عبدالکریم زنجانی
| فقیه فیلسوف | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عبدالکریم زنجانی نجفی العلی |
| لقب | ابن سینای زمان• فیلسوف شرق |
| تاریخ تولد | ۱۲۶۶ش |
| محل زندگی | زنجان• تهران• نجف |
| تاریخ وفات | ۱۳۴۷ش |
| محل دفن | حرم امام علی(ع) |
| شهر وفات | نجف |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید محمدکاظم یزدی• سید محمد فیروزآبادی• ملاعلی نوری• قربانعلی زنجانی... |
| شاگردان | آیت‌الله خویی |
| محل تحصیل | زنجان• تهران• نجف |
| اجازه اجتهاد از | قربانعلی زنجانی• سید محمدکاظم یزدی• سید محمد فیروزآبادی |
| تألیفات | دروس فلسفه• برهان الامامه• شرح المکاسب• معضلات علم الرجال... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | سفر به هند و کشورهای اسلامی |
عبدالکریم زنجانی (۱۲۶۶ش-۱۳۴۷ش) فقیه، فیلسوف و سخنران شیعی و فعال در زمینه تقریب مذاهب اسلامی. زنجانی با هدف اصلاح و وحدت، سفرهایی به هند، فلسطین، سوریه، اردن و مصر داشت و با شخصیت‌هایی همچون اِقبال لاهوری، طه حسین، شیخ الازهر و پادشاه اردن دیدار و سخنرانی‌های متعددی ایراد کرد. تلاش‌های او و دیگران در مسیر وحدت منجر به تشکیل دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه گردید.
زنجانی حوزه‌های علمیه و فقه شیعه را نیازمند توسعه، پویایی، ارتباط با مجامع علمی دنیا و توجه به عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می‌دانست و توجه به تَهذیب اخلاق را گمشده جامعه اسلامی. او معتقد بود که ولایت حاکم جامع‌ُ الشرایط در راستای ولایت معصومین قرار دارد، در عین حال حاکمان را بی‌نیاز از مشورت نمی‌دانست.
شیخ عبدالکریم زنجانی، پس از این‌که اجتهاد خود را از قربانعلی زنجانی دریافت کرد، به نجف رفت و از سید محمدکاظم طباطبایی و سید محمد فیروزآبادی نیز اجازه اجتهاد دریافت کرد. در فلسفه چنان متبحر شد که طه حسین او را ابن‌سینای زمان نامید. تألیفات زیادی از او در رشته‌های فقه، اصول، فلسفه، تفسیر، رِجال حدیث و دیگر رشته‌ها به‌جامانده است.
زنجانی متهم گردید که نفوذی انگلیس در حوزه علمیه است؛ ازاین‌رو منزوی گردید. اختلاف نظر او با آیت‌الله بروجردی در کیفیت مدیریت حوزه و تبلیغ تشیع، منجر به قطع کامل ارتباط او با حوزه علمیه قم شد.
