پرش به محتوا

خطبه شقشقیه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی شیعه
Alikhani (بحث | مشارکت‌ها)
Alikhani (بحث | مشارکت‌ها)
خط ۳۸: خط ۳۸:
|}
|}
{{جدول واکنش‌گرا/پایان}}
{{جدول واکنش‌گرا/پایان}}
== محتوا ==
# آگاهی [[ابوبکر]] از برتری امام علی (ع) نسبت به خودش در امر خلافت.
# [[غصب خلافت]] توسّط [[خلیفه اول]].
# صبر طاقت‌فرسای امام بر شرائط دشوار زمان [[خلفای سه‌گانه]].
# شگفتی امام از نفس تعیین جانشین توسط ابوبکر.
# نقد امام بر تعیین شخصی خشونت‌گرا [یعنی [[عمر بن خطاب|عمر]]] برای جانشینی توسط ابوبکر.
# غیرقابل کنترل بودن عمر و گرفتاری مردم در زمان او.
# قیاس‌ناپذیری امام با سایر اعضای [[شورای شش نفره|شورا]] و نقد تشکیل شورا به همین جهت.
# نقد چینش [[شورای شش نفره]] چنان‌که نتیجه از ابتدا روشن بوده است.
# چپاول [[بیت المال]] در زمان [[عثمان بن عفان|عثمان]] چنان‌که منجر به قتلش شد.
# هجوم مردم برای [[بیعت]] با حضرت علی (ع).
# اشارتی به [[ناکثین]]، [[مارقین]]، و [[قاسطین]]، و اینکه دنیاطلبی آنها باعث مخالفتشان بود.
# وجه پذیرش خلافت توسط امام.


== اعتبار خطبه ==
== اعتبار خطبه ==

نسخهٔ ‏۲ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۱

خطبه شقشقیه
خطبه شقشقیه
اطلاعات روایت
نام‌های دیگرمُقَمّصه
موضوعنقد عملکرد خلفا، اشاره به سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین
صادره ازامام علی(ع)
راوی اصلیابن عباس
اعتبار سندمعتبر
منابع شیعهنهج البلاغه
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهبحدیث ثقلینحدیث کساءمقبوله عمر بن حنظلةحدیث قرب نوافلحدیث معراجحدیث ولایتحدیث وصایتحدیث جنود عقل و جهلحدیث شجره


خطبه شِقشِقیّه یا مُقَمّصه از معروف‌ترین خطبه‌های نهج البلاغه است. امام علی (ع) در این خطبه عملکرد خلفا را نقد می‌کند و اصل خلافت هر یک از آنان را زیر سؤال می‌برد. وی همچنین به هجوم مردم برای بیعت با او و نیز سه گروه ناکثین، قاسطین و مارقین اشاره و سرانجام وجه پذیرش حکومت توسط خویش را بیان می‌کند. این خطبه طبق ترتیب اکثر نسخه‌های مختلف نهج البلاغه، سومین خطبه است.

راوی مستقیم این خطبه (که خود آن را از امام علی (ع) شنیده استابن عباس است که روایت وی نزد اهل سنت معتبر است.

این خطبه بارها به زبان فارسی ترجمه و از سوی بسیاری از دانشمندان از جمله سید مرتضی شرح شده است. برخی از اهل سنت در سند و مضمون آن تردید کرده‌اند و برخی آن را قطعی و صحیح می‌دانند. بعضی از پژوهشگران معاصر گفته‌اند این سخنان امام (ع)، خطبه عمومی نبوده و تنها برای ابن عباس بیان شده است.

