‌باور شیعیان، اگرچه علی بن ابی‌طالب نخستین جانشین پیامبر بود،[۱۳] برای حفظ منافع جامعه دینی و وحدت اسلامی سکوت نمود و با خلفا همکاری کرد.[۱۴] به نظر محمدتقی مصباح یزدی، علی(ع) در دورۀ ۲۵ساله می‌توانست بر مردم حکومت کند و حکومت او مَشروعیّت داشت؛ اما ازآنجاکه مردم با او بیعت نکرده بودند و حکومتش نزد مردم مَقبولیّت نداشت، از حکومت‌کردن بر آنان خودداری کرد و حکومتش را با زور و قدرت، بر مردم تحمیل نکرد.[۱۵]
در مقابلِ این دیدگاه، مهدی بازرگان و مهدی حائری یزدی، از پژوهشگران شیعه معتقدند حق حکومت تنها با انتخاب مردم است و خدا و پیامبران و امامان، به خودی خود، حق حکومت ندارند.[۱۶] به نظر آنان، سکوت امام علی(ع) در همین راستا تفسیر می‌شود.[۱۷] اهل‌سنت نیز معتقدند مسئله جانشینیِ پیامبر به مردم واگذار شده است.[۱۸] آنان فکر می‌کنند علی(ع) خود را جانشینِ تعیین‌شده از سوی پیامبر نمی‌دانست. به همین دلیل، وقتی بعد از کشته‌شدن عثمان، مردم از علی(ع) خواستند که خلیفه شود، از پذیرش خلافت خودداری می‌کرد.[۱۹]
فقدان یاور
علی(ع) در خطبه ۲۶ نهج‌البلاغه، یکی از دلایل سکوت ۲۵سالۀ خود را نداشتن یاور معرفی کرده است.[۲۰] همچنین براساس روایتی که در کتاب اَمالی شیخ طوسی از امام حسن(ع) نقل شده، وی دلیل خارج‌شدن پیامبر از مکه، سکوت ۲۵سالۀ پدرش و نیز صلح خود با معاویه را همراهی‌نکردن مردم معرفی کرده است.[۲۱]
ترس از به‌خطرافتادن جان اهل‌بیت و مسلمانان
در خطبه ۲۶[۲۲] و ۲۱۷ نهج‌البلاغه[۲۳] ترس از به‌خطرافتادن جان خاندان امام علی(ع) از دلایل سکوت علی(ع) دانسته شده است.[۲۴] در روایتی هم که اِبن‌اَبِی‌الحَدید، از شارحان سنی‌مذهبِ نهج‌البلاغه از علی(ع) نقل کرده، وی از به‌خطرافتادن جان مسلمانان نیز واهمه داشت.[۲۵]
نبودن شرایط مناسب
أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ بِهَا آكِلُهَا وَ مُجْتَنِي الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِينَاعِهَا كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ. (ترجمه: هرکه با یاوری برخاست روی رستگاری بیند؛ وگرنه گردن نهد و آسوده نشیند که خلافت بدین‌سان، همچون آبی بدمزه و نادلپذیر است، و لقمه‌ای گلوگیر، و آن‌که میوه را نارسیده چیند همچون کشاورزی است که زمین دیگری را برای کشت گزیند.)
نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبۀ ۵، ص۵۲.
ابن‌میثم بَحرانی، مؤلف کتاب مِصباحُ‌السالِکین، با استناد به خطبه ۵ نهج‌البلاغه معتقد است علی بن ابی‌طالب پس از جریان سقیفه، شرایط را مناسب برای بازپس‌گیری خلافت نمی‌دید و به همین دلیل، مطالبه حق خود را چیدن میوه، در زمان نامناسب می‌دانست.[۲۶] محمدتقی جعفری، از شارحان نهج‌البلاغه هم معتقد است خوش‌بینی مردم به یکدیگر و شایعه رضایت علی(ع) به ماجرای سقیفه، مردم را از آمادگی پذیرش حکومت امام علی محروم ساخت.[۲۷]
جلوگیری از فروپاشی جامعه اسلامی
شیخ مفید در کتاب الفُصولُ المُختاره، جلوگیری از تفرقه میان مسلمانان را دلیل سکوت امام علی(ع) دانسته است.[۲۸] مطابق روایتی که او در کتاب اَمالی نقل کرده، علی(ع) دلیل چشم‌پوشیِ خود از خلافت را حفظ اتحاد اسلامی و احساس خطر از بازگشت کفر دانسته است؛[۲۹] چنان‌که در نامه ۶۲ نهج البلاغه نیز به این دلیل اشاره شده است.[۳۰] همچنین هنگامی که حضرت فاطمه(س) همسرش را به بازپس‌گیری خلافت تشویق کرد، علی(ع) با اشاره به صدای اذان که به گوش می‌رسید، باقی‌ماندن اسلام را دلیل سکوت خود دانست.[۳۱]
خطر حملۀ رومیان
