سیف بن عمر تمیمی
سیف بن عمر تمیمی راوی داستان عبدالله بن سبا است که در تاریخ طبری نیز منعکس شده است. وی تابعین را درک کرد و در منابع شیعه و اهل سنت گزارش‌هایی به‌ویژه در حوزه تاریخ از او نقل شده است. سیف دارای کتب و تالیفاتی از جمله الردة، الفتوح، الجمل و سیرة عایشه و علی است. سیف بن عمر در منابع رجالی به عنوان شخصیتی کذاب، جاعل حدیث و متروک الحدیث معرفی شده است. وی در سال ۱۸۰قمری در زمان هارون الرشید از دنیا رفت.
نسب و زندگی نامه
ابوعبدالله،[۱] سیف بن عمر تمیمی،[۲] که دارای القابی چون ضبعی،[۳] برجمی،[۴] کوفی،[۵] و اسیدی بود، دارای اصالتی کوفی و ساکن بصره بود.[۶] وی از جمله کسانی است که تابعین را درک کرد.[۷]
نام سیف را در شمار قدیمی‌ترین مولفان تک‌‌نگار در عصر عباسیان ضبط کرده‌اند.[۸] از جمله ویژگی‌های روایات سیف را پرداختن به عصبیت عربی، سنت‌های قبیله‌ای و تفاخرات قومی دانسته‌اند.[۹] به باور برخی پژوهشگران اخباری که سیف نقل می‌کند برگرفته از تخیلات ذهنی و قصه‌هایی است که به صورت شفاهی از راویان و از آثار شاعران و دانشمندان ایام العرب گرفته است. وی با مهارتی که در داستان‌سازی داشت، مخاطب را جذب می‌کرد.[۱۰] سیف زمان هارون الرشید در سال ۱۸۰ قمری یا بنابر قولی سال ۲۰۰ هجری قمری در بغداد از دنیا رفت[۱۱]
راوی ماجرای عبدالله بن سبا
عبدالله بن سبا یکی از شخصیت‌های جنجالی تاریخ صدر اسلام بود که در منابع تاریخی و رجالی گزارش ها و حکایات متعارضی درباره وی نقل شده و بنا بر نظر ابوالقاسم خویی از مراجع تقلید گذشته، سیف بن عمر این اساطیر و داستان‌ها را جعل کرد[۱۲] و این گزارش‌ها در برخی منابع تاریخی چون تاریخ طبری نقل شده است.[۱۳] جعل داستان‌هایی پیرامون عبدالله بن سبا توسط سیف، بازتاب گسترده‌ای در عرصه کلام، اندیشه و تاریخ داشته است؛ بر اساس گزارش سیف بن عمر، عبدالله بن سبا اولین کسی بود که حضرت علی(ع) را وصی رسول الله(ص) معرفی و خلفای سه گانه را غاصب خواند.[۱۴]
آثار، مشایخ و راویان سیف
سیف بن عمر دارای تالیفاتی[۱۵] از جمله کتاب الردة،[۱۶] الفتوح،[۱۷] الجمل و سیر عائشة و علی، الفتنة و وقعة جمل[یادداشت ۱] است.[۱۸] کتاب الفتوح سیف، منبع مهمی برای تاریخ نگاران بعدی بود، زیرا گزارش فتوحات مسلمین را به طور جامع در برداشت و اسنادهای آن کامل بود.[۱۹] بخشی از اخباری که سیف نقل کرده مربوط به جنگ قادسیه، هرمزان[۲۰] و واقعه یرموک است[۲۱] و شماری از این اخبار و گزارش‌ها در منابعی چون الغارات ابراهیم ثقفی[۲۲]، جامع البیان طبری،[۲۳] تاریخ طبری[۲۴] و همچنین الامالی شیخ مفید منعکس شده است.[۲۵]
مجموع مشایخ سیف، ۴۱شخص بودند که ۱۷ تن از آنها مجهول هستند.[۲۶] سیف بن عمر از افرادی چون زهری،[۲۷] هشام بن عروة،[۲۸] جابر جعفی،[۲۹] وائل بن ابی بکر،[۳۰] عبیدالله بن عمر،[۳۱] مبشر بن فضیل،[۳۲] محمد بن کریب،[۳۳] سعد بن طریف،[۳۴]محمد بن نویرة،[۳۵] و ولیدبن عبدالله روایت و گزارش نقل کرده است.[۳۶]
شماری از راویان بصره[۳۷] و افرادی چون نضر بن حماد،[۳۸] جَبارة بن مُغلس و ابومُعَمَّر قطیعی،[۳۹] عبید بن اسحاق عطار[۴۰] و محاربی از سیف بن عمر روایت نقل کرده‌اند.[۴۱]
اعتبار سنجی سیف و آثارش
به گفته ذهبی، سیف بن عمر آگاه به اخبار تاریخ بود؛ ولی در عین حال بسیاری از مجهولین را خلق کرد.[۴۲] اعتبارسنجی و توجه به گزارش‌های سیف از دو جهت دارای اهمیت دانسته شده است؛ اول آنکه بخش عمده اخبار او مربوط به صدر اسلام است و جهت دوم آنکه بخش مهمی از درگیری‌‌های قومی، هویتی اعراب و نزاع شیعه و سنی با قلم و اخبار سیف ایجاد و پرورش یافت. [۴۳]