معرفی و جایگاه

خطبه شِقشِقیّه از مشهورترین خطبه‌های نهج البلاغه است که شیعه و سنی آن را نقل کرده‌اند.[۱] این خطبه را از مهم‌ترین خطبه‌های نهج البلاغه دانسته‌اند؛ چرا که در آن مسائل مربوط به خلافت پیامبر(ص)، به صورت صریح بیان شده است.[۲] از آنجا که امام علی‌(ع) از خلیفه شدن خلفای سه‌گانه پیش از خود شکایت می‌کند این خطبه از خطبه‌های بحث‌برانگیز نهج البلاغه شده است؛[۳] چون موضع‌گیری صریح امام علی(ع) درباره مسئله خلافت پیامبر(ص)، برخی شبهات اهل سنت درباره این خطبه را پدید آورده است[۴] و سبب شده برخی از سنی‌مذهبان، نه تنها این خطبه، بلکه درستی کل نهج البلاغه را انکار کرده‌اند.[۵]

در این خطبه، دوره کامل تاریخ سه خلیفه نخست از نگاه امام(ع) بیان می‌شود. محور اصلی این خطبه مسئله خلافت، اوضاع سیاسی عصر سه خلیفه اول، علت سکوت ۲۵ ساله امام، انگیزه‌های پذیرش خلافت، گروه‌های سیاسی عصر امام علی و دلایل انحراف آنها از دین است.[۶] این خطبه را به اعتبار بخشی از کلام امام (تِلْکَ شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ) «شِقشِقیّه» (شعله غم)[۷] و به اعتبار جمله نخستین آن (واللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها فلان) «مُقَمّصه» (یعنی: لباس پوشیدن) نامیده‌اند.[۸]

بر اساس نقل ابن‌عباس، امام(ع) این خطبه را با آمدن نامه‌ای از کوفه قطع کرد و دیگر آن را ادامه نداد. مطابق این نقل، ابن‌عباس در طول عمر خود بر قطع هیچ کلامی مانند این خطبه، متأسف نشده است.[۹] عبدالزهرا حسینی، مؤلف مصادر نهج البلاغه و اسانیده معتقد است فردی که سخنان امام علی(ع) را قطع کرد، فردی جاهل یا فردی منافق بود که مانع از ادامه افشاگری‌های امام شد.[۱۰]

نام نسخه شماره خطبه [۱۱]
نسخه‌های صبحی صالح، فیض الاسلام، ابن‌میثم، فی ظِلال، خویی، ابن ابی الحدید، عبده، ملّاصالح و المعجم المفهرس. ۳
نسخۀ ملّا فتح‌الله ۴

اعتبار خطبه

این حدیث در کتاب‌های مختلف حدیثی ذکر شده است[۱۲] و برخی محققان با تکیه بر اسناد متعدد آن، این خطبه را قابل اعتماد[۱۳] و برخی دیگر متواتر دانسته‌اند.[۱۴] با این حال به نظر ابن‌میثم بحرانی، اگر چه شکایت امام علی(ع) از سه خلیفه پیشین، به تواتر معنوی ثابت شده است، اما نمی‌توان ادعا کرد الفاظ این خطبه،‌ تواتر لفظی دارد.[۱۵]

در مقابل برخی سنی‌مذهبان صحت انتساب این خطبه به امام علی را انکار کرده‌،[۱۶] آن را ساخته سید رضی یا سید مرتضی دانسته‌اند.[۱۷] به گفته ابن‌میثم علت انکار این خطبه از سوی سنی‌مذهبان این بوده که به باور آنها، صحابه هیچ اختلافی در امر خلافت پیامبر نداشتند، و از آنجا که در این خطبه اختلاف امام علی با سه خلیفه قبلی بیان شده است، باید آن را انکار کرد، تا از به وجود آمدن فتنه در بین مسلمان‌ها جلوگیری شود.[۱۸]

در پاسخ به این عده از اهل‌سنت گفته شده، موضوع غصب خلافت از سوی ابوبکر و عمر بارها از طرف امام علی(ع) بیان شده و در روایت‌های مستفیضی بازتاب یافته است.[۱۹] علاوه بر اینکه این خطبه در آثار قبل از تنظیم نهج البلاغه نیز وجود دارد؛[۲۰] چنان‌که شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق) در علل الشرائع[۲۱] و در معانی الاخبار این خطبه را نقل کرده است.[۲۲] مکارم شیرازی معتقد است، اهل‌سنت باید بدون پیش‌داوری، با احادیث مواجه شوند تا ذهنیت خود را اصلاح کنند.[۲۳]