جایگاه
عبدالکریم زنجانی را فقیه، فیلسوف و مفسر نامیده‌اند.[۱] تاریخ‌نویستان از زنجانی با القابی همچون فقيه، عالم جامع الاطراف، اصلاحگراى امامى، [۲] مبلغ بزرگ وحدت اسلامی، خطیب چیره‌دست، دارای ید طولا در فلسفه و کلام، [۳] امام مصلح، [۴] مصلح اکبر، [۵] فیلسوف شرق و ابن‌سینای زمان خود یاد کرده‌اند.[۶]
سید محمدکاظم یزدی در اجازه‌نامه اجتهاد او را عالم فاضل، مجتهد متقی و عادل، جامع علوم معقول و منقول نامید.[۷] سید محمد فیروزآبادی نیز او را عالمی چیره‌دست و جلیل‌القدر و مجتهد باتقوا و عادل و پیشوای فقها و از بزرگترین علمای برجسته برشمرده است.[۸] سید محمدکاظم طباطبایی و سید ابوالحسن اصفهانی، مقلدان خود را در احتیاطات به زنجانی ارجاع می‌دادند.[۹] شماری از شیعیان عراق، ایران، سوریه، لبنان، ترکیه، پاکستان و هندوستان از او تقلید می‌کردند.[۱۰] گفته میشود صدور فتوای جهاد توسط محمدکاظم یزدی طباطبایی و اعزام فرزندش به جبهه جنگ عراق با انگلیس به اصرار شیخ زنجانی بوده است.[۱۱]
دکتر طه حسین، از اساتید برجسته دانشگاه الازهر پس از شنید سخنرانی او گفت خیال کردم ابن سینا زنده شده و سخنرانی می‌کند.[۱۲] محمد فَرید وُجدی، دانشمند مصری او را غیورترین و تیزبین ترین مدافع فلسفه اسلامی دانسته است.[۱۳] سید موسی شبیری زنجانی معتقد است تنها کسی که در حوزه نجف توانایی پاسخگویی به شبهات روشنفکران را داشت، شیخ زنجانی و دوستش کاشف‌الغطاء بود.[۱۴] مجله العرفان مصر درباره او می‌نویسد: عظمت علم و دقت فکر زنجانی برای مردم به ضرب‌المثل تبدیل شده است.[۱۵] به گفته یکی از علمای نجف، زنجانی بر نظریه نسبیت انیشتین ردیه‌ای نوشت[۱۶] و معتقد بود این نظریه توسط خواجه نصیرالدین طوسی مطرح شده است.[۱۷]
زندگی‌نامه
عبدالکریم زنجانی در ۲۳ شهریور سال ۱۲۶۶ش[۱۸] (۱۳۰۴ق) در باروت آغاجى زنجان به دنيا آمد.[۱۹] پدرش محمدرضا فرزند محمدحسن بود.[۲۰] جد اعلاى او، محمد العلیّ، از عالمان عرب تبار نجف، در سال ۱۲۱۷ق درپی حمله وهابی‌ها به عراق، به ايران مهاجرت كرد و به درخواست اهالی زنجان، ساکن این شهر شد.[۲۱]
عبدالکریم زنجانی در سال ۱۳۴۷ش/۱۳۸۸ق براثر بیماری سوءتغذیه در شهر نجف از دنیا رفت.[۲۲] آیت الله خویی بر پیکر او نماز خواند[۲۳] و دروس حوزه علمیه نجف نزدیک به یک ماه تعطیل گردید.[۲۴] مجالس ترحیم متعددی برای وی در شهرهایی همچون نجف، تهران، اردبیل و زنجان برگزار شد.[۲۵] خبر درگذشت او از رادیوهای عراق، ایران، مصر، پاکستان، مسکو، عربستان و لندن مخابره شد.[۲۶] طبق گزارش‌ها، پیکر او را در صحن حرم امام علی دفن کردند.[۲۷]
حیات علمی
زنجانی دروس مقدمات و بخشی از دروس سطح را در زنجان آموخت. سپس در درس خارج فقه و اصول ملا قربانعلی زنجانی شرکت کرده و در تهران از درس فلسفه شیخ علی نوری شوارق، بهره برد.[۲۸] گفته میشود اولین اجازه اجتهاد خود را در سن ۲۲ سالگی[۲۹] از ملا قربانعلی زنجانی دریافت کرد.[۳۰] در سال ۱۳۲۶ق به نجف هجرت کرد[۳۱] و در دروس اساتید بزرگی همچون سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و سید محمد فیروزآبادی حضور پیدا کرد و پس از دریافت اجازه اجتهاد از این دو عالم، به تدریس پرداخت.[۳۲]
اساتید