سیف از نظر رجال شناسان و مورخان شخصی وَضّاع،[۴۴] کَذّاب، [۴۵] جعل‌کننده حدیث [۴۶] و در دینش متهم [۴۷] به زندیق است؛[۴۸] از همین روی علمای رجال به وی اعتماد نکرده و عباراتی چون ضعیف فی الحدیث،[۴۹] ساقط الحدیث، لا شیء،[۵۰] نبودن خیر در سیف، [۵۱] متروک الحدیث بالاتفاق، [۵۲] در مورد او بکار رفته است.[۵۳]
بر اساس بازخوانی منابع روشن می شود به اجماع نظر تمام مورخان و محدثان، روایات سیف مردود شناخته شده است؛ فهم سیف از اخبار نادرست و وی عامدانه به تحریف تاریخ، سندسازی، خلق شخصیت‌های ساختگی و اماکن ناشناخته دست زده است.[۵۴]
سیف بن عمر صدها صحابه، راویان حدیث، جنگ، سرزمین، قصیده و شعر، نامه و روایاتی که اصلا وجود نداشته را جعل کرد و به هر کدام از آنان نام و عنوان خاصی داده و به نام ایشان داستان، وقایع تاریخی، اخبار فراوان، شعر و حدیث نسبت داده و تمام آنها را با همان نام و نشان و خصوصیاتی که جعل کرده در دو کتاب(الفتوح و الرّده) خود آورده است.[۵۵]
تعصب شدید قبیلگی، بیان افتخارات و بزرگی‌های قبیله تمیم، تلاش برای جلب نظر منفعت خلفا و خواسته عموم مردم را می‌توان در زمره عوامل تحریفات و تصرفات سیف در تاریخ اسلام دانست.[۵۶] به گفته محققان، عَصَبیّت سیف و وابستگی او به بنی تمیم و تلاش برای احیای هویت اعراب و معرفی بنی تمیم به‌عنوان طلایه دار تاریخ اعراب از دیگر خصوصیاتی است که در اعتبارسنجی سیف بن عمر نباید از خاطر دور بماند.[۵۷]
تک نگاری
در مورد پیشینه آثاری که سیف بن عمر و آثار و اخبار وی را بررسی کرده‌اند می‌توان به مقالاتی اشاره کرد؛
- «نگاهی دیگر به آثار و روایات سیف بن عمر تمیمی اسدی با تاکید بر تاریخ طبری(متوفای حوالی ۱۸۰ق)»، علی سالاری شادی، دو فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ نگری و تاریخ نگاری دانشگاه الزهرا، شماره ۷، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- «اخبار جعلی سیف بن عمر در مطالعات شیعه شناسی»، مریم سعیدیان جزی، مجله سیره پژوهی اهل بیت، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، شماره ۱۱.
- «جستاری درباره عبدالله بن سبا»، علیرضا زکی زاده رنانی، فصلنامه تاریخ اسلام، پاییز ۱۳۹۴، شماره ۶۳.
- «پدیده جعل از منظر علامه عسکری با تاکید بر کتاب صدوپنجاه صحابی ساختگی»، فاطمه مرضیه حسینی کاشانی، مطالعات قرآنی نامه جامعه، تابستان ۱۳۹۴، شماره ۱۱۴.
- «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، محبوبه فرخنده زاده، فصلنامه جستارهای تاریخی، سال هشتم، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش.
- «سیف بن عمر تمیمی: احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی»، مریم سعیدیان جزی، تاریخ ایران، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
پانویس
- ↑ ثقفی کوفی، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی، ج۲، ص۷۲۸؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۲۸۳؛ نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث،۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۸۹؛ نوری، خاتمة المستدرک، موسسة آل البیت، ج۸، ص۴۷.
- ↑ ابن عدی جرجانی، الکامل، ۱۴۰۹، ج۳، ص۳۵۱؛مبارکفوری، تحفة الاحوذی، ۱۴۱۰ق، ج۱۰، ص۲۴۹.