زمان و مکان خطبه

به گفته محققان امام(ع) این خطبه را در اواخر عمر خود (اواخر سال ۳۸ یا اوایل سال ۳۹ق) بیان کرده است؛[۲۴] چون در این خطبه، خلافت سه خلیفه پیشین نقد شده و به جنگ با ناکثین (واقع شده در سال ۳۶ق[۲۵]قاسطین (واقع شده در سال ۳۷ق[۲۶]) و مارقین (واقع شده در سال ۳۸ق[۲۷]) اشاره شده است.[۲۸]

مطابق برخی نقل‌ها امام(ع) این خطبه را در «رَحْبه»[۲۹] یا بر منبر مسجد کوفه خوانده است.[۳۰] رحبه، یکی از محله‌های کوفه، یا یک آبادی در فاصله هشت فرسخی کوفه[۳۱] یا مکانی در مسجد کوفه بوده است.[نیازمند منبع] در برخی روایت‌ها نیز تنها به ذکر خطبه بسنده شده و مطلبی درباره مکان خطبه نیامده است.[۳۲]

شرح‌ها

علاوه بر شرح و ترجمه خطبه شقشقیه در ترجمه‌ها و شرح‌هایی که به صورت کامل بر نهج البلاغه نوشته شده، شرح‌های اختصاصی نیز بر این خطبه به زبان فارسی و عربی نوشته شده است[۳۳] که برخی از آنها عبارتند از:

  • «شرح الخطبة الشقشقیة لمولانا أمیر المؤمنین علی بن أبی‌طالب(ع)» تألیف محمدرضا حکیمی؛ این کتاب را مؤسسه الوفاء بیروت در سال ۱۴۰۲ق، در ۴۲۸ صفحه منتشر کرده است.[۳۴]
  • «الشقشقیة» به قلم عبدالرسول غفاری؛ در این اثر خطبه شقشقیه در ۹ فصل شرح داده شده است.[۳۵] این کتاب در سال ۱۴۳۲ق به کوشش انتشارات دار الولاء بیروت در ۲۳۷ صفحه منتشر شده است.[۳۶]
  • «النقد السدید علی شرح الشقشقیة العلویة بإبن‌ابی‌الحدید» تألیف محسن الشیخ حسن آل‌کریم البزونی؛ این کتاب را که آقابزرگ تهرانی، سید محمدصادق آل‌بحرالعلوم و سید محمدمهدی موسوی اصفهانی بر آن تقریظ نوشته‌اند، به کوشش مطبعة النجف در سال ۱۳۸۳ق در ۳۲۴ صفحه منتشر شده است.[۳۷]
  • «اثبات الوصیة فی شرح الخطبه الشقشقیة» نوشته اسماعیل ابراهیم الحریری؛ این کتاب را انتشارات دار الولاء بیروت در سال ۱۴۲۴ق در ۶۳۲ صفحه منتشر کرده است.[۳۸]

متن و ترجمه خطبه شقشقیه

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ علیه‌السلام وَ هِی الْمَعْرُوفَةُ بِالشِّقْشِقِیة

