شکنجه
(تغییرمسیر از حرمت شکنجه)
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
شکنجه واردکردن آزار و عذاب جسمانی یا روحانی به متهم و غیرمتهم است. شکنجه حرام است و این حکم از ادله حرمت آزار و اذیت استفاده می‌شود. فقها شکنجه را از برجسته‌ترین مصادیق ایذاء دانسته‌اند. برخی از فقها جواز شکنجه را محدود و به استناد قواعد عقلی نظیر قاعده تقدیم اهم بر مهم دانسته و اجازه مجتهد جامع الشرایط را در این مورد خاص لازم می‌دانند.
در تاریخ از شکنجه در جهت اهداف سیاسی و اعتقادی استفاده شده است؛ نظیر شکنجه آسیه همسر فرعون و اصحاب اخدود به‌خاطر ایمان به خدا؛ شکنجه یاسر، سمیه و عمار به دلیل پذیرش اسلام؛ شکنجه میثم تمّار، حُجر بن عَدی در دفاع از ولایت امام علی(ع)؛ شکنجه امام موسی کاظم(ع) به دستور هارون و شکنجه مخالفان نظریه خلق قرآن کریم به دستور واثق عباسی در دوران بنی‌عباس؛ و شکنجه تعدادی از علما و روحانیان در ایران و عراق به دلیل مبارزه و مخالفت با حکومت پهلوی و حزب بعث عراق.
مفهوم
شکنجه آزار جسمی یا رنج روحی[۱] در جهت اقرار به جرم یا گرفتن تعهد از متهم یا غیرمتهم است.[۲] شیخ طوسی در کتاب التبیان شکنجه را درد و رنجی می‌داند که استمرار داشته باشد.[۳] شکنجه واژه‌ای فارسی است و در زبان عربی عذاب و تَعذیب(زَدن) معادل کلمه شکنجه ذکر شده است.[۴] برخی از مصادیق شکنجه در کتاب‌های فقهی ذیل عنوان حیوان آزاری[۵] قابل مشاهده است.
جایگاه و اهمیت
در کتاب‌های فقهی درباره شکنجه بابی مجزا تدوین نشده است اما در مقام حرمت ایذاء و آزار دیگران[۶] و مُثلِه کردن[۷] و قصاص با ابزار کُند و یا هر رفتاری که باعث شکنجه مجرم شود[۸] و همچنین در بحث اقرار سارق و شرایط اقرار کننده (مُقِر)[۹] در باب‌های حدود و تعزیرات، قصاص و دیات به شکلی گذرا دربردارنده مطالبی در این خصوص است. ادله‌ی چهارگانه استنباط احکام نیز بر حرمت ایذاء، اذیت و هتک حرمت انسان دلالت دارند[۱۰] و فقها شکنجه را از برجسته‌ترین مصادیق ایذاء دانسته‌اند.[۱۱]
به عقیده منتظری در کتاب مبانی فقهی حكومت اسلامی شکنجه متهم برای کشف اطلاعات (در موضوعی که از اهميت قابل توجهی برخوردار باشد نظیر حفظ نظام اسلامی) از باب تعزیر به عنوان ترک واجب[یادداشت ۱] انجام می‌شود.[۱۲] نجم‌الدين مروجى طبسى (زاده: ۱۳۳۴ش) معتقد است که اعمال این تعذیب باید با اجازه فقیه جامع‌الشرائط باشد[۱۳] اما علامه طهرانی از شاگردان علامه طباطبایی در کتاب ولایت فقیه در حکومت اسلام ممنوعیت و حرمت شکنجه را به‌طور مطلق دانسته و در هیچ شرایطی بهره‌گیری از چنین شیوه‌ای را جایز ندانسته و آن را حرام می‌داند.[۱۴]
در قانون اساسی ایران علاوه بر اصل ۳۸ که دلالت بر منع شکنجه دارد، در قوانین موضوعه از جمله ماده ۵۷۸ قانون مجازات اسلامی علاوه بر منع اذیت و آزار جهت گرفتن اقرار، برای متخلف مجازات تعیین نموده است.[۱۵]
دلایل و انگیزه‌های شکنجه
همواره در طول تاریخ از شکنجه به عنوان ابزاری در جهت رسیدن به‌هدف‌های اعتقادی، حکمرانی و سیاسی استفاده شده است.
