تواتر معنوی
تَواتُر معنوی گزارش تعدادی از راویان از واقعه یا مطلبی با الفاظ مختلف و محتوای مشترک است به‌گونه‌ای که به آن محتوا یقین حاصل شود. به‌عنوان نمونه، گزارش‌های متعددی با الفاظ گوناگون درباره دلاوری‌های امام علی(ع) نقل شده است که همه آنها بر شجاعت او دلالت دارند.
از نظر شهید ثانی، اخبار و احادیث مربوط به اصول شریعت، از جمله واجب بودن نمازهای یومیه، تعداد رکعت‌های آنها، وجوب زکات و خمس، متواتر معنوی هستند. در تواتر معنوی، مضمون خبرها و گزارش‌ها یکسان، ولی الفاظ آنها مختلف است؛ ولی در تواتر لفظی، الفاظ نیز یکسان است.
مفهوم‌شناسی
تواتر معنوی، گزارش تعدادی از راویان از واقعه یا مطلبی خاص با الفاظ گوناگون اما با معنا و مضمون یکسان است.[۱] گفته شده فراوانی گزارش‌ها در تواتر معنوی، موجب علم و یقین به محتوای مشترک می‌شود.[۲]
به گفته صاحب معالم، فقیه شیعه در قرن یازدهم قمری، و سید محمدباقر صدر، فقیه شیعه در قرن چهاردهم قمری، در تواتر معنوی، گزارش‌های متعدد در مدلول (معنا) تضمنی[یادداشت ۱] یا التزامی[یادداشت ۲] اشتراک دارند؛ ولی دلالت مطابقیِ[یادداشت ۳] آنها یکسان نیست؛ مانند گزارش‌های گوناگونی که درباره بخشندگی حاتم طائی نقل شده است.[۳]
اختلاف در الفاظ در متواترِ معنوی، گاه در نقل یک واقعه است، مانند گزارش‌هایی از جنگاوری امام علی(ع) در غزوه اُحد و گاه در چند واقعه مانند روایت‌های مختلف درباره شجاعت امام علی(ع) در غزوه‌های متعدد.[۴]
تواتر در اصطلاح علم اصول و حدیث عبارت است از فراوانی راویان و گزارشگران یک واقعه به‌گونه‌ای که به‌طور معمول احتمال تبانی و هماهنگی آنها بر دروغ‌گویی وجود نداشته باشد.[۵] برخی همچون صاحب معالم و صاحب فصول، متواتر را این‌گونه تعریف کرده‌اند: خبر و گزارش از ناحیه تعدادی از راویان که به‌خودی‌خود یقین به درستی آن حاصل شود.[۶]
تفاوت با تواتر لفظی
تواتر به تواتر معنوی و تواتر لفظی تقسیم می‌شود؛ در تفاوت آن دو گفته شده که در تواتر لفظی، گزارشگران مضمونی را در با الفاظ و عبارات یکسان گزارش می‌دهند، مانند حدیث نبوی «إنّما الأعمالُ بالنِّیّات» یا «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»، اما در تواتر معنوی یک مضمون مشترک با عبارات و الفاظ گوناگون نقل می‌شود.[۷]
نمونه‌ها
شهید ثانی بر آن است که اخبار مربوط به اصول شریعت همچون وجوب نمازهای یومیه، تعداد رکعت‌های آنها، وجوب زکات و خمس، متواتر معنوی هستند.[۸]
برخی دیگر از اخبار و احادیثی که معنای مشترک آنها، متواتر معنوی دانسته شده‌اند، عبارتند از:
- اخباری که دلالت بر شجاعت امام علی(ع) دارند.[۹] گزارش‌های فراوانی با عبارات مختلف درباره شرکت امام علی(ع) در جنگ‌های متعدد و دلاوری‌های او نقل شده است که مضمون همه آنها به طور متواتر بر شجاعت او دلالت می‌کند.[۱۰] به گفته شهید ثانی، هر چند تک‌تک گزارش‌هایی که بر شجاعت امام علی(ع) دلالت می‌کند، خبر واحد است، اما قدر مشترک آنها، متواتر به شمار می‌آید.[۱۱]
- اخباری که یکی از معیارهای درستی احادیث را عرضه آنها بر قرآن معرفی می‌کنند.[۱۲]
- اخباری که دلالت بر بخشندگی حاتم طائی دارند.[۱۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ۱۴۰۸ق، ص۶۶؛ عاملی، معالم‌الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۷؛ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۸۵؛ مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۳۶۹.
- ↑ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۸۵؛ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار احیاء التراث العربی، ص۳۵.
- ↑ نگاه کنید به: عاملی، معالم الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۷؛ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۸۵ - ۳۸۷؛ صدر، دروس فی علم الاصول، مؤسسه نشر اسلامی، ج۲، ص۱۴۱؛ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار احیاء التراث العربی، ص۳۵.
- ↑ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار احیاء التراث العربی، ص۳۵.
- ↑ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۶۹؛ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار احیاء التراث العربی، ص۲۵؛ مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۳۶۸.
- ↑ عاملی، معالم الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۴؛ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۲۶۷.
- ↑ نگاه کنید به: سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار احیاء التراث العربی، ص۳۵.
- ↑ شهید ثانی، الرعایة، ۱۴۰۸ق، ص۶۶.
- ↑ نگاه کنید به: عاملی، معالم‌الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۷؛ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۸۵؛ مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۳۶۹.
- ↑ نگاه کنید به: عاملی، معالم الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۷؛ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۸۵؛ مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۳۶۹.
- ↑ شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ۱۴۰۸ق، ص۶۶.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ نگاه کنید به: عاملی، معالم‌الدین، مؤسسه نشر اسلامی، ص۱۸۷؛ میرزای قمی، قوانین الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۸۵ - ۳۸۷؛ صدر، دروس فی علم الاصول، مؤسسه نشر اسلامی، ج۲، ص۱۴۱؛ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار احیاء التراث العربی، ص۳۵.
یادداشت
- ↑ دلالت تضمنی عبارت است از دلالت لفظ بر جزئی از معنای اصلی خود. مانند دلالت لفظ کتاب بر صفحه یا جلد.(مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۸)
- ↑ دلالت التزامی عبارت است از دلالت لفظ بر چیزی که خارج از معنای اصلی آن است؛ ولی در ذهن با آن ملازمت دارد؛ یعنی هرگاه معنای اصلی لفظ به ذهن آید، آن معنا نیز در ذهن پدید می‌آید. مانند دلالت سقف بر دیوار که هرگاه معنای سقف در ذهن پدید آید، معنای دیوار هم به ذهن می‌آید.(مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۶)
- ↑ دلالت مطابقی عبارت است از دلالت لفظ بر تمام معنای اصلی خود. مانند دلالت کتاب بر تمام معنای خود که شامل صفحات و جلد و ... می‌شود. در این دلالت، لفظ و معنا با هم مطابقت دارند.(مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۴۶۰)
منابع
- حائری اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایة فی علم الدرایة، تحقیق و تعلیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- صدر، سید محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی‌تا.
- مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم، پژوشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- عاملی، حسن بن زین‌الدین، معالم الدین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، بی‌تا.
- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الاصول، تحقیق رضا حسین صبح، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، ۱۴۳۰ق.