دکتر محمد غفرانی نقل کرده است که شیخ زنجانی در بعد عرفانی، با مرتضی طالقانی مأنوس بوده است.[۳۳] دیگر اساتید او به شرح زیر است:
- ملا قربانعلی زنجانی
- میرزا مجید زنجانی
- میرزا ابراهیم حکمی
- سید حسن قنادی
- ملا علی نوری
- محمدرضا قمشه‌ای(صهبا)
- آشتیانی
- میر طالب یزدی
- محمدکاظم خراسانی
- فتح‌الله غروی اصفهانی
- آقا رضا همدانی
- سید محمدکاظم طباطبایی یزدی
- سید محمد فیروزآبادی
- میرزا ابراهیم ابوالفتح ریاضی
- سید حسین بن القداد[۳۴]
شاگردان
وی علاوه بر تدریس دروس عالی فقه و اصول، به تدریس شرح منظومه سبزواری نیز می‌پرداخت. آیت الله خویی از جمله شاگردان این درس او به شمار می‌رفت.[۳۵] برخی دیگر از شاگردان او به شرح ذیل است:
- ابراهیم موسوی زنجانی
- حسن کاظم عَلّوش الحِلّی
- باقر شریف القُرَشی
- عبدالحمید علی مهدی القَطیفی الخَطی
- شهید سیداحمد آقامیری زنجانی
- محمدصالح المبارک القَطیفی
- محمدکاظم الطُرَیحی
- جعفر الصائغ
- مجتبی لنکرانی[۳۶]
تألیفات
به گفته برخی محققان به دلیل این که برخی از تألیفات عبدالکریم زنجانی در دسترس نیست، نمی‌توان فهرست کاملی از آثار وی ارائه کرد.[۳۷] برخی از تألیفات زنجانی همچون کتاب دروس فلسفه، از چنان ارزشی برخوردار است که محمد کرد علی، رئیس مجمع علمی سوریه آن را قرآن فلسفه نامید.[۳۸] محمدحسین کاشف الغطاء می‌گوید که زنجانی با تألیف کتاب دروس فلسفه، فیلسوف‌های پیشین را به فراموشی فرستاد و آیندگان را به زحمت انداخت.[۳۹] وی همچنین مقالات مختلفی را در مجله‌هایی همچون الغری، الحضاره و دیگر مجلات به چاپ رسانده بود.[۴۰] مهمترین آثار مکتوب زنجانی به‌شرح ذیل است:
- دروس الفلسفه: مهترین اثر وی در زمینه فلسفه. جلد اول آن اختصاص به مقایسه فلسفه اسلامی و فلسفه یونان و جلد دوم مقایسه فلسفه اسلامی با فلسفه غرب، دارد.[۴۱]
- رساله فی المعاد الجسمانی
- عصمه الانبیاء و الائمه
- شرح العروه الوثقی
- الجامع فی الجفر و الرمل و الزایجه و الاوفاق
- تعلیقات علی کفایه الاصول
- اسرار التنزیل
- کتاب صحیح البخاری والکتب الاربعه
- الفیلسوف الکندی خالد بفلسفته
- نظره فی النظریه النسبه لانشتاین
- محاضرات: قدیمی‌ترین تألیف با عنوان‌های فلسفه ضرورت دین، سر طبیعى تجدد ادیان و ناموس عقلى خاتمیت دین اسلام.
- الاعداد الروحی للجهاد الاسلامی فی فلسطین[۴۲]
فعالیت‌ها
عبدالکریم زنجانی در راستای اهداف خود، دست به اقداماتی زده است که به برخی از آنها اشاره میشود.
سیاسی
از جمله فعالیت‌های زنجانی، اقدامات سیاسی او است که مهمترین آنها عبارتند از:
- صدور فتوای جهاد: پس از تشکیل رژیم صهیونیستی، علیه آن فتوای جهاد صادر کرد و زیارت بیت‌المقدس را لازم دانست.[۴۳]
- تشکیل دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة: حضور در نخستین کنگره علمای اسلام در دمشق، به عنوان تنها عالم شیعی امامی و فراهم ساختن مقدمات تشکیل مجلس اعلای اسلامی از جمله اقدامات سیاسی زنجانی بود. در نتیجه این تلاش‌ها دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة [۴۴] در قاهره تشکیل گردید.[۴۵]