شکنجه به‌سبب ایمان به خدا
- آسیه همسر فرعون[۱۶]
- شکنجه شدن ساحران[۱۷] و مؤمنان بنی اسرائیل[۱۸] به دست فرعون[۱۹]
- شکنجه شدن جِرْجیس نَبی[۲۰] پیامبری که پس از حضرت عیسی(ع) و پیش از اسلام مبعوث شد.[۲۱]
- شکنجه شدن اصحاب اخدود[۲۲] که در قرآن کریم در آیات ۴ تا ۸ سوره بروج به ماجرای این قوم اشاره شده است.
شکنجه به‌جهت پذیرش اسلام
شکنجه شدن صحابی و یاران حضرت علی(ع) توسط مشرکان به‌دلیل پذیرش اسلام نظیر:
- خَبّاب بن اَرَت.[۲۳]
- خُبَیب بن عَدِی.[۲۴]
- عامر بن فهیره.[۲۵]
- یاسر.[۲۶] و همسرش سمیه دختر خباط[۲۷] و فرزندشان عمار[۲۸]
- بلال حبشی و [۲۹] مقداد.[۳۰]
شکنجه در حکومت بنی‌امیه
در دوره معاویه شیعیان نامداری برای اهداف سیاسی حکومتی[۳۱] و دفاع از ولایت امام علی(ع)[۳۲]شکنجه شدند نظیر:
- رُشَید هَجَری.[۳۳]
- میثم تمّار.[۳۴]
- حُجر بن عَدی.[۳۵]
- انس بن مالک.[۳۶]
- سهل بن سعد ساعدی.[۳۷]
- جابر بن عبدالله انصاری.[۳۸]
- شکنجه روحی و جسمی اسرای واقعه کربلا پس از روز عاشورا.[۳۹]
- هانی بن عروه.[۴۰]
شکنجه در دوران بنی‌عباس
- شکنجه و شهید شدن امام موسی کاظم(ع) در سیاهچال‌ها[۴۱] توسط هارون الرشید.[۴۲]
- شکنجه شدن مخالفان نظریه خلق قرآن[۴۳] نظیر احمد بن حنبل[۴۴] به دستور واثق عباسی[۴۵]
- شکنجه شدن محمد بن ابی‌عمیر محدث امامیه و از اصحاب اجماع.[۴۶]
- شکنجه شدن اِبْن سِکّیت (۱۸۶ق ـ ۲۴۴ق)، ادیب و از شیعیان و یاران امام جواد(ع) و امام هادی(ع) به دست متوکل عباسی.[۴۷]
اهداف سیاسی
- سید عمادالدین نسیمی تبریزی از شاعران و عارفان شیعه در قرن هفتم هجری قمری.[۴۸]
- میر محمدحسین خاتون‌آبادی، از فقهای قرن دوازدهم هجری قمری.[۴۹]
- سید محمدتقی خوانساری، فقیه و مرجع تقلید شیعی.[۵۰]
- عبدالکریم عبید(متولد ۱۳۳۶ش)، روحانی شیعه و رئیس شورای اجرایی حزب‌الله لبنان.[۵۱]
- نمر باقر النمر مشهور به شیخ نمر (شهادت: ۱۳۹۴ش)، روحانی شیعه اهل عربستان و منتقد حکومت آل سعود.[۵۲]
- سید محمدباقر و بنت‌الهدی صدر.[۵۳]
- کاتب هزاره (۱۲۷۹-۱۳۴۹ق) تاریخ‌نگار شیعه در افغانستان.[۵۴]
- ابراهیم زکزاکی رهبر شیعیان جنبش اسلامی نیجریه.[۵۵]
- سید محمود هاشمی شاهرودی.[۵۶]
- آرمان علی‌وردی، طلبه بسیجی.[۵۷]
مبارزه با حکومت پهلوی
پانویس
- ↑ انصاف‌پور، کامل فرهنگ فارسی، ۱۳۸۴ش، ص۶۳۸.
