دفاع از میهن
دفاع از میهن بر همه توانمندان واجب کفایی دانسته شده است. هرچند فقها بحث دفاع از میهن اسلامی (دار الاسلام) را در باب جهاد دفاعی کتاب جهاد مطرح کردهاند، اما برخی برای اثبات وجوب دفاع از میهن (فارغ از دین) ادلهای اقامه نمودهاند.
میهن چه اسلامی باشد و چه نباشد، دفاع از آن به حکم شرع، عقل و وجدان ضروری است. اسلام میهن را ارزشمند میداند و آیات و روایات بر دفاع از آن تأکید کردهاند؛ آیات ۸ و ۹ سوره ممتحنه و ۲۴۶ سوره بقره، روایات اهمیت وطن و جمله مشهور حب الوطن من الایمان، عقل، سیره عقلاء و قاعده دفاع مشروع ازجمله ادله وجوب دفاع از میهن است. گفته شده دفاع از میهن وقتی بهعنوان دفاع از دین باشد، ارزشش چندین برابر است.
کسانی که در راه دفاع از میهن کشته میشوند، شهید شمرده شده و مطابق فتوای فقها، در غسل و کفن احکام شهید را دارند. جنگ ایران و عراق، جنگهای لبنان و غزه، مقاومت مردم یمن در برابر تجاوز به کشورشان و فتوای جهاد علما علیه روسیه، انگلیس، اسرائیل و داعش از مصادیق دفاع از وطن توسط شیعیان است که در قرن سیزدهم تا پانزدهم قمری رخ داده است. فقها در مواردی، خود نیز در این جهادها شرکت کردهاند.
دفاع از میهن در ادبیات نیز جایگاهی ویژه دارد و شاعران با اشعار حماسی، مردم را به مقاومت و پاسداری از سرزمین فراخواندهاند.
جایگاه
دفاع از میهن از مباحث مطرح شده در فقه[۱] و حقوق بینالملل[۲] است. هرچند فقهای شیعه بحث دفاع از میهن اسلامی (دار الاسلام) را در باب جهاد دفاعی کتاب جهاد مطرح کردهاند،[۳] اما برخی از فقهای قرن پانزدهم قمری به طور جداگانه مباحث مربوط به دفاع از میهن (فارغ از دین) را مطرح کرده و ادلهای برای اثبات وجوب آن اقامه نمودهاند.[۴]
روایات بر اهمیت و لزوم مرزبانی و دفاع از مرزها تأکید دارند[۵] و در ادبیات جمهوری اسلامی ایران، کسانی که در راه دفاع از وطن کشته میشوند، شهید نامیده میشوند[۶] و مطابق فتوای فقها، در غسل و کفن احکام شهید را دارند.[۷] فارغ از اسلامی بودن، وطن یک ارزش[۸] و از منظر اسلام دارای احترام دانسته شده است.[۹] جوادی آملی مفسر قرآن تأکید دارد کسی که از وطن خود دفاع نکند، از حیوان پستتر است.[۱۰]
نسبت دفاع از وطن با جهاد دفاعی
جهاد دفاعی مبارزه با هر دشمنی است که قصد نابودکردن دینِ اسلام یا تجاوز به سرزمینهای اسلامی دارد.[۱۱] هدف از جهاد دفاعی حفظ اسلام و همچنین حفظ جان، مال و ناموس مسلمانان است.[۱۲] جهاد دفاعی بر مردان و زنان دارای توان جنگیدن واجب کفایی دانسته شده است.[۱۳] بنابراین جهاد دفاعی در مورد دفاع از میهن اسلامی (دار الاسلام) است که بهفتوای فقها، واجب است.[۱۴] اما اگر وطن، اسلامی نباشد، بحث دفاع از میهن مطرح میشود که به حکم شرع و عقل، آن نیز واجب دانسته شده[۱۵] و حتی برخی لزوم آن را امری فطری دانستهاند.[۱۶]
محمدتقی مصباح یزدی مجتهد و مفسر قرآن، ضمن تأکید بر ارزشمند بودن دفاع از میهن، تصریح میکند که دفاع از وطنها ارزش یکسانی ندارند و وقتی دفاع از وطن، مقدمه دفاع از دین و بقای اسلام و حکومت اسلامی باشد، قطعاً ارزشش بسیار بالاتر از دفاع از وطن غیر اسلامی است.[۱۷] لذا گفته شده در تعارض بین دفاع از وطن و جهاد دفاعی، قطعاً دفاع از دین مقدم خواهد بود.[۱۸] البته واضح است که غالباً هدف دفاع از میهن، دفاع از جان و مال و ناموس است که همان جهاد دفاعی است.