مهدی پیشوایی، تاریخ‌پژوهش شیعه، خطر احتمالی حمله رومیان به مسلمانان را از دیگر علت‌های سکوت ۲۵ساله علی(ع) دانسته است.[۳۲] رومیان مسلمانان را خطری جدی برای خود می‌دانستند. ازاین‌رو در صدد فرصتی مناسب برای حمله به مسلمانان بودند و اختلاف داخلی مسلمانان می‌توانست این امکان را برای آن‌ها فراهم کند.[۳۳] در دوران پیامبر(ص) رومیان سه بار رو در روی مسلمانان قرار گرفته بودند.[۳۴]
پیروی از روش پیامبران
مطابق روایتی که از امام علی(ع) نقل شده،[۳۵] او در پاسخ به این که چرا در برابر عایشه، طَلْحه و زُبَیْر جنگید، اما در برابر خلفای سه‌گانه سکوت کرد، دلیل سکوت خود را پیروی از روش شش پیامبر، یعنی ابراهیم(ع)، لوط(ع)، یوسف(ع)، موسی(ع)، هارون(ع) و محمد(ص) دانست که آن‌ها هم برای مدتی در برابر قوم خود، ناچار به سکوت شدند.[۳۶]
حوادث دوران ۲۵ساله و مواضع امام علی(ع)
مصطفی دلشاد تهرانی، تاریخ‌پژوه شیعه، ۲۵ سال سکوت امام علی را به معنای رفتار منفعلانۀ او نمی‌داند و معتقد است امام علی(ع) در برابر تحولات و وقایع اساسی جامعه مسلمین، راهبردی فعالانه داشته است.[۳۷]
جمع‌آوری قرآن
پس از رحلت پیامبر(ص)، علی(ع) قرآن را در یک مُصْحَف جمع کرد.[۳۸] برخی صحابه این مصحف را نپذیرفتند. به همین دلیل علی(ع) آن را از دسترس عموم خارج کرد.[۳۹] با این حال، امام علی از حرکت عثمان در یکسان‌سازی قرآن‌ها که به شکل‌گیری مصحف عثمانی انجامید، حمایت کرد و بعد از خلیفه‌شدن نیز به همان قرآن ملتزم بود.[۴۰]
فتوحات مسلمانان
بنابر گزارش مسعودی در کتاب مُروجُ الذَّهَب، هنگامی که عمر از علی(ع) درخواست کرد در فتح ایران شرکت کند، علی(ع) نپذیرفت؛[۴۱] بااین‌حال در دوره خلافت ابوبکر و عمر، گاهی در زمینه فتوحات، مشورت‌هایی به آن‌ها می‌داد.[۴۲]
قتل عثمان
شورش و ناآرامی در دوران حاکمیت خلیفه سوم، عُثمانِ بنِ عَفّان، از حوادت تأثیرگذار دوران ۲۵ ساله حکومت خلفا است.[۴۳] به گفته رسول جعفریان، امام علی بسیاری از انتقاداتی را که به عثمان می‌شد، قبول داشت؛ ولی از نظر سیاسی، با کشتن عثمان مخالف بود و آن را به نفع مُعاویه می‌دانست.[۴۴] او شورشیان را نصیحت می‌کرد و اشتباهاتشان را گوشزد می‌نمود.[۴۵]
فعالیت‌های امام در دوران سکوت
جعفر سبحانی، از مراجع تقلید شیعه، برخی از فعالیت‌های امام علی(ع) در این دوران را چنین برشمرده است:
- تفسیر قرآن و تربیت شاگردانی همچون ابن‌عباس؛
- پاسخ به پرسش‌های دانشمندان جهان، به‌خصوص دانشمندان یهودی و مسیحی؛
- بیان احکام رویدادهای نوظهور؛
- مشورت‌دادن به خلفای سه‌گانه در مشکلات و مسائل سیاسی؛
- پرورش انسان‌هایی با ضمیر پاک؛
- کار برای تأمین زندگی بینوایان.[۴۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ رفیعی، زندگی ائمه(ع)، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ص۳۴-۳۵.
- ↑ رضوان‌فر، فرهنگ اخلاقی معصومین(ع)، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.
- ↑ موسوی، مبانی فقهی تقیه مداراتی، ۱۳۹۲ش، ص۱۲۰؛ کمالی اردکانی، پژوهشی پیرامون اقتدای به عامه، سازمان حج و زیارت، ص۴۳.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۸۱-۸۲.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ جعفریان، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۵۸.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۸.
- ↑ بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳، ص۴۸-۵۰.
- ↑ زمانی، نهج البلاغه، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ جباری، «اتحاد و انسجام، ضرورتی تاریخی»، ص۴.
- ↑ برای دیدن برخی استدلال‌ها نمونه نگاه کنید به: سید مرتضی، الذخیره، ۱۴۱۱ق، ص۴۳۷-۴۸۳؛ ابن‌نوبخت، الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۸۰-۸۶؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۹۹-۳۶۵؛ محقق لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۸۵-۵۳۸.