- ↑ جعفری لنگرودی، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۳۰۱.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار إحياء التراث العربی، ج۵، ص۱۸۵.
- ↑ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهية، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۳۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۶، ص۱۲۴.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۹؛ محسنی، حدود الشرعیة، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالك الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۶؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۷۷؛
- ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، مؤسسة آل بیت(ع)، ج۲، ص۲۵۴؛ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۱۰، ص۱۶و۹۳ و ج۹، ص۹۶؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۳۴۳؛ امام خمینی، تحریرالوسیلة، دار العلم، ج۲، ص۵۳۵؛ بهجت، جامع المسائل، ۱۴۲۶ق، ج۵، ص۶۲۳.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۰ق، ج۱۵، ص۲۵۶؛ شهید اول، الدروس الشرعیه، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۲۶.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۲، ص۷۴؛ خویی، مصباح الفقاهة، ۱۴۰۷، ج۱، ص۳۳.
- ↑ موسوی گلپایگانی، الدر المنضود فی احكام الحدود، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۳۷۹؛ خوانساری، جامع المدارک، ۱۴۰۵ق، ج۷، ص۱۱۹.
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حكومت اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۳، ص۵۷۵.
- ↑ طبسی، موارد السجن فی النصوص والفتاوى، ۱۳۷۴ش، ص۵۳۹.
- ↑ علامه طهرانی، ولایت فقیه در حکومت اسلام، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۲۳-۲۲۵.
- ↑ پژوهشکده شورای نگهبان، اصول قانون اساسی در پرتو شورای نگهبان، ۱۳۹۳ش، ص۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۳۹؛ شیخ طوسی، التبیان، احياء التراث العربی، ج۱۰، ص۵۵.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۱۴.
- ↑ سوره بقره، آیه ۴۲.
- ↑ سوره شعراء، آیات ۳۸- ۴۸.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج۲، ص۲۴؛ نویری، نهایة الارب، دارالکتب و الوثائق القومیه، ج۱۴، ص۲۵۹؛ جزائری، النور المبین، ۱۳۸۱ش، ص۶۳۱.
- ↑ جزائری، النور المبین، ۱۳۸۱ش، ص۶۳۱؛ قطب راوندی، قصص الانبیاء، آستان قدس رضوی، ص۲۳۸.
- ↑ نیشابوری، صحیح مسلم، ۱۳۹۷ق، ج۲، ص۵۹۹.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۳۱۲؛ بلاذری، انساب‌الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۷۶.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۰۴؛ واقدی، المغازی، الأعلمی، ج۱، ص۳۵۷.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۲۱۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۳۷۲.
- ↑ عسقلانی، الإصابة فی تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۹۰.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۹، ص۲۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابة، ۱۹۷۰م. ج۵، ص۲۴۲؛ ابوحاتم رازی، الزینة، نشر الجمل، ج۱، ص۴۸۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی ،ج۱۱، ص۴۵؛ ابن‌اثیر تاریخ الکامل، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ زین، الشیعه فی التاریخ، ۱۳۵۷ق، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۳۴۸ش، ص۸۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الكبرى، دار صادر، ج۶، ص۲۱۸.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستيعاب فى معرفة الأصحاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۴۴.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستيعاب فى معرفة الأصحاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۴۴.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستيعاب فى معرفة الأصحاب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۴۴.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۲۳۶؛ ابن اعثم، کتاب الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۲۷.؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۳۶۷ق، ج۲، ص۵۵-۵۶؛ شیخ مفید، امالی، ۱۴۰۳ق، ص۳۲۱؛ قمی، نفس المهموم، المكتبة الحيدرية، ص۲۰۱؛ مقرم، مقتل الحسين(ع)، مؤسسة البعثة، ص۳۰۶.