- ↑ ابن ابی حاتم رازی، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۱ق، ج۴، ص۲۷۸؛ نسائی، الضعفاء و المتروکین، ۱۴۰۶ق، ص۱۸۷.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۲۵۵؛ امینی، الوضاعون و احادیثهم، ۱۴۲۰ق، ص۱۹۱.
- ↑ عقیلی، ضعفاء العقیلی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ ابن حبان، المجروحین، دار البارز، ج۱، ص۳۴۵
- ↑ ذهبی، المغنی فی ضعفاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۶۰
- ↑ فرخنده زاده، «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، ص۱۰۵.
- ↑ سعیدان جزی، «سیف بن عمر تمیمی: احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی»، ص۳.
- ↑ سعیدان جزی، «سیف بن عمر تمیمی: احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی»، ص۳.
- ↑ سیف بن عمر، الفتنة و وقعة الجمل، ۱۳۹۱ق، ص۲۷.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۰۷؛
- ↑ طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۳، ص۳۷۸.
- ↑ فرخنده زاده، «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، ص۱۰۹.
- ↑ ذهبی، الکاشف فی معرفة من له روایة فی کتب الستة، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۷۶.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۲۵۵؛ مبارکفوری، تحفة الاحوذی، ۱۴۱۰ق، ج۱۰، ص۲۴۹.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۲۵۵؛
- ↑ سیف بن عمر، الفتنة و وقعة الجمل، ۱۳۹۱ً، ص۲۷.
- ↑ فرخنده زاده، «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، ص۱۰۵.
- ↑ ابن ماکولا، اکمال الکمال، دار الکتاب الاسلامی، ج۶، ص۱۲۸ و ۲۱۲
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابة، دار الکتاب العربی، ج۱، ص۲۷۹.
- ↑ ثقفی کوفی، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی، ج۲، ص۷۲۸.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص ۴۵۰، ۴۵۴ و ج۳، ص۱۴۸ و ج۶، ص۳۶۶، ۳۸۳ و ج۸، ص ۱۰۵،
- ↑ طبری، تاریخ طبری، موسسة الاعلمی، ج۲، ص۴۰۰، ۴۲۹، ۴۳۰، ۴۵۹، ۵۰۲ و .... و نیز ج ۳، ص۴، ۱۴۴، ۱۷۰، ۱۹۴، ۲۰۲ و ...
- ↑ شیخ مفید، الامالی، ۱۴۱۴، ص۱۴.
- ↑ سعیدیان جزی، «سیف بن عمر تمیمی: احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی»، ص۲.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۵۷۸
- ↑ ابن عدی جرجانی، الکامل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۳۶.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ عقیلی، ضعفاء العقیلی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۵، ص۳۵۹؛ابن ابی حاتم رازی، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۱ق، ج۴، ص۲۷۸
- ↑ عقیلی، ضعفاء العقیلی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۲۳۶.
- ↑ شیخ مفید، الامالی، ۱۴۱۴، ص۱۴.
- ↑ بیهقی، شعب الایمان، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۳۷.
- ↑ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵، ج۴، ص۱۲.
- ↑ ثقفی کوفی، الغارات، تحقیق جلال الدین حسینی، ج۲، ص۷۲۸.
- ↑ ابن حبان، المجروحین، دار البارز، ج۱، ص۳۴۵؛
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۵، ص۳۵۹؛ ابن ابی عاصم، الاوائل، دار الجلیل، ص۳۶.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ ابن حبان، المجروحین، دار البارز، ج۱، ص۶۶؛ابن عدی جرجانی، الکامل، ۱۴۰۹، ج۳، ص۳۵۱
- ↑ ابن ابی حاتم رازی، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۱ق، ج۴، ص۲۷۸؛
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۲۵۵؛
- ↑ سعیدان جزی، «سیف بن عمر تمیمی: احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی»، ص۲.
- ↑ تستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۰۷.
- ↑ تستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۳.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، الضعفاء، دار الثقافة، ص۹۱؛
- ↑ ابن حبان، المجروحین، دار البارز، ج۱، ص۳۴۵؛ ابونعیم اصفهانی، الضعفاء، دار الثقافة، ص۹۱؛امینی، الوَضّاعون و احادیثهم، ۱۴۲۰ق، ص۱۹۱.
- ↑ نسائی، الضعفا و المتروکین،۱۴۰۶ق، ص۱۸۷؛طبرانی، الاوائل، ۱۴۰۳ق، ص۸۱؛ مبارکفوری، تحفة الاحوذی، ۱۴۱۰ق، ج۱۰، ص۲۴۹.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، الضعفاء، دار الثقافة، ص۹۱؛
- ↑ ابن عدی جرجانی، الکامل، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۳۵.
