شاهدان اعمال
| خداشناسی | |
|---|---|
| اثبات خدا • توحید • اسما و صفات خدا • عدل الهی • قضا و قدر | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • نبوت خاصه • معجزه • قرآن • وحی • اسلام | |
| امامت | |
| امامان • امامت امامان • برتری اهلبیت(ع) • عصمت امامان • ولایت • غیبت • مهدویت | |
| معاد | |
| مرگ • برزخ • معاد جسمانی • بهشت • جهنم | |
| مسائل چالشی | |
| امر بین الامرین • جبر و اختیار • تقیه • ولایت فقیه • توسل • شفاعت • تحریفناپذیری قرآن • زیارت • بداء • رجعت |
شاهدان اعمال در قیامت، گروههایی هستند که در قیامت به اذن خدا و بر پایه علم و آگاهی خود، بر اعمال انسانها در دنیا شهادت میدهند. در منابع دینی، خدا، پیامبران، اهلبیت(ع)، فرشتگان، اعضای بدن، زمین و نامه اعمال از جمله این شاهدان معرفی شدهاند. در برخی منابع، مواردی چون تجسم اعمال، زمان، شهدا، نماز و قرآن نیز در شمار گواهان قیامت ذکر شدهاند.
در منابع تفسیری و حدیثی، چگونگی شهادت هر گروه توضیح داده شده است. فرشتگان بر اساس اعمال ثبتشده، اعضای بدن متناسب با نقشی که در انجام اعمال داشتهاند، و زمین در نقاطی که اعمال نیک یا بد در آن رخ داده است، شهادت میدهند. درباره نحوه شهادت پیامبر اسلام(ص) و دیگر پیامبران، دیدگاههای مختلفی مطرح شده است. مفسران دلایل گوناگونی برای تعدد شاهدان ذکر کردهاند، از جمله تقویت مراقبت درونی انسان و اِتمام حجت در قیامت.
اهمیت و جایگاه
شاهدان اعمال، گروههایی هستند که با مشاهده و شناخت اعمال انسانها در دنیا،[۱] در روز قیامت به اذن خدا و بر پایه علم و آگاهی خود،[۲] به نفع یا ضرر آنان شهادت میدهند.[۳] این گواهی شامل اعمال ظاهری و باطنی، از جمله میزان اخلاص عمل نیز میشود.[۴]
به گفته علیرضا اعرافی، نویسنده کتاب «گواهان اعمال»، اعتقاد به حضور شاهدان از آموزههای مشترک میان ادیان آسمانی است و گواهی خداوند، پیامبران، اولیا و فرشتگان الهی از جمله این مشترکات محسوب میشود.[۵]وی معتقد است که افراد عادی از مقام گواهی محرومند و این مقام به اولیای الهی اختصاص دارد.[۶]
شاهدان اعمال در دعاهای مختلفی مانند مناجات شعبانیه و دعای کمیل ذکر شدهاند[۷] و در کتب اخلاقی از آنان بهعنوان وسیلهای برای یادآوری و مراقبت در یاد خدا یاد شده است.[۸] برخی دیدگاهها گواهی برخی شاهدان را با ستاریت خداوند ناسازگار دانستهاند؛ اعرافی در کتاب خود به آن پاسخ داده است.[۹]
معرفی شاهدان
به گفته اعرافی، پژوهشگر علوم دینی، موضوع شاهدان اعمال بصورت پراکنده و غیر منسجم در ذیل آیات و روایات با موضوع معاد و قیامت و یا در ذیل مباحث حیا ذکر شده؛[۱۰] و عمدهترین بحثی که در این زمینه انجام شد، توسط سید محمدحسین طهرانی در کتاب معادشناسی است.[۱۱]
مکارم شیرازی، مفسر شیعه، با دسته بندی کردن آیات قرآن، شش دسته از گواهان را نام برده است که عبارتند از: خدای سبحان، پیامبران، فرشتگان، زبان و دست و پا و گوش، پوستهای بدن و زمین. برخی مفسران، نامه اعمال، تجسم اعمال، و موارد دیگری را جزو شاهدان قیامت ذکر کردهاند.