- ↑ رجوع کنید به دینوری، الاخبار الطوال، ۱۹۶۰م، ص۲۳۷-۲۳۸؛ ابن‌سعد، الطبقات الكبرى، دار صادر، ج۵، ص۱۲۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۱۷.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۳۷-۲۳۸؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۷۶۰ِ؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۰۱.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۹۷ و ۴۴۷؛ حسینی خاتون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۴۷۲؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۵، ص۳۲؛ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۴۳.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الإسلامی، ج۳، ص۶۱۴.
- ↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۵۹۱ -۵۹۲.
- ↑ مجلسی اول، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۴۷۱؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج ۲۱، ص ۱۳۹.
- ↑ فدوی، باوان پوری، لرستانی، «تجلّی قرآن کریم در شعر نسیمی شیروانی»، ص۵۶.
- ↑ حر عاملی، تتميم أمل الآمل، ۱۴۰۷ق، ص۱۲۶؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۱۹۸.
- ↑ ایدرم، سید محمدتقی خوانساری بر چشمه‌ساران حضور، ۱۳۷۴ش، ص۴۲-۴۴.
- ↑ «متن مصاحبه اختصاصی پاسدار اسلام با حجه الاسلام و المسلمین شیخ عبدالکریم عبید آزاده قهرمان لبنانی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ «شکستن دست و پای شیخ نمر قبل از اعدام»، وبگاه شما نیوز.
- ↑ «قتل خواهر و برادر در روز سوم شکنجه»، وبگاه خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ «زندگی نامه فیض محمد کاتب هزاره»، وبگاه اسدالله مرادی.
- ↑ «عکس/ شیخ زکزاکی زیر شکنجه ارتش نیجریه»، وبگاه خبرگزاری مشرق نیوز.
- ↑ خطیب، پرتویی از زندگی حضرت آیت‌الله العظمی سید محمود هاشمی شاهرودی، ۱۴۳۲ق، ص۴۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «فیلم کامل و تکان‌دهنده از ضرب و شتم و شکنجه شهید آرمان علی‌وردی»، مجله اینترنتی حرف تازه.
- ↑ «مروری بر نقش طالقانی در سلب مشروعیت از نظام سلطنتی و سقوط شاه بر اساس اسناد ساواک»، وبگاه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
- ↑ «شش نفر پیاپی آیت الله خامنه ای را شکنجه کرده و هر شش نفر خسته شدند/ ماجرای چاقویی که زندان بان به رهبر انقلاب داد+تصاویر»، وبگاه خبری تحلیلی لنگر نیوز.
- ↑ «شرح کتبی شهید حجت‌الاسلام محمد منتظری از شکنجه‌های وحشیانه ساواک در سال 1345»، وبگاه مرکز بررسی اسناد تاریخی.
- ↑ هاشمی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۸۶۱.
- ↑ رجایی، «زندگی من: زندگی خودنوشت شهید محمدعلی رجایی»، ص۷۳.
- ↑ لبیکی، تندیس استقامت، ۱۳۸۲ش، ص۵۹؛ رنجبر، عروج از زندان، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۱-۱۵۵.
- ↑ زندگی نامه آیت الله ربانی شیرازی به قلم خودش، فصلنامه ۱۵ خرداد، ۱۳۸۴ش، ش۶.
- ↑ زندگینامه مختصر حضرت آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله مهدوی کنی.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۷.
- ↑ گفتگو با آیت‌الله استادی پیرامون شخصیت حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله فاضل لنکرانی.