ادله وجوب دفاع از میهن
برای اثبات لزوم دفاع از میهن به ادلهای استناد شده است:[۱۹]
- آیات ۸ و ۹ سوره ممتحنه و ۲۴۶ سوره بقره؛[۲۰]
- برخی برای اثبات لزوم دفاع از میهن به روایات استناد کردهاند[۲۱] که روایات، خود چند دسته هستند؛ برخی روایات از علاقه رسول خدا(ص) به وطنش (مکه) سخن گفته؛[۲۲] برخی بر دوستداشتن وطن تأکید کرده؛[۲۳] برخی تصریح میکند خداوند از کسی که در مقابل حمله به خانهاش از خود دفاع نمیکند، نفرت دارد؛[۲۴] عبارتی از خطبه ۲۹ نهج البلاغه که در آن، امام علی(ع) کوفیان را بهدلیل دفاع نکردن از وطنشان سرزنش میکند[۲۵] و روایاتی که تأکید دارند وطن بدون امنیت ارزشی ندارد.[۲۶]
- استناد[۲۷] به جمله مشهور منسوب به پیامبر اکرم(ص) (حب الوطن من الایمان؛ دوستداشتن وطن جزئی از ایمان است).[۲۸]
- ادله اثبات دفاع مشروع که در فقه[۲۹] و حقوق بینالملل[۳۰] مطرح شده و شامل دفاع از جان، مال، ناموس و وطن میشود.[۳۱]
- دلیل عقلی؛ به این بیان که دفع هر گونه ضرر عقلاً لازم است و دفاع از وطن نیز دفع ضرر است.[۳۲]
- سیره عقلاء؛ به این بیان که جنگ با دشمن مهاجم و ستمگر از نظر عقلا، حق مشروع ستمدیدگان است و این حق مورد تأیید قرآن (آیه ۲۲ سوره حج) نیز قرار گرفته است.[۳۳]
نمونههای دفاع شیعیان از میهن
در جنگهای فراوانی فقهای شیعه به دفاع از میهن حکم کردهاند؛ ازجمله: جنگ ایران و عراق که از آن با عنوان «دفاع مقدس» یاد میشود[۳۴] و از مصادیق دفاع از میهن است و با حکم امام خمینی بهعنوان ولی فقیه توسط ایرانیان در مقابل هجوم صدام انجام گرفت.[۳۵] سید علی خامنهای نیز یکی از انگیزههای رزمندگان جنگ ایران و عراق را «حس مقابله با دشمن» دانسته است.[۳۶]
همچنین جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل،[۳۷] جنگ ۳۳ روزه لبنان، دفاع مردم باریکه غزه در برابر هجوم اسرائیل،[۳۸] دفاع مردم یمن از کشورشان مقابل تهاجم نیروهای موسوم به نیروهای ائتلاف[۳۹] از دیگر مصادیق دفاع از میهن در قرن پانزدهم قمری دانسته شده است.
افزون بر این، در برخی حملات دشمنان به کشورها فقها حکم جهاد صادر کرده و به دفاع از میهن دستور دادهاند و در برخی از آنها خود فقها نیز شرکت کردهاند.[۴۰] ازجمله در سالهای ۱۲۴۱ تا ۱۲۴۳ق عالمان شیعه همچون جعفر کاشفالغطاء، سید علی طباطبایی، میرزای قمی، ملا احمد نراقی و سید محمد مجاهد در راستای دفاع از ایران، حکم جهاد با نیروهای روسیه را صادر کردند.[۴۱] در عراق نیز، با صدور فتوای جهاد محمدتقی شیرازی در سال ۱۳۳۷ق، قیام ثورة العشرین علیه استعمار و نیروهای انگلیس، بهویژه در مناطق شیعهنشین شکل گرفت.[۴۲] عبدالکریم زنجانی، از فقیهان شیعه قرن چهاردهم قمری در ۱۳۲۷ش، فتوای جهاد علیه اسرائیل را صادر کرد[۴۳] و در سال ۲۰۱۴م سید علی سیستانی برای مقابله با پیشرویهای داعش در عراق و دفاع از کشور، فتوای جهاد علیه داعش صادر نمود.[۴۴]
البته گفته شده موارد مطرح شده، دفاع از میهن به عنوان مقدمه دفاع از دین بوده است.
دفاع از میهن در فرهنگ و ادبیات
دفاع از میهن در اشعار شاعران بزرگ مورد تأکید قرار گرفته است. بهعنوان نمونه: شعر «وطن در خطر است» از ملکالشعرای بهار ازجمله این اشعار است که در قسمتی از آن آمده است:
شاعران عربزبان نیز در دفاع از وطن، بهویژه فلسطین شعر سرودهاند. عبدالرحیم محمود شاعر فلسطینی که توسط اسرائیل به شهادت رسید، در دفاع از وطن سروده است.:
در جنگ ایران و عراق نیز شاعران با اشعار حماسی خود مردم را به دفاع از میهن تشویق میکردند.[۴۷]
پانویس
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۵؛ خویی، صراط النجاة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ۳۲۸.