فلسفه تعدد شاهدان
وجود شاهدان متعدد را باعث تقویت انضباط درونی در انسان دانستهاند که او را در حفظ و مراقبت از نفس یاری خواهد کرد.[۱۲] طبرسی، محدّث شیعه، از امام صادق(ع) روایت کرده است که با وجود علم خدای متعال به امور پنهان، فرشتگان را بهعنوان شاهدان انسان قرار داده تا بندگان با حضور آنها در اطاعت از خداوند پایبندی بیشتری نشان دهند و با جدیت بیشتری از گناه دوری کنند.[۱۳]
خدا
مفسران با استناد به آیاتی همچون آیه ۴۶ سوره یونس و آیه ۱۷ سوره حج خدا را یکی از گواهان روز قیامت نام برده است.[۱۴] شهادت خداوند بهطور مستقل و بدون وابستگی به دیگر موجودات ذکر شده است، در حالی که شهادت سایر گواهان تحت اراده و تدبیر او انجام خواهد شد.[۱۵] نعمت الله صالحی نویسنده کتاب انسان و شاهدان صادق با استناد به آیه ۴۶ سوره یونس و آیه ۶ و ۷ سوره مجادله، معتقد است که خداوند متعال آخرین شاهد در قیامت خواهد بود و کسی بعد از او شهادت نخواهد داد.[۱۶]
پیامبران و امامان
انبیای الهی، پیامبر اسلام(ص) و امامان معصوم(ع) از جمله گواهان روز قیامت نام برده شدهاند.
پیامبران
پیامبران با احاطه بر افعال ظاهری و باطنی انسانهای زمان خود و حتی پس از آن قادرند به تمامی اعمال زندگی انسانها شهادت دهند.[۱۷] مکارم شیرازی، مفسر، با استناد به آیه ۸۹ سوره نحل و نیز آیه ۴۱ سوره نساء، معتقد است، هر پیامبری مادامی که در میان امت خویش است، شاهد و ناظر اعمال آنهاست؛ و بعد از آنها اوصیاء و جانشینان معصوم، شاهد اعمال امت خواهند بود.[۱۸]
پیامبر اسلام(ص)
آیاتی که به طور ویژه درباره گواهی دادن پیامبر اسلام نازل شدهاند، سبب شده تا شهادت ایشان به صورت خاص مورد بحث قرار گیرد.[۱۹]
- برخی همچون مکام شیرازی، مفسر شیعه، با استناد به آیه ۸۹ سوره نحل و نیز آیه ۴۱ سوره نساء، معتقد است، پیامبر اسلام شاهد اعمال مردمان عصر خود است.[۲۰]
- در دیدگاهی دیگر که از برخی مفسران نقل شده و به روایاتی استناد دادهاند،[۲۱] پیامبر(ص) را شاهد و گواه بر تمامی انبیای گذشته دانسته است.[۲۲]
- به باور سید محمدحسین طباطبایی، مفسر قرآن، پیامبر(ص) شاهد بر مقام دیگر گواهان است و آن گواهان شاهد بر مردم؛ طباطبایی شهادت پیامبر(ص) بر اعمال سایر مردم را به واسطه شهادت گواهان دیگر ذکر کرده است.[۲۳]
- اعرافی مؤلف کتاب «گواهان اعمال» با استناد به برخی روایات،[۲۴] و کلام علامه مجلسی،[۲۵] معتقد است، پیامبر(ص) نظارت و شهادتی عام بر همه مخلوقات، بندگان و حتی پیامبران الهی دارد و شهادت پیامبر اسلام(ص)، شهادت بر ابلاغ رسالت پیامبران و قبول تبلیغ رسالت آنان به وسیله بندگان است.[۲۶] وی با اشاره به روایات مربوط به عرضه اعمال بر پیامبر(ص) پس از رحلت ایشان،[۲۷] بر این باور است که گواهی پیامبر(ص) بر همه اعمال بندگان ظاهری و باطنی در روز قیامت بر اساس علم و آگاهی کامل صورت میگیرد و وفات ايشان بر نظارت آنها تأثيرى ندارد.[۲۸]
امامان معصوم(ع)
کلینی در کافی و علامه مجلسی در بحارالانوار بابی را به گواهبودن اهلبیت(ع) در قیامت اختصاص داده و روایاتی را در این باب ذکر کردهاند.[۲۹] حُوَیزی نویسنده تفسیر نورالثَقَلین روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده که حضرت علی(ع) و یازده نفر از فرزندانش گواهان در قیامت هستند.[۳۰] در برخی روایات از عرضه اعمال بر اهلبیت(ع) اشاره شده که دلالت بر احاطه اهلبیت(ع) بر اعمال دارد.[۳۱] سید محمدحسین حسینی نویسنده کتاب معادشناسی با استناد به برخی آیات قرآن، مقام شهادت را اختصاص به ائمه حق دانسته و معتقد است که ائمه باطل، توانایی گواهیدادن را ندارند، آنها تنها قادرند امت خود را به سوی اعمالشان دعوت کنند.[۳۲]
| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمتهای بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
امت اسلامی
آیه ۱۴۳ سوره بقره را دلیل بر گواهی امت اسلامی در روز قیامت دانستهاند.[۳۳] جعفر سبحانی، مفسر شیعه، در ذیل این آیه و نیز جوادی آملی، مفسر شیعه، در ذیل آیه ۶ سوره حج با استناد به روایاتی، معتقدند که همه امت اسلامی نمیتوانند گواه بر اعمال یکدیگر باشند بلکه عدهای از آنان میتوانند شاهد بر اعمال باشند.[۳۴]
کاملان از امت
انسانهای کامل از امت بهعنوان شاهدان اعمال در روز قیامت معرفی شدهاند.[۳۵] علامه مجلسی، حدیثشناس شیعه، روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده که برخی از بندگان مومن نیز جزو شاهدان امت خواهند بود.[۳۶] همچنین طبرسی، مفسر، در ذیل آیه ۸۴ سوره نحل، عادلترین فرد هر عصر را جزو شاهدان روز قیامت ذکر کرده است.[۳۷]
به باور جعفر سبحانی، مفسر شیعه، طبقه بلندپایه از امت شایستگی گواهیدادن را دارند که در روایات به پیشوایان معصوم(ع) تطبیق شده است.[۳۸] به اعتقاد او اگر بخواهیم سایر طبقات امت را جزو شاهدان قرار دهیم، یا باید برای این دسته از افراد علمی گسترده قائل شویم تا بتوانند از اعمال پنهان دیگران آگاهی داشته باشند و یا اینکه شهادت آنان را بر اعمال ظاهری افراد معاصر خود اختصاص دهیم.[۳۹]
فرشتگان
جعفر سبحانی، فقیه و مفسر شیعه، با استناد به آیات متعددی همچون آیه ۲۱ و ۲۲ سوره ق، آیه ۱۱ و ۱۳ سوره انفطار و نیز روایتی از حضرت علی(ع)،[۴۰] بیان میکند که فرشتگانی که در دنیا ناظر بر اعمال انسان بودند، در قیامت پس از احضار فرد به محکمه عدل الهی بر علیه او شهادت میدهند.[۴۱] حسین انصاریان، نویسنده شرح دعای کمیل، بیان کرده است که فرشتگان شاهد شامل کرام کاتبین، رقیب و عتید هستند.[۴۲]
نامه اعمال
سبحانی نویسنده کتاب منشور جاوید با استناد به آیاتی همچون ۲۷ - ۲۹ سوره جاثیه و آیه ۱۳ سوره اسراء، نامه اعمال را یکی از گواهان در روز محشر به شمار آورده است.[۴۳] ولی علیرضا اعرافی، استاد حوزه، معتقد است، نمیتوان نامه اعمال انسان را از شاهدان روز قیامت دانست، چرا که نامه اعمال انسان، حقيقت اعمال انسان است و نمىتوان خود عمل انسان را -كه به ثبت و ضبط حقيقت خويش مىپردازد- بهعنوان حاضرى آگاه به شمار آورد.[۴۴]
اعضای بدن
مفسران اعضای بدن را از جمله شاهدان اعمال ذکر کردهاند.[۴۵] سید محمدحسین طباطبایی بر این باور است که شهادت اعضای بدن نشاندهنده نوعی درک و آگاهی است که میتوانند اعمال صاحب خود را ببینند.[۴۶] به باور او اگر خداوند به اعضای بدن، زبان و صوتی بدهد که شهادت دهند، شهادت آنها بدون داشتن شعور و آگاهی صحیح نیست و حجت بر بندگان تمام نخواهد بود.[۴۷]
به باور علامه طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان، هر عضوی به عمل مخصوص به خود شهادت میدهد و در قرآن از دست، پا، چشم، گوش و قلب انسان سخن گفته شده است.[۴۸] شیخ صدوق از امام صادق(ع) نقل کرده است که با خواندن و مداومت بر برخی سورههای قرآن، در روز قیامت تمام اعضای بدن مانند گوشت، خون، مو، اعصاب و استخوان به نفع انسان شهادت خواهند داد.[۴۹]
کیفیت شهادت