- واکنش به اهانت ابراهیم الجبهان: پس از آغاز روابط حسنه شیعه با دانشگاه الازهر، ابراهیم الجبهان، نویسنده کویتی، طی مقاله‌ای به ائمه شیعه اهانت کرده و علیه شَلتوت موضع گرفت. در واکنش به این مقاله، زنجانی نامه‌هایی به شلتوت، پادشاه عربستان و امیر کویت نوشت [۴۶] که منجر به تبعید الجبهان از کویت و برکناری مدیر مسؤول مجله رایه الاسلام، چاپ ریاض گردید.[۴۷]
اجتماعی، فرهنگی
عبدالکریم زنجانی در سال ۱۳۵۴ق[۴۸] با هدف جلوگیری از گسست مسلمانان هند از جامعه اسلامی، به این کشور سفر کرد[۴۹] و در شهرهای لکنهو، کَلکَته، لاهور، و بَمبَئی درباره لزوم وحدت مسلمانان به سخنرانی پرداخت.[۵۰] و با بزرگانی همچون اقبال لاهوری و محمدعلی جناح ملاقات کرد.[۵۱]
زنجانی با هدف ایجاد همبستگی مسلمانان[۵۲] در سال ۱۳۵۵ق به کشورهای اسلامی سوریه، لبنان، اردن و فلسطین و مصر سفر کرد.[۵۳] او در سفر خود به مصر، با شخصیت‌های مذهبی و سیاسی همچون محمد مصطفی المَراغی، شیخ الازهر و عبدالمجید سلیم، مفتی مصر و محمد فرید وجدی دیدار کرد و از برخی مدارس دینی و مؤسسه‌های علمی قاهره دیدن کرد. محمد مصطفی المراغی، شیخ الازهر مصر در ۲ شعبان سال ۱۳۵۵ق مجلس نکوداشتی برای شیخ زنجانی برگزار کرد.[۵۴]
وی در ماه رمضان همان سال به دعوت امین حسینی، مفتی فلسطین به این کشور رفت و در مسجدالاقصی درباره خطرات شکل‌گیری رژیم صهیونیستی سخنرانی ایراد کرد که به الخطبه الناریه مشهور گردید. وی همچنین در تلاویو به صهیونیست‌ها درباره اشغال فلسطین هشدار داد.[۵۵]
زنجانی به سوریه نیز سفر کرده و در دانشگاه‌ها و مسجد اموی این کشور سخنرانی کرد.[۵۶] در ۱۳ شوال در جمع نمازگزارن جمعه دمشق، ضمن دعوت مردم به اتحاد، امامان شیعه را پیشگام وحدت اسلامی معرفی کرد. محمدعلی کُرد، رئیس علمی دمشق بر دست او بوسه زد[۵۷] و سید محسن امین، سخنرانی او را کامل کننده سخنان ناتمام امام سجاد در مسجد دمشق دانست.[۵۸] او در همین ایام به اردن رفت و با ملک عبدالله دیدار کرد.[۵۹]
اندیشه‌ها
نابسامانی و انحطاط جامعه اسلامی دغدعه اصلی شیخ زنجانی بود. وی برای برون رفت از این مشکلات، راه‌کارهایی را در نظر داشت. در ادامه به برخی از این نظریات اشاره میشود:
- لزوم پویایی حوزه: محققان معتقدند که زنجانی یکی از عوامل مشکلات جامعه اسلامی را جمود فکری حوزه‌های علمی و پژوهشی می‌دانست و جو حاکم بر جوامع اسلامی را مخالف آزادی اندیشه می‌دانست.[۶۰] او معتقد بود که فقهای شیعه تحت تأثیر فقهای اهل‌سنت، از پرداختن به امور مربوط به دنیا و شئون حکومت اجتناب کردند.[۶۱] وی نگاه منفی حوزه‌ها به فلسفه را عامل ضعف علمی جهان اسلام می‌دانست.[۶۲] زنجانی راه‌کار مقابله با جمود فکری، توسعه اجتهاد و حفظ پویایی و بالندگی آن و توجه به مسائل روز جامعه[۶۳] و توجه به علوم عقلی و تبادل علمی با مراکز علمی سراسر دنیا را پیشنهاد کرده است.[۶۴]
- لزوم توجه ویژه به اخلاق: زنجانی به استناد عقل و سیره معصومین، اجتناب از اختلاف و نزاع در جامعه اسلامی را لازم و آن را یکی از ریشه‌های عقب ماندن مسلمانان عنوان می‌کرد[۶۵] و پرداختن به تهذیب اخلاق را مهمترین وظیفه مسلمانان و راه رسیدن به سعادت دنیوی می‌دانست.[۶۶] تشکیل مجلس اعلای اسلامی و تدوین کتابی فقهی جامع برای شیعه و سنی و تعامل اخلاق‌مدارانه مسلمانان بایکدیگر از جمله راه‌کارهای زنجانی برای ایجاد همبستگی بین مسلمانان بود.[۶۷]