- ↑ دانش، «تعامل امام علی(ع) با خلفا در جهت وحدت اسلامی»، ص۱۱۰.
- ↑ مصباح یزدی، پاسخ به پرسش‌ها، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۲۹.
- ↑ بازرگان، بعثت (۲)، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۸؛ حائری، حکمت و حکومت، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ بازرگان، بعثت (۲)، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۹.
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ج ۵، ص۲۶۲.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه،۱۴۰۴ش، ج۷، ص۳۴.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۲۶، ص۶۸.
- ↑ شیخ طوسی، الاَمالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۶۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۲۶، ص۶۸.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۲۱۷، ص۳۳۶.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۲.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۰۸.
- ↑ بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۷۸.
- ↑ جعفری، شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۶ش، خطبه ۵.
- ↑ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۲۵۸.
- ↑ شیخ مفید، الأمالی، ۱۴۱۳ق، ص۱۵۵.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، نامۀ ۶۲، ص۴۵۱.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۱۳.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۷.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۷.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۷۷.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۴۹.
- ↑ آل‌قطیط، وقفة مع الدکتور البوطی فی مسائله، ۱۴۱۷ق، ص۱۱۲-۱۱۴.
- ↑ دلشاد تهرانی، «انتساب ۲۵ سال سکوت، به امام علی(ع) اشتباه است»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۵؛ سجستانی، کتاب المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۵۹.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۲۲.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۸.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ رنجبر، «مواضع امام علی در برابر فتوحات خلفا»، ص۶۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۱۷۳.
- ↑ سبحانی، «فرازهایی حساس از زندگانی امیرمؤمنان(ع): بیست و پنج سال سکوت چرا؟»، ص۵۲-۵۳.
منابع
- قرآن
- آل‌قطیط، هاشم، وقفة مع الدکتور البوطی فی مسائله، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌ِاَبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ش.
- ابن‌ِاَثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌ِمیثم بحرانی، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر کتاب، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌ِنوبخت، ابراهیم، الیاقوت فی علم الکلام، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۳ق.
- ابن‌ِنَدیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۷ق.
- بازرگان، مهدی، «آخرت و خدا، هدف بعثت»، فصلنامه کیان، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۷۴ش.
- پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۷ش.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- جباری، محمدرضا، «اتحاد و انسجام، ضرورتی تاریخی»، در مجله معرفت، شماره ۱۱۴، خرداد ۱۳۸۶ش.
- جعفری، محمدتقی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر(ص) تا زوال امویان، قم، دلیل ما، ۱۳۹۴ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری-سیاسی امامان شیعه، تهران، نشر علم، ۱۳۹۰ش.
- حائری یزدی، مهدی، حکمت و حکومت، لندن، نشر موج آزادی، ۱۳۸۸ش.
- حِمَّصی رازی، سَدید‌الدین، المُنْقِذ مِنَ التقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- دانش، اسماعیل، «تعامل امام علی(ع) با خلفا در جهت وحدت اسلامی»، در مجله اندیشه تقریب، شماره ۴، پاییز ۱۳۸۴ش.
- دلشاد تهرانی، مصطفی، «انتساب ۲۵ سال سکوت، به امام علی(ع) اشتباه است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج:۱۶ بهمن۱۳۹۲، تاریخ بازدید:۱۳ آبان۱۳۹۸.
- رضوان‌فر، احمد، فرهنگ اخلاقی معصومین(ع)، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۷ش.
- رفیعی، علی، زندگی ائمه(ع)، تهران، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، بی‌تا.
- رنجبر، محسن، «مواضع امام علی در برابر فتوحات خلفا»، در مجله تاریخ اسلام ر آینه پژوهش، شماره ۲، بهار ۱۳۸۲ش.
- زمانی، مصطفی، نهج البلاغه، قم، الزهراء، ۱۳۶۹ش.
- سبحانی، جعفر، «فرازهایی حساس از زندگانی امیرمومنان(ع): بیست و پنج سال سکوت چرا؟»، ماهنامه درس‌هایی از مکتب اسلام، سال شانزدهم، شماره۸، مرداد۱۳۵۴ش.
- سجستانی، عبدالله بن سلیمان، کتاب المصاحف، قاهره، الفاروق الحدیثه، ۱۴۲۳ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیرة فی علم الکلام، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الأمالی، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- کمالی اردکانی، حمید، پژوهشی پیرامون اقتدای به عامه، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
- محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، قم، نشر معروف، ۱۳۸۶ش.
- محقق لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، گوهر مراد، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۳ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مُروجُ الذَّهَب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، پاسخ به پرسش‌ها، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- موسوی، سید محمدیعقوب، مبانی فقهی تقیه مداراتی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۲ش.
پیوند به بیرون