- ↑ نادری، دفاع مشروع موضوع موضوع ماده ۵۱ منشور ملل متحد، ۱۳۵۱ش، ص۳۳.
- ↑ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۴۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۵.
- ↑ حسینی شیرازی، الفقه، السلم و السلام، ۱۴۲۶ق، ص۲۷۰؛ «وطن دوستی از منظر آیتالله العظمی مکارم شیرازی»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۴؛ صحیفه سجادیه، دعای ۲۷.
- ↑ «آییننامه تعیین و احراز مصادیق شهید و ایثارگر ابلاغ شد»، ایسنا.
- ↑ امام خمینی، استفتاءات، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۷۸-۸۹؛ سیستانی، «همه كسانی كه در دفاع از وطن كشته میشوند، شهید محسوب میشوند»، ایرنا.
- ↑ «بیانات در دیدار پیشکسوتان و فعالان دفاع مقدس و مقاومت»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای.
- ↑ «وطن دوستی از منظر آیتالله العظمی مکارم شیرازی»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ جوادی آملی، «درس اخلاق آیت الله جوادی آملی درباره دفاع از وطن».
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۵.
- ↑ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۴۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۷۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴.
- ↑ غضنفری، ره رستگاری، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۰۴.
- ↑ مصباح یزدی، «دفاع از دین؛ ارزشمندترین دفاع»، پایگاه اطلاعرسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
- ↑ مصباح یزدی، «دفاع از دین؛ ارزشمندترین دفاع»، پایگاه اطلاعرسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
- ↑ مصباح یزدی، «دفاع از دین؛ ارزشمندترین دفاع»، پایگاه اطلاعرسانی آثار آیتالله مصباح یزدی.
- ↑ غضنفری، ره رستگاری، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۰۴؛ «وطن دوستی از منظر آیتالله العظمی مکارم شیرازی»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ غضنفری، ره رستگاری، ج۲، ص۱۰۴-۱۰۵؛ «وطن دوستی از منظر آیتالله العظمی مکارم شیرازی»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ غضنفری، ره رستگاری، ج۲، ص۱۰۴-۱۰۵؛ «وطن دوستی از منظر آیتالله العظمی مکارم شیرازی»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ مکارم، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۱۸۴-۱۸۵؛ مکارم، پیام امام امیر المومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۷.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۸.
- ↑ نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۶۹، خطبه۲۷.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۷۰؛ لیثی، عیون الحکم، ۱۳۷۶ش، ص۲۹۵.
- ↑ غضنفری، ره رستگاری، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۰۴.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۷، ص۲۹۹؛ کراجکی، کنز الفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۶۵۰.
- ↑ نادری، دفاع مشروع موضوع موضوع ماده ۵۱ منشور ملل متحد، ۱۳۵۱ش، ص۳۳.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۴۶۳؛ عوده، التشریع الجنایی، دار الکتب العربی، ج۱، ص۴۷۳؛ عطار، دفاع مشروع و تجاوز از حدود آن، ۱۳۷۰ش، ص۲۷.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۱۰، ص۶۴۹.
- ↑ ورعی، «مبانى فقهى دفاع از سرزمینهاى اسلامى»، حکومت اسلامی.
- ↑ «چرا جنگ تحمیلی ایران با عراق را دفاع مقدس مینامند؟»، شبستان.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۳، ص۲۲۱-۲۲۶؛ مرندی، جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی، ۱۳۸۷ش، ص۵۷.
- ↑ «بیانات در دیدار دستاندرکاران کنگره شهدای استان البرز»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای.
- ↑ «دستاوردهای دفاع مقدس ۱۲ روزه ایران در برابر رژیم صهیونی»، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ «مردم فلسطین در حال دفاع از خود در برابر اشغالگران هستند»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «ثمره ۱۰ سال مقاومت یمن و کابوس بیپایان آمریکا و اسرائیل»، تسنیم.
- ↑ آقازاده، «تحلیلی بر نقش روحانیون شیعه در دوره دوم جنگهای ایران و روس»، فصلنامه شیعهشناسی.
- ↑ زرگرینژاد، «بررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد (نخستین اثر در ادبیات تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران)»، ص۳۸۳؛ آقازاده، «تحلیلی بر نقش روحانیون شیعه در دوره دوم جنگهای ایران و روس»، فصلنامه شیعهشناسی.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۳، ص۲۶۳.
- ↑ سرحدی، «علمایی که نسبت به مسئله فلسطین واکنش نشان دادند»، پژوهشکده تاریخ معاصر.
- ↑ حطاب، «توظیف الحشد الشعبی فی المدرک السیاسی العراقی»، ص۱۰۷-۱۰۸.