یادداشت
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: تهران، چاپ علی نقی منزوی، ۱۳۷۲ش.
- «آیت الله طالقانی و آخرین زندان»، وبگاه تاریخ شفاهی ایران، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۲ش.
- ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ ۲، قم، منشورات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الكامل فی التاريخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحیق علی شیری، بیروت، دراالاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان، الزینة، بیروت، نشر الجمل، بی‌تا.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، تهران، نشر اسماعیلیان، بی‌تا.
- ابن‌جوزی، ابو الفرج عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوك، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالكتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابة، تحقیق: وصی‌الله محمد عباس، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الكبرى، بیروت، دار صادر، بی٬تا.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستيعاب فى معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، دار العلم، بی‌تا.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، تحقیق: حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- انصاف‌پور، غلام‌رضا، کامل فرهنگ فارسی، تهران، نشر زوار، ۱۳۸۴ش.
- ایدرم، حسین، سیدمحمدتقی خوانساری بر چشمه‌ساران حضور، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ و نشر، ۱۳۷۴ش.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، قم، دفتر انتشارات دفتر آیت‌الله بهجت، ۱۴۲۶ق.
- پژوهشکده شورای نگهبان، اصول قانون اساسی در پرتو نظرات شورای نگهبان (اصل سی و هشتم)، تدوین: محمد فتحی، تهران، پژوهشکده شورای نگهبان، ۱۳۹۳ش.
- «پیکر اسرای ایران در اروند/جوانی که داخل چرخ گوشت صدام می‌خندید/گریه‌های مردم عراق برای رزمندگان ایران»، وبگاه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ تیر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
- جزائری، سید نعمت الله، النور‌المبین فی قصص‌الانبیا و‌المرسلین، تهران، فرحان، ۱۳۸۱ش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات کتابخانه گنج دانش، ۱۳۸۶ش.
- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، گلشن ابرار، تهران، نشر معروف، ۱۳۸۵ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تتمیم أمل الآمل، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۷ق.
- حسینی خاتون آبادی، عبدالحسین، وقایع السنین و الاعوام یا گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- خطیب، سید محمود، پرتویی از زندگی حضرت آیت‌الله العظمی سید محمود هاشمی شاهرودی، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۳۲ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد مکی، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، نجف، مطبعة الزهراء، ۱۳۶۷ق.
- خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.
- دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، قاهره، چاپ عبدالمنعم عامر، ۱۹۶۰م.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالكتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- رجایی، محمدعلی، «رجایی در آئینه روایت خود: کابینه من 36 میلیونی است»، مجله شاهد یاران، تهران، شماره۱۰، شهریور۱۳۸۵ش.
- رجایی، محمدعلی، «زندگی من: زندگی خودنوشت شهید محمدعلی رجایی»، مجله رشد معلم، تهران، شماره۲۵۸، شهریور۱۳۹۰ش.
- زین، محمدحسین، الشیعه فی التاریخ، صیدا، السید مرتضی الرضوی، ۱۳۵۷ق.
- «زندگی-نامه/ زندگینامه مختصر حضرت آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله مهدوی کنی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ تیر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «زندگی نامه آیت الله ربانی شیرازی به قلم خودش».
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
- «شرح کتبی شهید حجت‌الاسلام محمد منتظری از شکنجه‌های وحشیانه ساواک در سال 1345»، وبگاه مرکز بررسی اسناد تاریخی، تاریخ درج مطلب: ۳ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۳۰ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «شش نفر پیاپی آیت الله خامنه ای را شکنجه کرده و هر شش نفر خسته شدند/ ماجرای چاقویی که زندان بان به رهبر انقلاب داد+تصاویر»، وبگاه خبری تحلیلی لنگر نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۶ بهمن ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۰ آذر ۱۴۰۲ش.
