دانشنامه جهان اسلام (کتاب)

دانشنامه جهان اسلام مجموعه‌ای از مقالات نظام‌مند به ترتیب الفبایی، در قلمرو مطالعات اسلامی و فرهنگ و تمدن مسلمانان، که در بنیاد دانشنامه اسلامی در ایران نوشته می‌شود. اصطلاحات علوم قرآنی، حدیث، فقه، کلام، عرفان، فلسفه، ادبیات و هنر، سیره انبیا و ائمه، آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلّمان از جمله موضوعات این دانشنامه است.

نگارش این دانشنامه، از سال ۱۳۶۲ش آغاز و تا اردیبهشت ۱۴۰۳ش، ۳۲ جلد به زبان فارسی منتشر شده است. قرار است این دانشنامه در ۶۰ جلد پایان یابد. تاکنون ۹ جلد از این مجموعه به زبان عربی و ۲۲ جلد به زبان انگلیسی منتشر شده است. آیت‌الله خامنه‌ای ریاست عالی آن را بعهده دارد. مهدی محقق، نصرالله پورجوادی، سیدمصطفی‌ میرسلیم‌ و غلامعلی‌ حدّاد عادل از مدیران دانشنامه بوده‌اند. دانشنامه از نظر مالی وابسته به دفتر رهبر ایران است.

تاریخچه

با دعوت آیت‌الله خامنه‌ای، گروهی از نویسندگان در سال ۱۳۶۲ بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی را تاسیس و کار تدوین دانشنامه جهان اسلام را آغاز کردند. آنان معتقد بودند دایرةالمعارف‌هایی که در مغرب زمین در خصوص گذشته و حال جهان اسلام تألیف می‌شود متأثر از طرز تلقی غربیان از اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی است. آنان در انتخاب نام برای مجموعه نیز بجای واژه دایرةالمعارف از واژه دانشنامه استفاده کردند. آنها معتقد بودند که در آثار قدما، این واژه استفاده شده است.

اقدامات‌ اولیه‌ برای‌ تأسیس‌ بنیاد دایرة‌المعارف‌ اسلامی‌، از سوی‌ جمعی‌ به‌ سرپرستی‌ سیدمصطفی‌ میرسلیم‌ مسئول‌ وقت‌ نهاد ریاست‌ جمهوری‌ و با همکاری‌ جمال‌الدین‌ شیرازیان‌، عضو حوزه مشاوران‌ رئیس‌جمهور در امور فرهنگی‌، آغاز شد. اولین جلسه هیئت‌ امنا در ۱۶ بهمن ۱۳۶۲ برگزار شده و مهدی‌ محقق‌ به‌ عنوان‌ نخستین‌ مدیرعامل‌ بنیاد انتخاب شد. در نیمه اول‌ ۱۳۶۳ش‌، مقدمات‌ تأسیس‌ بنیاد دایره المعارف اسلامی فراهم‌ آمد و فعالیت‌های‌ آن‌ برای‌ تدوین‌ دانشنامه‌ از پاییز همان‌ سال‌ آغاز شد. دانشنامه جهان اسلام قرار است یک مجموعه ۶۰ جلدی باشد. تا اردیبهشت ۱۴۰۳ش ۳۲ جلد از این مجموعه منتشر شده است.

رییس و هیئت‌ امنا

آیت‌الله خامنه‌ای ریاست عالی مرکز دایره المعارف اسلامی و دانشنامه جهان اسلام را برعهده دارد. رضا استادی، نصرالله پورجوادی، غلامعلی‌ حداد عادل‌، محمدرضا حکیمی‌، عبدالکریم‌ سروش‌، سید جعفر شهیدی، جمال‌الدین‌ شیرازیان‌، ابوالقاسم گرجی، مهدی‌ محقق‌ و سیدمصطفی‌ میرسلیم‌ هیئت امنای اولیه بودند. مدتی‌ بعد، با شرکت‌ نکردن‌ رضا استادی‌ و محمدرضا حکیمی‌، احمد طاهری‌ عراقی‌ (متوفی‌ اردیبهشت‌ ۱۳۷۰) در این‌ هیئت‌ عضویت‌ یافت‌. طی‌ سال‌های‌ بعد با به‌ عضویت‌ درآمدن‌ افراد جدید شمار اعضا به‌ چهارده‌ تن‌ افزایش‌ یافت‌. اعضای‌ جدید عبارت‌ بودند از: جعفر سبحانی و علی‌اکبر ولایتی‌ (تاریخ‌ عضویت‌ هر دو: ۱۳۶۹ ش‌)، غلامعلی‌ خوشرو، حسن‌ طارمی‌راد، صادق‌ لاریجانی‌ و محمد هادی معرفت.