پانویس

  1. حکیمی، شرح الخطبة الشقشقیة، ۱۴۰۲ق، ص۱۲۶.
  2. مکارم شیرازی، پیام امام(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۸.
  3. ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۱.
  4. مکارم شیرازی، پیام امام(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۸.
  5. حکیمی، شرح الخطبة الشقشقیة، ۱۴۰۲ق، ص۱۲۶.
  6. نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳، ص۴۸-۵۰.
  7. مکارم شیرازی، پیام امام(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۸.
  8. بیهقی، معارج نهج البلاغه، ۱۴۰۹ق، بخش۲، ص۸۰.
  9. نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳، ص۵۰.
  10. حسینی، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۳۵.
  11. به نقل: دشتی، و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، جدول اختلاف نسخ، ص۵۰۷.
  12. برای دیدن منابع این حدیث نگاه کنید به: دشتی، اسناد و مدارک نهج البلاغه، ۱۳۷۸ش، ص۶۱-۶۳.
  13. ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۲.
  14. ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۱.
  15. ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۲.
  16. ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۱.
  17. دوانی، «سید رضی مؤلف نهج البلاغه»، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۶.
  18. ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۱.
  19. غفاری، الشقشقیه، ۱۴۳۲ق، ص۲۲.
  20. نگاه کنید به: جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۴-۱۲۵.
  21. شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۱.
  22. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۶۱-۳۶۲.
  23. مکارم شیرازی، پیام امام(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۲۰.
  24. جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۲۸.
  25. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۸۲.
  26. ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۳۸۲ق، ص۲۰۲.
  27. بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۳۶۲.
  28. خویی، منهاج البراعه، ۱۴۰۰ق، ج۳، ص۳۲.
  29. مفید، ارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۸۷؛ راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۳۳.
  30. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۴، ص۳۴۵.
  31. مکارم شیرازی، پیام امام(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۱۹.
  32. شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۶۱-۳۶۲.
  33. برای دیدن آثار دیگر نگاه کنید به: استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۲۱-۲۳ و ۳۲–۳۳.
  34. حکیمی، شرح الخطبة الشقشقیة، ۱۴۰۲ق، شناسنامه کتاب.
  35. غفاری، الشقشقیه، ۱۴۳۲ق، صفحه فهرست کتاب.
  36. غفاری، الشقشقیه، ۱۴۳۲ق، صفحه شناسنامه کتاب.
  37. آل‌کریم البزونی، النقد السدید، صفحه شناسنامه کتاب.
  38. الحریری، اثبات الوصیة فی شرح الخطبه الشقشقیه، ۱۴۲۴ق، شناسنامه کتاب.

یادداشت

منابع

  • نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۷۷.
  • ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۱، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸/۱۹۵۹م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق: مفید محمد قمیحه، بیروت:دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
  • استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران: بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش.
  • الامینی، عبدالحسین، الغدیر|الغدیر فی الکتاب والسنة والادب، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق-۱۹۹۵م.
  • الجاحظ، البیان والتبیین، مصر: المکتبة التجاریة الکبری لصاحبها مصطفی محمد، ۱۳۴۵ق. /۱۹۲۶م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • الحسینی الخطیب، السید عبد الزهراء، مصادر نهج البلاغة وأسانیده، ج۱، بیروت:دار الزهراء، ۱۴۰۹ق. -۱۹۸۸م.
  • الراوندی، قطب الدین، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تحقیق: السید عبد اللطیف الکوهکمری، قم: مکتبة آیة الله المرعشی العامة، ۱۴۰۶. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • الصدوق، علل الشرائع، ج۱، نجف: منشورات المکتبة الحیدریة و مطبعتها، ۱۳۸۵/۱۹۶۶م. نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • الصدوق، معانی الاخبار، تصحیح و تحقیق: علی اکبر الغفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ۱۳۷۹/۱۳۳۸ش. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • المسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، قم: دارالهجرة، ۱۴۰۴ق. -۱۳۶۳ش. -۱۹۸۴م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • المفید، الارشاد، قم: مؤسسة آل البیت لتحقیق التراث، ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • المفید، الجمل، قم: مکتبة الداوری، بی‌تا. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • المفید، المسألتان فی النص علی علی (ع)، تحقیق: محمدرضا الانصاری، ج۲، بیروت: ۱۴۱۴/۱۹۹۳م. (نسخه موجود در لوح فشرده کتابخانه اهل بیت (ع)، نسخه دوم).
  • بحرانی، میثم‌بن علی‌بن میثم، شرح نهج‌البلاغه، دفتر نشر الکتاب، ۱۳۶۲ش.
  • شهرستانی، سیدهبه‌الدین و دیگران، مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۷ش.
  • طالقانی، محمود، پرتوی از نهج البلاغه، مصحّح: سیدمحمدمهدی جعفری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴.
  • قرن هشتم، شرح نهج‌البلاغه، مصحح عزیزالله عطاردی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۷۵ش.
  • محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، قم: نشر امام علی (ع)، ۱۳۶۹ش.
  • مدنی، علی خان بن احمد، الطراز الأول، مشهد: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۳۸۴ ه‍.ش (نسخه موجود در لوح فشرده قاموس النور (۲.
  • مطرزی، ناصر بن عبدالسید، المغرب، محقق/ مصحح: فاخوری، محمود/ مختار، عبدالحمید، حلب: مکتبه اسامه بن زید، ۱۹۷۹ م.

پیوند به بیرون