- «شکستن دست و پای شیخ نمر قبل از اعدام»، وبگاه شما نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۶ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «شهادت؛ پایان یک مبارزه، یک زندگی/ عکس شهید محمد منتظری»، وبگاه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۷ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
- شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعية فی فقه الإمامية، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهية فی شرح اللمعة الدمشقية، قم، نشر داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا(ع)، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمبطوعات، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبيان فی تفسير القرآن، بیروت، دار إحياء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، امالی، تحقیق حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- طبسی، نجم‌الدین، موارد السجن فی النصوص والفتاوى، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۳۷۴ش.
- طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۲۷ق.
- عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمييز الصحابة، بیروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۱۵ق.
- «عکس/ شیخ زکزاکی زیر شکنجه ارتش نیجریه»، وبگاه خبرگزاری مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آذر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- علامه امینی، عبدالحسین، الغدير فی الكتاب و السنة و الأدب، قم، مرکز الغدير للدراسات الإسلامية، ۱۴۱۶ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإمامية، مشهد، مؤسسة آل البيت (ع)، بی‌تا.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذكرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البيت (ع)، ۱۴۱۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تلخيص المرام فی معرفة الأحكام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۱ق.
- علامه طهرانی، سید محمدحسین، ولايت فقيه در حكومت اسلام، تهران، انتشارات ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- فدوی، طیبه و دیگران، «تجلّی قرآن کریم در شعر نسیمی شیروانی»، نشریه پژوهشهای قرآنی در ادبیات، دانشگاه لرستان، شماره دوم، پاییز و زمستان۱۳۹۳ش.
- فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، قاهره، بی‌جا، ۱۳۷۱ش.
- «فیلم کامل و تکان‌دهنده از ضرب و شتم و شکنجه شهید آرمان علی‌وردی»، مجله اینترنتی حرف تازه، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
- «قتل خواهر و برادر در روز سوم شکنجه»، وبگاه خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۹ فروردین ۱۴۰۱ش۷ تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
- قطب راوندی، سعید بن هبه الله، قصص الانبیاء، مشهد، آستان قدس رضوی، بی‌تا.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم، قم، المکتبة الحیدریة، بی‌تا.
- کشی، محمد بن عمر، رجال‌الکشّی، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
- «گزارش تاریخ|"شکنجه" و "جاسوسی"؛ اقدام منافقین علیه هموطنان خود»، وبگاه خبر فارسی، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «گفتگو با آیت‌الله استادی پیرامون شخصیت حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله فاضل لنکرانی، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
- لبیکی، مصطفی، تندیس استقامت (ویژه‌نامه شهید آیت‌الله محمدرضا سعیدی)، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۲ش.
- «متن مصاحبه اختصاصی پاسدار اسلام با حجه الاسلام و المسلمین شیخ عبدالکریم عبید آزاده قهرمان لبنانی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازدبد: ۳۱ مرداد ۱۴۰۲ش.
- مجلسی اول، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، ۱۴۰۶ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محسنی، محمدآصف، حدود الشرعیة، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۹ق.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید آیت الله غفاری، تهران، انتشارات وزارت اطلاعات، ۱۳۸۱ش.
- «مروری بر نقش طالقانی در سلب مشروعیت از نظام سلطنتی و سقوط شاه بر اساس اسناد ساواک»، وبگاه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ش.
- مقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین(ع)، بیروت، مؤسسة البعثة، بی‌تا.
- منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حكومت اسلامی، مترجم: محمود صلواتی، قم، فرانشر، ۱۳۷۰ش.
- موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا، الدر المنضود فی احكام الحدود، قم، دار القرآن الكريم، ۱۳۷۲ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره، دارالکتب و الوثائق القومیه، بی‌تا.
- نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحياء التراث العرب، ۱۳۹۷ق.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، الأعلمی، بی‌تا.
- هاشمی، محسن، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۷۶ش.
- یعقوبی، احمد بن أبی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- https://www.shora-gc.ir/files/fa/news/1398/9/21/4354_236.pdf