مدیران‌

مهدی‌ محقق‌ (۱۳۶۲-۱۳۶۴ ش‌)، نصرالله پورجوادی (۱۳۶۴-۱۳۶۹)، سیدمصطفی‌ میرسلیم‌ (۱۳۶۹-۱۳۷۳)، و غلامعلی‌ حدّادعادل‌ (۱۳۹۵) مدیریت این مجموعه را به عهده داشته‌اند. بنیاد دایرة‌المعارف‌ اسلامی‌ در دوره مدیریت‌ مهدی‌ محقق‌ پایه‌ریزی‌ شد و شکل‌ گرفت‌؛ نخستین‌ دفتر دانشنامه جهان‌ اسلام‌ در زمان‌ مدیریت‌ نصراللّه‌ پورجوادی‌ منتشر شد؛ در سال‌های‌ مدیریت‌ سیدمصطفی‌ میرسلیم‌، چهار دفتر و در دوره مدیریت‌ غلامعلی‌ حدّادعادل تاکنون تا دفتر ۲۰ منتشر شده است. قرار است تعداد مجلدات دانشنامه به شصت جلد برسد.

منابع‌ مالی‌

بنیاد دایرة‌المعارف‌ اسلامی‌ با دارایی‌ حدود نود میلیون‌ ریال تأسیس‌ شد. بودجه سالانه بنیاد که‌ به‌ حسب‌ نیاز‌ها و گسترش‌ کار بتدریج‌ افزایش‌ یافته‌ است‌ از طریق‌ برخی‌ بنیاد‌ها، نظیر بنیاد فرهنگی‌ امام‌رضا علیه‌السلام‌ و بنیاد مستضعفان‌، که‌ بنابه‌ قانون‌ بخشی‌ از درآمدهای‌ آن‌ها باید در امورعلمی‌ فرهنگی‌ صرف‌ شود، تأمین‌ می‌شد. در دوره مدیریت‌ نصراللّه‌ پورجوادی‌، که‌ مصادف‌ با دوره مشکلات‌ اقتصادی‌ ناشی‌ از جنگ‌ عراق‌ با ایران‌ بود، کمک‌های مالی‌ و فنّی‌ مرکز نشر دانشگاهی‌، بخشی‌ از کمک‌های‌ نهاد‌ها به‌ بنیاد بود. در سال‌های‌ نخستین‌ تأسیس‌، به‌ لحاظ‌ وضع‌ جنگی‌ و تنگناهای‌ مالی‌ کشور، بودجه بنیاد محدود بود و فقط‌ نیازهای‌ اولیه‌ را تامین می‌کرد؛ اما پس‌ از پایان‌ جنگ‌، امکان‌ تخصیص‌ بودجه بیشتر و توسعه فعالیت‌ها فراهم‌ شد. بودجه بنیاد در سال‌های‌ اخیر از طریق‌ دفتر رهبری‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ مستقیماً در اختیار بنیاد قرار گرفته‌ و در واقع‌ بنیاد به‌ نهاد علمی‌، پژوهشی‌ و فرهنگی وابسته‌ به‌ این‌ دفتر تبدیل‌ شده‌ است‌. از ابتدای‌ کار تاکنون حدود چهارصد نفر در انجام دانشنامه همکاری کرده‌اند.

مقالات تألیفی و ترجمه

بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به‌خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تألیف شده‌است. بخشی دیگر از مقالات، خاصّه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است.

با توجه به این که چند دایرة‌المعارف در گذشته و حال، مقالات خود را از حرف «آ» و «الف» آغاز کرده‌اند، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی برای اجتناب از دوباره‌کاری، کار دانشنامه جهان اسلام را از حرف «ب» آغاز کرد و مقالات حرف «آ» و «ا» را به بعد واگذار نمود.

تاریخ‌ها در دانشنامه همه به هجری قمری است و در مواردی خاصّ (مثلاً آنچه به وقایع عصر جدیدِ بسیاری از کشورهای اسلامی بازمی‌گردد یا حوادثی که به نحوی درباره جهان غیرمسلمان است) تاریخ میلادی نیز همراه آن ذکر شده‌است. وقایع ایران و افغانستان از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی به بعد ، تاریخ هجری شمسی است.

محتوا

ترجمه عربی دانشنامه جهان اسلام

بنا به نوشته مقدمه دانشنامه اسلامی موضوعات مقالات این دانشنامه که به ترتیب حروف الفبایی تنظیم شده‌است و در چند حوزه تعریف می‌شود:

• مباحث جغرافیایی: با توجه به محل نشر دانشنامه، در مورد ایران علاوه بر استان‌ها و مراکز استان‌ها، برای شهر‌ها نیز مقاله نوشته می‌شود. همچنین، روستاهایی دارای مدخل‌اند که پیشینۀ فرهنگی شایان توجه دارند، یا حادثۀ مهمی در آن‌ها روی داده است. دربارۀ سایر کشور‌ها، قرار کلی بر این است که به خود کشور‌ها، مراکز و شهرهای دارای سابقۀ تاریخی آن‌ها در دورۀ اسلامی اکتفا شود.