- انتخاب و نظارت بر مسئولان: عبدالکریم زنجانی از شاخص‌های سیاسی جامعه مطلوب را حضور افراد شایسته در مسئولیت‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی [۶۸] و نظارت بر مسئولان توسط مردم و حکومت عنوان کرده[۶۹] و حاکمان سیاسی را نیازمند مشورت مردم می‌داند.[۷۰]
- اصلاح خواص: گفته میشود زنجانی با مشاهده انحراف انقلاب مشروطه دلبستگی خود را به توده مردم از دست داد و به این نتیجه رسید که اصلاحات سیاسی و اجتماعی باید از نخبگان شروع شود.[۷۱]
- ولایت فقیه: طبق گزارش‌ها عبدالکریم زنجانی ولایت حاکم جامع‌الشرایط(ولی فقیه) به عنوان نائب عام امام معصوم را در راستای ولایت آنها دانسته[۷۲] و برای او شرایطی اعم از اعلمیت، عدالت، شجاعت، تقوا و فصاحت و بلاغت قائل است.[۷۳]
انزوا
عبدالکریم زنجانی براثر متهم شدن به عنوان نفوذی انگلیس در حوزه علمیه نجف و اتهامات دیگر، منزوی و خانه‌نشین شده و کسی به دیدار او نمی‌رفت.[۷۴] به گفته برخی پژوهشگران، شاید مهمترین عامل انزوای زنجانی، استعمارگران؛ خصوصا انگلیسی‌های فعال در عراق بودند.[۷۵] زنجانی در سفر خود به ایران، به اتهام وابستگی به بیگانگان، مورد بی‌توجهی علمای قم قرار گرفت و تنها سید احمد زنجانی با او دیدار کرد.[۷۶] طبق گزارش شهربانی تهران، نزدیکان آیت‌الله بروجردی از زنجانی خواستند درباره بی‌حجابی اشرف و شمس پهلوی به رضاشاه تذکر دهد، ولی او نپذیرفت.[۷۷] این قضیه و اختلاف شدید آیت‌الله بروجردی با زنجانی در نحوه اداره حوزه‌های علمیه و معرفی شیعه[۷۸] رابطه زنجانی را به طور کامل با حوزه علمیه قم قطع کرد.[۷۹]
تک‌نگاری‌ها
- الشیخ عبد الکریم الزنجانی: نوشته محمدجواد جاسم محمد الجزائری. این کتاب به زبان عربی نگاشته شده و در لبنان به چاپ رسیده است.[۸۰]
- اندیشه سیاسی شیخ عبدالکریم زنجانی: تألیف یوسف خان محمدی.[۸۱]
- الشیخ الزنجانی والوحده الاسلامیه: این کتاب توسط محمد سعید آل ثابت و به زبان عربی نگاشته شده و توسط مجمع جهانی تقریب مذاهب السلامی منتشر گردیده است. در این کتاب ابتدا شرحی از زندگی عبدالکریم زنجانی ارائه شده، سپس فعالیت‌های او در زمینه تقریب و اتحاد جهان اسلام و نامه‌های او به افراد مختلف در دفاع از اسلام و شیعه بررسی شده است. اولین چاپ این کتاب در سال ۱۳۸۵ صورت گرفته است.[۸۲]
پانویس
- ↑ معاونت بین‌المللی حوزه‌های علمیه قم، طلایه داران تبلیغ بین‌المللی تاریخ تشیع، ۱۳۹۴ش، ص۱۶۰.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۳۶۶.
- ↑ الصعیدی، «الوحده الاسلامیه»، مجله الرساله، ص۳۵؛ الدفتر، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۶.
- ↑ «آیت‌الله شیخ عبدالکریم نجفی زنجانی معروف به عالم اعظم جهان اسلام، ابن سینای عصر، مصلح اکبر و امام زنجانی»، بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۳.
- ↑ الدفتر، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۲۳۹.
- ↑ الدفتر، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۳؛ جمعی از نویسندگان، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۳۶۸.