سید محمدحسین حسینی طهرانی نویسنده کتاب معادشناسی معتقد است، در قیامت ابتدا دهان انسان به دلیل عادت به دروغگویی در دنیا مهر میشود تا زبان انسان در هنگام شهادت اعضا، نتواند انکار کند و دروغ بگوید،[۵۰] سپس اعضای بدن بر اساس نوع گناه، شهادت میدهند؛[۵۱] مکارم شیرازی، با استناد به آیه ۲۴ سوره نور و آیه ۶۵ سوره معتقد است، زبان پس از شهادت دست و پا اعتراف به گناهان میکند.[۵۲] زبان برای گناهانی مانند غیبت و دروغ و دست و پا برای اعمالی چون سرقت و سخنچینی گواهی میدهند.[۵۳] علامه طباطبایی، مفسر، با استناد به آیه ۲۰ سوره فصلت معتقد است، هر عضوی به گناهان سایر اعضا نیز شهادت میدهد؛ مثلاً گوش شهادت میدهد که صاحبش از شنیدن تلاوت قرآن دوری کرده و نیز با زبان خود، سخن کفرآمیز گفته است.[۵۴] اما پوست بدن به خاطر نداشتن شنوایی و بینایی، فقط میتواند به گناهی شهادت دهد که خودش ابزار انجام آن بوده باشد.[۵۵] مراد از پوست بدن، آن پوست بدنی است که در حال معصیت مباشرت دارد و آن کنایه از زنا و امثال آن است.[۵۶]
سید محمدحسین حسینی طهرانی با تبیین معنای لغوی تَکلّم و استعمال آن در آیات مختلف معتقد است، تکلم دست در قیامت به معنای بجا آوردن همان عملی است که دست انسان آن را در دنیا انجام داده است. اگر دست انسان به خیانت و معصیت بلند شود و یا به دعا و طاعت الهی، همان را در برابر دیدگان خود انسان انجام میدهد، آن هم نه جدای از انسان، بلکه خود انسان با دستهایش مشغول انجام آن میشود.[۵۷]
مفسران معتقدند، اعضای بدن مؤمن علیه او شهادت نمیدهند، چرا که شهادت اعضا برای کسانی است که عذاب الهی برایشان قطعی شده باشد، در حالی که مؤمنان نامه اعمالشان به دست راستشان بوده و اهل نجات هستند.[۵۸] کلینی در عدم شهادت اعضا برای مؤمنان روایتی از امام باقر(ع) ذکر کرده است.[۵۹]
زمین
زمین یکی از گواهان در روز قیامت دانسته شده که اعمال انسانها را ضبط و سپس شهادت میدند. [۶۰] جعفر سبحانی، مفسر شیعه، در ذیل آیه ۴ و ۵ زلزال با استناد به روایات معصومین(ع)،[۶۱] بر این باور است که تمامی اجزای زمین شاهد اعمال انسان در قیامت نیستند، بلکه تنها همان نقطهای که انسان در آن کار نیک یا بد انجام داده به شهادت او برمیخیزد.[۶۲] او توضیح میدهد که از نظر مبانی فلسفه اسلامی تمام موجودات و حتی زمین از نوعی ادراک برخوردارند و میزان درک و آگاهی آنها بستگی به میزان درجه وجودی آنها دارد و آیات و روایات متعدد این نظریه را تایید میکنند.[۶۳] شیخ طوسی با استناد به روایتی از امام صادق(ع) توصیه کرده که بخاطر شاهدبودن مکانها نافلههای نماز در مکانهای مختلف خوانده شود.[۶۴] صالحی حاجیآبادی، نویسنده و محقق، در کیفیت سخن گفتن زمان، مکان نظرات مختلفی را نقل کرده است.[۶۵]
تجسم اعمال
تجسم یافتن عمل با هوّیت اخروی از شاهدان روز قیامت شمرده شده است.[۶۶] اعرافی، پژوهشگر، معتقد است در کتب كلامى و تفسيرى، نظریهای درباره تجسم اعمال وجود دارد كه طبق آن، اعمال انسان در قيامت به صورت موجودى محشور خواهند شد و خود گواهى بر ضد يا به نفع انسان خواهند داد.[۶۷] به باور او گواهبودن تجسم اعمال امری فراتر از شهادت سایر شاهدان است؛ چرا که وقتی انسان گنهکار اعمال زشت خود را در مقابلش حاضر دید، خودش به زشتی اعمالش شهادت خواهد داد. او همچنین روایتی از امام سجاد(ع) در تایید این نظریه ذکر کرده است.[۶۸]
گواهان دیگر
در منابع حدیثی، شهدا،[۶۹] مساجد[۷۰]، نماز،[۷۱] قرآن،[۷۲] زمان،[۷۳] از جمله شاهدان روز قیامت شمرده شدهاند. علامه مجلسی با استناد به روایتی از پیامبر اکرم(ص) شبها، روزها و ماهها همچون ماه رجب و ماه شعبان و ماه رمضان را جزو شاهدان اعمال بر شمرده است.[۷۴]