• کتاب‌ها: فقط کتاب‌هایی معرفی می‌شوند که جایگاه اولی دارند، یعنی در میان کتاب‌های مشابه به دلیلی فضل تقدم دارند، مثلاً سال‌ها و قرن‌ها توجه دانشمندان را جلب کرده‌اند و نقدها و شروح و حواشی بسیار بر آنها نوشته شده است، یا مدت طولانی در حوزه‌های آموزشی، کتاب درسی بوده‌اند.

• اشخاص: دایرۀ انتخاب این موضوع کمی وسیع‌تر است، دراین‌باره، تقدم زمانی، تأثیرگذاری سیاسی، اجتماعی و داشتن آثار علمی، از ملاکهای انتخاب‌اند. از دیگر ملاک‌هاایرانی و شیعه بودن آنهاست، زیرا شرح حال بسیاری از بزرگان جهان اسلام در منابع دایرةالمعارفی دیگر یافت می‌شود.

• دانش‌های جهان اسلام: این موضوع را می‌­توان به چهار دسته تقسیم کرد، که به ­ترتیب اهمیت عبارت­‌اند از: ۱) علومی که اصالتاً و صرفاً اسلامی هستند، مانند فقه، تفسیر، حدیث و کلام. ۲) علومی که در دورۀ اسلامی رشد و شکوفایی و توسعه یافته‌اند، مانند ریاضیات، نجوم، فلسفه و طب. ۳) علومی که مقدمۀ شناخت اسلامی تلقی می‌شوند، مانند زبان و ادبیات عربی. ۴) دانش‌ها و هنرهای رایج در سرزمین‌های اسلامی، مانند موسیقی و نقاشی.

• وقایع مؤثر بر زندگی مسلمانان: ازجملۀ این وقایع، فعالیت گروه‌ها و جمعیت‌ها و احزاب به­ سبب نقشی که در سیاست، اقتصاد و فرهنگ داشته‌اند. در این زمینه، به حوادث و وقایع یکصد سال اخیر (دورۀ بیداری مسلمانان و عصر پیدایی نهضت‌های اسلامی در مقابل استعمار) توجه بیشتری خواهدشد. واقعیت‌های مربوط به انقلاب اسلامی ایران نیز نه ­تنها از آن حیث که بخشی مهم و سرنوشت ­ساز از تاریخ ایران است، بلکه به این سبب که نشانۀ تحرک و گرایش مسلمانان به استقلال و بازگشت به اصالت‌های فرهنگی و تمدنی خویش است، با رعایت اصول و ضوابط علمی حاکم بر مقالات، جای خاص خود را در دانشنامه دارد.

• آداب و سنن قومی و فرهنگی: آنچه به نحوی در جامعه و تاریخ مسلمانان و در فرهنگ و تمدن اسلامی حضوری نسبتاً دیرپا، و به نحو مثبت یا منفی، نقش داشته‌­اند، مانند آداب و رسوم قومی و دینی؛ جشن‌ها و اعیاد؛ درخت‌ها و اشیایی که ارزش فرهنگی و تمدنی دارند، مانند سرو و گردو، و گلیم؛ خوراکی‌هایی که در متون دینی ذکر شده‌اند، مانند انجیر و انار؛ گیاهان دارویی و درختانی که نامشان در کتاب‌های علمی مسلمانان مطرح شده است.