- ↑ بیات، «الامام عبد الکریم الزنجانی فیلسوف ظلمه العراقیون»، وبگاه النور.
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۳۵
- ↑ احتشامی، بازیگران سیاست، ۱۳۲۸ش، ص۱۶۳.
- ↑ بیات، «الامام عبد الکریم الزنجانی فیلسوف ظلمه العراقیون»، وبگاه النور.
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ص۲۳
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۳۱.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۵.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۲۰۰۲م، ج۴، ص۵۶.
- ↑ الدفتر، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۸.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۸.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۹.
- ↑ الوانساز خویی، «سفیر برادری»، فرهیختگان تمدن شیعی.
- ↑ معاونت بین‌المللی حوزه‌های علمیه قم، طلایه داران تبلیغ بین‌المللی تاریخ تشیع، ۱۳۹۴ش، ص۱۶۰.
- ↑ الفتلاوی، مشاهیر المدفونین فی الصحن العلوی الشریف، ۲۰۰۰م، ص۱۸۵؛بیات، «الامام عبد الکریم الزنجانی فیلسوف ظلمه العراقیون»، وبگاه النور.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ احتشامی، بازیگران سیاست، ۱۳۲۸ش، ص۱۶۰.
- ↑ المطوری، «فلاسفه منسیون»، المعارف الحکمیه.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۵.
- ↑ مدرس گیلانی، منتخب معجم الحکماء، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۸.
- ↑ «الشيخ عبد الكريم الزنجاني.. مواقف جهادية وجهود وحدوية»، وبگاه الاجتهاد؛ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۸-۱۹؛ احتشامی، بازیگران سیاست، ۱۳۲۸ش، ص۱۶۲؛ المطوری، «فلاسفه منسیون»، المعارف الحکمیه.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ المطوری، «فلاسفه منسیون»، المعارف الحکمیه؛ «الشيخ عبد الكريم الزنجاني. مواقف جهادية وجهود وحدوية»، وبگاه الاجتهاد؛ نجف، «الشیخ عبد الکریم الزنجانی»، وبگاه الشیعه.
- ↑ الدفتر، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ بیات، «الامام عبد الکریم الزنجانی فیلسوف ظلمه العراقیون»، وبگاه النور.
- ↑ بیات، «الامام عبد الکریم الزنجانی فیلسوف ظلمه العراقیون»، وبگاه النور.
- ↑ المطوری، «فلاسفه منسیون»، المعارف الحکمیه.
- ↑ الوانساز خویی، «سفیر برادری»، فرهیختگان تمدن شیعی.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۳۶۹؛ الدفتر، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۲۴۳ - ۲۴۶.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۵۰.
- ↑ زنجانی، الوحده الاسلامیه، ۱۳۸۱ق، ص۷.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۵۰.
- ↑ اباذری، «تلاش‌های آیت‌الله شیخ عبدالکریم زنجانی در راه وحدت اسلامی»، فصلنامه فرهنگ زیارت، ص۵۰-۵۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۳۶۷.
- ↑ الدفتر، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، ۱۳۶۶ق، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص649.
- ↑ الوانسازی خویی، «سفیر برادری»، فرهیختگان تمدن شیعی.
- ↑ زنجانی موسوی، تاریخ زنجان علما و دانشمندان، ص۳۷۶.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۴۹.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۵۰.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۵۰.
- ↑ اباذری، «تلاش‌های آیت‌الله شیخ عبدالکریم زنجانی در راه وحدت اسلامی»، فصلنامه فرهنگ زیارت، ص۴۳.
- ↑ ابوالحسینی، «شیخ عبدالکریم بن محمدرضا زنجانی (شکوه بیداری)»، اندیشه تقریب، ص۱۲۱.
- ↑ کاظمی افشار، و صحرایی، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، ص۶۵۰.
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۳
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۴
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۶-۱۱۷
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۸۴
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۵
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۱-۱۲۲
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۳
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۲-۱۴۳
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۹۳-۹۵
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۹۶-۹۷
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۹۸-۹۹
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۲۶-۲۷
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۵۶-۵۷
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۵۶-۵۸
- ↑ اباذری، «تلاش‌های آیت‌الله شیخ عبدالکریم زنجانی در راه وحدت اسلامی»، فصلنامه فرهنگ زیارت، ص۵۳.