صالحی حاجیآبادی، نویسنده کتاب «انسان و شاهدان صادق»، بر این باور است که اگرچه در قرآن و روایات کلمه شهادت درباره علما نیامده است اما در احادیث شفاعت،[۷۵] و شکایت در روز قیامت،[۷۶] نام علما بعنوان شافعین اعمال ذکر شده و این شفاعت عین شهادت دادن بر اعمال است.[۷۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جوادی آملی، معاد در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۱۸.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۹۷-۹۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۱۵.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۷۶.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۱۵.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۶۸.
- ↑ كفعمى، المصباح للکفعمی، ۱۴۰۵ق، ص۵۵۹؛ ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۲۹۷.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۰ش، ص۴۵۷.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۸۲.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۱۶.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۱۶.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۶۵.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۴۸ش.
- ↑ قرائتى، تفسر نور، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۵۷۹؛ صابونی، صفوة التفاسیر، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۶۰.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۲۷.
- ↑ صالحی حاجیآبادی، انسان و شاهدان صادق، ۱۳۸۷ش، ص۲۹.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۳۵۹ و ج۳، ص۳۹۲.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۳۵۹ و ج۳، ص۳۹۲.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۷۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۹۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۲، ص۳۲۳ و ۳۲۴.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴۲ش.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۱۰.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۳۰-۳۳.
- ↑ شیخ مفید، امالی، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۶؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۱۱۰.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۳۳ -۳۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۹۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۰۶.
- ↑ حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۲۶.
- ↑ تفسير القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۴؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۱۹.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی، ۱۴۲۳ق، ج۷، ص۱۰۴ - ۱۰۷.
- ↑ سبحانی منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۴.
- ↑ جوادی آملی، معاد در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۱۶؛ سبحانی منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۵.
- ↑ جوادی آملی، معاد در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۱۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۵۸۴.
- ↑ سبحانی منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۵.
- ↑ سبحانی منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۶.