مدخل ها

برخی مدخل‌های دانشنامه بدین قرار آمده‌اند

شماره جلد	اولین مدخل	آخرین مدخل	برخی مدخل‌ها
اول	حرف «ب»	باقی نهاوندی	بازار، باغ، علی‌محمد باب، مهدی بازرگان، امام باقر(ع)، باختر امروز و باقرخان.
دوم	باکالیجار کوهی	بَرَبَه	باکو، بالکان، بایزید بسطامی، بت‌پرستی، ادوارد برون.
سوم	بربهاری	بِلبَیس	برده و برده‌داری، برکت، برمکیان، برهان صدیقین، بست‌نشینی، بغداد.
چهارم	بلتستان	بهمنیار بن‌مرزبان	بلخ، بلدرف، بلوچ و بلوچستان، حسن البنا، بهائیت.
پنجم	بهمنیان دکن	پیوند گیاهان	بیت المال، ابوریحان بیرونی، بیستون، بینالود، پانزده خرداد، خاندان پهلوی.
ششم	حرف «ت»	تربت جام	تاتار، تاریخ‌نگاری، تانزانیا، تبریز، تبلیغ، تحریم تنباکو، تدوین حدیث، تربت.
هفتم	تربت حیدریه	تکاب	ترجمه قرآن، ترحیم، ترکمنستان، تسبیح، تشکیک، تقوا، تصوف.
هشتم	تکاثر	تیه	تکیه دولت، تلمود، توتیا، توحید، تولی، توماس اکویناس، تهران.
نهم	حرف «ث»	جران العود	ثارالله، ثنویت، جابر بن حیان، جاحظ، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جبر و مقابلهُ جامعه مدنی، جذام.
دهم	جراید	جَنَبه	جرجی زیدان، جزیه، جشن، جلوس، جماعت اسلامی، جمعیت، جمهوری اسلامی.
یازدهم	جنت	چشتیه	جنگ عراق با ایران، جنگ‌های ایران و روس، جنگ‌های صلیبی، جهاد، چاپخانه، چپ‌گرایی.
دوازدهم	چشم	ابن‌شعبه	چکاوک، صادق چوبک، چهل ستون، حج، حائر حسینی.
سیزدهم	حرانی	جلچه	حر عاملی، حرم، حزب، حسبه، حسن بن علی، حسینیه ارشاد، حکومت در اسلام.
چهاردهم	حلبی	خانواده	حماس، حواریون، حوزه علمیه، خاتمیت، خاندیش.
پانزدهم	خانه	خلعت	خبر واحد، خراسان، خرافات، خرقه، خلافت.
شانزدهم	خلعت‌پوشان	داعی	خمس، خمین، خوارج، خیام، دار الاسلام.
هفدهم	داعی احمدبن‌ابراهیم	دکان	دانشگاه، دانشمند، دجال، دروزیان، دعا.
هجدهم	دکن	ذوالقرنین	دماوند، دمشق، دهریه، دیپلماسی، الذریعه.
نوزدهم	ذوالکفل	رشید	رادیو و تلویزیون، ربا، رجال، رجال طوسی، رجعت، رحمت، رشت.
بیستم	الرشید	رهی معیری	رفیعی قزوینی، رکوع، رمالی، رمضان، روحانیت، روضة الشهداء، روضة الصفا.
بیست و یکم	ری	زیارت	زبده التاریخ، زبور، زردشت، زکات، زن، زنجان، ملا قربانعلی زنجانی، سید رضا زنجانی، سید ابوالفضل موسوی زنجانی.
بیست و دوم	زیاریان	سپهسالار	سامرا ، سَبّ ، سازمان حج و زیارت، سازمان همکاری اسلامی.
بیست و سوم	سپهسالار، میرزا حسین خان	سکوتوره	سرداب، سعدی، سقط جنین.
بیست و چهارم	سکولاریسم	سنن	سلجوقیان، سلیمان بن داوود، سنباد، سنگ.
بیست و پنجم	سنن ابن ماجه	سین کیانگ	سیالکوت، سید، سیر و سلوک.
بیست و ششم	سینما	شرقاوی، عبدالله	شاپور، شاهسون، شباط، شدیاق، شرط.
بیست و هفتم
بیست و هشتم
بیست و نهم
سی‌ام
سی و یکم
سی و دوم	عالم‌آرای امينی	عبدالمجید سلیم	عبا، عباس بن علی، عبدالعزیز بن سعود، عباس صفوی، عایشه بنت ابی‌بکر، عبدالله بن سبأ.

دانشنامه به زبان انگلیسی و عربی

دانشنامه جهان اسلام به زبان انگلیسی.

بنابه نوشته سایت دانشنامه جهان اسلام در جریان تألیف مقالات این دانشنامه، برخی مقالات بلند یا جستارهای منحصر به فردی که به لحاظ محتوایی و روش‌شناختی ممتاز باشند به صورت کتابهای مستقل به زبان انگلیسی و عربی منتشر می‌شوند. از دانشنامه جهان اسلام تا کنون ۲۲ جلد به زبان انگلیسی و ۹ جلد به زبان عربی منتشر شده است. همه مقالات دانشنامه عربی و انگلیسی ترجمه مقالات فارسی نیست و برخی از مقالات به سبب ویژگی ممتازی از بین مقالات موجود عربی و انگلیسی انتخاب شده است. ترجمه و انتشار مجموعه عربی در لبنان انجام می‌شود.

جستارهای وابسته

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• دایرة المعارف تشیع

منابع

• بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام،‌ تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
• خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ بازدید ۹۵/۹/۱۴.

پیوند به بیرون

• بنیاد دایره المعارف اسلامی
• سایت دانشنامه جهان اسلام