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۳۹
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۳۳
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۳۵
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۳۵
- ↑ خان محمدی، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، ۱۳۸۸ش، ص۳۶
- ↑ الشیخ عبد الکریم «الزنجانی دراسه تاریخیه»، کتابخانه مجازی الفبا.
- ↑ «اندیشه سیای شیخ عبدالکریم زنجانی»، وبگاه پاتوق کتاب فردا.
- ↑ «الشیخ الزنجانی والوحده الاسلامیه»، شبکه جامع کتاب گیسوم.
منابع
- «آیت‌الله شیخ عبدالکریم نجفی زنجانی معروف به عالم اعظم جهان اسلام، ابن سینای عصر، مصلح اکبر و امام زنجانی»، بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ دی ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- اباذری، عبدالرحیم، «تلاش‌های آیت‌الله شیخ عبدالکریم زنجانی در راه وحدت اسلامی»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره۲۳، تیر ۱۳۹۴ش.
- ابوالحسینی، «شیخ عبدالکریم بن محمدرضا زنجانی (شکوه بیداری)»، اندیشه تقریب، شماره ۸، ۱۳۸۵ش.
- احتشامی، ابوالحسن، بازیگران سیاست، تهران، بنگاه مطبوعاتی امروز، ۱۳۲۸ش.
- الدفتر، محمدهادی، صفحه من رحله الامام الزنجانى و خطبه فى الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، النجف، مطبعه الغری، ۱۳۶۶ق.
- «الشیخ الزنجانی والوحده الاسلامیه»، شبکه جامع کتاب گیسوم، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «الشيخ عبد الكريم الزنجاني.. مواقف جهادية وجهود وحدوية»، وبگاه الاجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- «الشیخ عبد الکریم الزنجانی دراسه تاریخیه»، کتابخانه مجازی الفبا، تاریخ بازدید: ۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- الصعیدی، عبدالمتعال، «الوحده الاسلامیه»، مجله الرساله، شماره ۱۷۹، ۱۹۳۶م.
- الفتلاوی، کاظم عبود، مشاهیر المدفونین فی الصحن العلوی الشریف، نجف، منشورات الاجتهاد، چاپ اول، ۲۰۰۰م.
- المطوری، «فلاسفه منسیون»، المعارف الحکمیه، تاریخ بازدید: ۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- الوانساز خویی، محمد، «سفیر برادری»، فرهیختگان تمدن شیعی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ق.
- «اندیشه سیاسی شیخ عبدالکریم زنجانی»، وبگاه پاتوق کتاب فردا، تاریخ بازدید: ۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- بیات، محمد مهدی، «الامام عبد الکریم الزنجانی فیلسوف ظلمه العراقیون»، وبگاه النور.تاریخ در مطلب: ۱۵ مهر ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: 6 اردیبهشت ۱۴۰۲ش</ref>
- جمعی از نویسندگان، موسوعه طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۷۶ش.
- حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، دفتر عقل، ۱۳۸۶ش.
- خان محمدی، یوسف، اندیشه سیاسی عبدالکریم زنجانی، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- زرکلی، محمد بن محمد، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ پانزدهم، ۲۰۰۲م.
- زنجانی موسوی، سید ابراهیم، تاریخ زنجان علماء و دانشمندان، تهران، کتابفروشی مصطفوی بوذر جمهوری، بی‌تا.
- زنجانی نجفی، عبدالکریم، الوحده الاسلامیه، نجف، مطبعه العری الحدیثه، چاپ اول، ۱۳۸۱ق.
- کاظمی افشار، هاجر، و صحرایی، شهرام، «زنجانی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- مدرس گیلانی، مرتضی، منتخب معجم الحکماء، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- معاونت بین‌المللی حوزه‌های علمیه قم، طلایه داران تبلیغ بین‌المللی تاریخ تشیع، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه قم، ۱۳۹۴ش.
- نجف، محمد امین، «الشیخ عبد الکریم الزنجانی»، وبگاه الشیعه، تاریخ بازدید، ۹ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.