- ↑ ابن ابی حاتم رازی، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۱ق، ج۴، ص۲۷۸ و ج۷، ص۱۳۶؛ هیثمی، مجمع الزوائد،۱۴۰۸ق، ج۸، ص۹۸ و ج۱۰، ص۲۱
- ↑ ذهبی، المغنی فی ضعفاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۶۰
- ↑ فرخنده زاده، «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، ص۱۰۸.
- ↑ ر. ک: عسکری، عبدالله بن سبا، ۱۴۰۳، ج۱، ص۷۶ و ج۲، ص۳۶۶؛ فرخنده زاده، «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، ص۱۰۸.
- ↑ فرخنده زاده، «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، ص۱۰۹.
- ↑ سعیدان جزی، «سیف بن عمر تمیمی: احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی»، ص۴.
یادداشت
- ↑ کتاب الفتنة و وقعة جمل، مجموعه گزارش‌های پراکنده‌ای از سیف بن عمر در مورد جنگ جمل بود که در منابع تاریخی گوناگون نقل شده و توسط احمد راتب عرموش جمع آوری و به صورت کتابی تنظیم و چاپ شده است.(سیف بن عمر، الفتنة و وقعة الجمل، ۱۳۹۱ق، ص۲۷.)
منابع
- ابن ابی العاصم، الاوائل، تحقیق محمد بن ناصر، بیروت، دار الجلیل،۱۴۱۱ ق.
- ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمن، بالجرح و التعدیل، بیروت، دار احیاء التراث العربی،۱۳۷۱ق.
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- ابن حبان، محمد، المجروحین من المحدثین و الضعفاء المتروکین، تحقیق محمود ابراهیم، مکه، دار الباز، بی‌تا.
- ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرّجال، تحقیق سهیل زکار و یحیی مختار، بیروت دارالفکر، چاپ سوم،۱۴۰۹ق.
- ابن ماکولا، حافظ، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الالقاب، قاهره، دار الکتاب الاسلامی، بی‌تا.
- ابونعیم اصفهانی، الضعفا، تحقیق فاروق حمادة، بی جا، دار الثقافة، بی‌تا.
- امینی، عبدالحسین، الوضاعون و احادیثهم، تحقیق سید رامی یوزبکی، بی جا، مرکز الغدیر، ۱۴۲۰ق.
- بیهقی، احمدبن حسین، شعب الإیمان، تحقیق محمدسعید بن بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیّة، ۱۴۱۰ق.
- ترمذی، محمد، سنن الترمذی، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- تستری، محمد تقی؛ قاموس الرجال؛ تحقیق موسسة النشر الاسلامی، قم: النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
- ثقفی، ابراهیم‌بن محمد، الغارات، تحقیق جلال الدّین حسینی؛ بی جا، بهمن، بی‌تا.
- خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی جا، بی نا، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمد، المغنی فی الضعفاء، تحقیق ابی الزهراء، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
- ذهبی، محمد، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار المعرفة للطباعة و النشر، ۱۳۸۲ق.
- ذهبی، محمدبن احمد، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب السّتّة، تحقیق محمد عوامة، جدة، دار القبلة، ۱۴۱۳ق.
- سعیدان جزی، «سیف بن عمر تمیمی: احیاگر هویت عربی در تقابل با هویت ایرانی»، تاریخ ایران، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الامالی، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- ضبعی، سیف بن عمر، الفتنة و وقعة الجمل، تحقیق احمد راتب، بیروت، دار النفائس، ۱۳۹۱ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، الاوائل، تحقیق محمد شکور، بیروت، دار الرسالة، چاپ سوم، ۱۴۰۸ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تاویل أی القرآن؛ مقدمه خلیل المیس، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی تا.
- عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبا، بی جا، نشر توحید، چاپ ششم، ۱۴۰۳ق.
- عقیلی، محمد، الضعفاء الکبیر، تحقیق عبد المعطی، بیروت، دار الکتب العلمیّة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- فرخنده زاده، محبوبه، «بررسی وثاقت روایات طبری در تاریخ الرسل و الملوک»، فصلنامه جستارهای تاریخی، سال هشتم، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش.
- مبارکفوری، محمد عبدالرحمن، تحفة الاحوذی، بیروت، دارالکتب العلمیّة، ۱۴۱۰ق.
- متقی هندی، علاء الدین، کنزل العمال، تصحیح بکری حیانی صخوة السفا، بیروت، موسسه الرسالة، ۱۴۰۹ق.
- نسائی، احمد بن علی، الضعفاء و المتروکین، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ق.
- نمازی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، طهران، ابن مولف، ۱۴۰۵ق.
- نوری، حسین، خاتمة المستدرک، تحقیق موسسة آل البیت، قم: موسسة آل البیت،۱۴۱۶ق.
- هیثمی، علی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دار الکتب العلمیّة، ۱۴۰۸ق.