- ↑ نهجالبلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه۸۵، ص۱۱۶.
- ↑ سبحانی منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۷.
- ↑ انصاریان، شرح دعای کمیل، ۱۳۸۲ش، ص۴۷۷.
- ↑ سبحانی منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۹۲.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷، ص۱۹.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، تهران، ۱۴۱۹ق، ج۸، ص۲۸۹؛ حسینی همدانی، انوار درخشان در تفسیر قرآن، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۳۴۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۷۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۷۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۵، ص۹۴ و ج۱۷، ص۱۰۳.
- ↑ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۲۳.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی، ۱۴۲۳ق، ج۷، ص۱۸۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۵، ص۹۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۴۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۵، ص۹۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۷۸.
- ↑ طباطبایی، الميزان في تفسير القرآن، ۱۳۹۰، ج۱۷، ص۳۷۹.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی،۱۴۲۳ق، ج۷، ص۱۹۸.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی،۱۴۲۳ق، ج۷، ص۱۸۷ - ۱۹۲.
- ↑ جوادی آملی، معاد در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۱۹؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۵، ص۱۰۷. معادشناسی علامه طهرانی
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۲.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی،۱۴۲۳ق، ج۷، ص۲۲۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کیند به: شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۴۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۱۵.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۸۹.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۹۰.
- ↑ تهذيب الأحكام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۳۵.
- ↑ صالحی حاجیآبادی، انسان و شاهدان صادق، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۶.
- ↑ سبحانی، معادشناسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۶۳.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۴۸ - ۴۹.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۵۰ و ۵۱.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۵، ص۴۰.
- ↑ شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۵۹.
- ↑ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۵، ص۱۰۸.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۹۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۱۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۱۵.
- ↑ روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.
- ↑ صالحی حاجیآبادی، انسان و شاهدان صادق، ۱۳۸۷ش، ص۶۵-۶۷.
منابع
- ابنابیالحدید، عز الدین ابوحامد، شرح نهجالبلاغه، تصحیح، محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه عمومی آیتالله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ابنطاووس، على بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنة، محقق: جواد قيومى اصفهانى، قم، دفتر تبليغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- اعرافی، علیرضا، گواهان اعمال، قم، موسسه فرهنگی هنری اشراق و عرفان، ۱۳۹۷ش.
- انصاریان، حسین، شرح دعای کمیل، تحقیق: محمدجواد صابریان، قم، دار العرفان، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- جوادی آملی، معاد در قرآن، قم، اسراء، چاپ یازدهم، ۱۳۹۵ش.
- حسینی طهرانی، محمدحسین، معادشناسی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۷ق.
- حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق، محمدباقر بهبودی، تهران، لطفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، تصحیح: هاشم رسولی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، معادشناسی، ترجمه علی شیروانی، قم، دار الفکر، ۱۳۸۷ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، منشور جاوید، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
- سیدرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تصحیح: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تصحیح: مؤسسة آل البیت(ع)، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن على، علل الشرائع، قم، كتاب فروشى داورى، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، امالی، تحقیق حسین استاد ولی و علیاکبر غفاری، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- صابونی، محمدعلی، صفوة التفاسیر، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- صالحی حاجی آبادی، نعمت الله، انسان و شاهدان صادق، قم، گلهای بهشت، ۱۳۸۷ش.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دارالشریف الرضی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، محقق محمد باقر خرسان، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضلالله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فتال نيشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين(ط- القديمة)، قم، انتشارات رضى، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- قرائتى، محسن، تفسر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهایى از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- قمی، على بن ابراهيم، تفسیر القمی، تحقیق: سيد طيب موسوى جزايرى، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳ش.
- كفعمى، ابراهیم بن علی عاملی، المصباح للکفعمی (جنة الأمان الواقیة)، قم، دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح، علیاکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق، جمعى از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- نوری، حسین، «گواهان روز قیامت»، مجله پاسداران اسلام، شماره ۱۱۱، اسفند ۱۳۶۹ش.
- نهجالبلاغه، تصحیح صبحی صالحی، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.