- ↑ «وطن در خطر است»، گنجور.
- ↑ «أشهر القصائد التی كتبها الشعراء عن فلسطين»، عربی بوست.
- ↑ شریفپور و ترابی، «وطنگرایی در شعر دفاع مقدس»، نشریه ادبیات پایداری.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة و هو نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- آقازاده، جعفر، «تحلیلی بر نقش روحانیون شیعه در دوره دوم جنگهای ایران و روس»، فصلنامه شیعهشناسی، شماره ۴۷، ۱۳۹۳ش.
- «آییننامه تعیین و احراز مصادیق شهید و ایثارگر ابلاغ شد»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ خرداد ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۴ش.
- ابنشعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- «أشهر القصائد التی كتبها الشعراء عن فلسطين»، عربی بوست، تاریخ درج مطلب: ۲۰ می ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۲۷ آذر ۱۴۰۴ش.
- امام خمینی، سید روحالله، استفتاءات، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ۱۴۲۲ق.
- امام خمینی، سید روحالله، تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، ۱۳۹۲ش.
- امام خمینی، سید روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- «بیانات در دیدار پیشکسوتان و فعالان دفاع مقدس و مقاومت»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۴ مهر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۷ آذر ۱۴۰۴ش.
- «بیانات در دیدار دستاندرکاران کنگره شهدای استان البرز»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله العظمی خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۷ آذر ۱۴۰۴ش.
- «ثمره ۱۰ سال مقاومت یمن و کابوس بیپایان آمریکا و اسرائیل»، تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۷ آذر ۱۴۰۴ش.
- جوادی آملی، عبدالله، «درس اخلاق آیت الله جوادی آملی درباره دفاع از وطن»، ندای تهذیب، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۴ش.
- «چرا جنگ تحمیلی ایران با عراق را دفاع مقدس مینامند؟»، شبستان، تاریخ درج مطلب: ۵ مهر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۴ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، الفقه، السلم و السلام، بیروت، دار العلوم للتحقيق و الطباعة و النشر و التوزيع، ۱۴۲۶ق.
- حطاب، جواد کاظم، «توظیف الحشد الشعبی فی المدرک السیاسی العراقی»، مجلة حمورابی، سال هفتم، شماره ۲۹، زمستان ۲۰۱۹م.
- خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاة (المحشی)، قم، مکتب النشر المنتخب، ۱۴۱۶ق.
- «دستاوردهای دفاع مقدس ۱۲ روزه ایران در برابر رژیم صهیونی»، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ درج مطلب: ۲۴ تیر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۷ آذر ۱۴۰۴ش.
- زرگرینژاد، غلامحسین، «بررسی احکام الجهاد و اسباب الرشاد (نخستین اثر در ادبیات تکوین ادبیات جهادی تاریخ معاصر ایران)»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره ۱۵۵، سال ۱۳۷۹ش.
- سرحدی، رضا، «علمایی که نسبت به مسئله فلسطین واکنش نشان دادند»، پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: ۱۳ دی ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۴ش.
- سیستانی، سید علی، «همه كسانی كه در دفاع از وطن كشته میشوند، شهید محسوب میشوند»، ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ آذر ۱۴۰۴ش.
- شریفپور، عنایتالله و ترابی، علی حسن، «وطنگرایی در شعر دفاع مقدس»، نشریه ادبیات پایداری، شماره ۱۳، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق: سید محمد کلانتر، قم، کتابفروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ۱۴۱۳ق.
- عطار، داود، دفاع مشروع و تجاوز از حدود آن، ترجمه: اکبر غفوری، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
- عوده، عبدالقادر، التشریع الجنایی الاسلامی، مقارنا بالقانون الوضعی، بیروت، دار الکتب العربی، بیتا.
- غضنفری، علی، ره رستگاری، قم، نشر لاهیجی، ۱۳۸۲ش.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۶ق.
- کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۰ق.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش.
- «مردم فلسطین در حال دفاع از خود در برابر اشغالگران هستند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲۷ آذر ۱۴۰۴ش.
- مرندی، مهدی، جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، «دفاع از دین؛ ارزشمندترین دفاع»، پایگاه اطلاعرسانی آثار آیتالله مصباح یزدی، تاریخ درج مطلب: ۱۶ اردیبهشت ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱ دی ۱۴۰۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نادری، محمدتقی، دفاع مشروع موضوع ماده ۵۱ منشور ملل متحد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۱ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: محمد قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- ورعی، سید جواد، «مبانى فقهى دفاع از سرزمینهاى اسلامى»، حکومت اسلامی، شماره ۲۸، ۱۳۸۲ش.
- «وطن دوستی از منظر آیتالله العظمی مکارم شیرازی»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۶ آذر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ آذر ۱۴۰۴ش.