استعمار
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
استعمار تسلط قهری یک کشور یا ملتی بر کشور و ملتی دیگر و نگه داشتن آن در وضعیت وابسته، فرودست و عقب‌مانده است. استعمارِ اروپاییان با اشغال کشورهای مسلمان‌نشینِ شمال آفریقا آغاز شد و سپس بر جوامع دیگر از جمله جامعۀ شیعیان ایران، عراق و هند گسترش یافت. به گفتۀ محققان، ایران هیچ‌گاه رسماً مستعمره نشد؛ اما از طریق قراردادهای ناعادلانۀ تجاری، تحت‌تأثیرِ قدرت‌های استعماری قرار گرفت. قوای انگلیسی طی جنگ جهانی اول، عراق را اشغال کردند و حکومتی دست‌نشانده در آن مستقر نمودند. در هند نیز حکومت شیعی اَوَد به دست کمپانی هند شرقیِ انگلستان نابود شد. اشغال فلسطین و تأسیس اسرائیل را نیز از پیامدهای استعمار می‌دانند.
تجزیۀ کشورهای مستعمره و تصرف منابع اقتصادی آن‌ها را یکی از روش‌های کلیدیِ استعمارگران دانسته‌اند. پس از جنگ جهانی اول، امپراتوری عثمانی به‌دست قدرت‌های استعماری تجزیه شد و کشورهای جدیدی مانند عراق، سوریه و لبنان ایجاد شدند. تصرف منابع طبیعی، قراردادهای استعماری، ایجاد تغییرات فرهنگی و زبانی و تضعیف هویت بومی از جمله روش‌های استعماری برشمرده شده است.
مسلمانان در برابر استعمار، به شیوه‌های مختلفی مقاومت کرده‌اند. از جملۀ این روش‌ها، فتاوای علمای شیعه در عراق و ایران، تأسیس سازمان‌های ضداستعماری، قیام‌های مسلحانه، انقلاب یا استقلال‌طلبی‌های خشونت‌پرهیز بوده است.
مفهوم و جایگاه استعمار
در اصطلاح سیاسی، استعمار به‌معنای تسلط فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ملتی نیرومند بر ملتی ضعیف و نگه‌داشتن آنان در وضعیت وابسته، فرودست و عقب‌مانده است[۱] استعمار با مفهوم استثمار (بهره‌کشی) ارتباط نزدیک دارد.[۲] قدرت گرفتنِ حکومت عثمانی و قطع ارتباط زمینی اروپا و آسیا،[۳] انباشت سرمایه در دستگاه کلیسایی اروپا و میل به تصاحب ثروت‌های افسانه‌ایِ شرق را علت اصلی روی‌آوردنِ اروپاییان به استعمار دانسته‌اند.[۴]
گفته شده است که اروپاییانِ قرن پانزده و شانرده میلادی، علاوه بر مقاصد اقتصادی، به انگیزۀ مبارزه با توسعۀ اسلام دست به استعمار مناطق مسلمان‌نشینِ شمال آفریقا زدند.[۵] طبق اسناد تاریخی، بسیاری از کشورهای اسلامی و جوامع شیعی تحت‌تأثیر استعمار اروپاییان بوده‌اند.[۶] به گفته پژوهشگران تاریخی، بر اثر کنش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قدرت‌های استعماری در کشورهای مستعمره، تغییرات زیادی در حوزه‌های جغرافیایی (تصرف و تجزیه سرزمینی)،[۷] فرهنگی‌اجتماعی (تضعیف ارزش‌های ملی‌مذهبی و تغییر سبک زندگی)[۸] و اقتصادی (غارت منابع و ایجاد نظام‌های تک‌محصولی)[۹] در کشورهای مستعمره پدید آمده است.
گسترۀ استعمار در جوامع اسلامی
پژوهشگران، سُبَته (شهری در شمال مراکش امروزی) را اولین مکان مسلمان‌نشینی دانسته‌اند که به‌دست اروپاییان استعمار شد.[۱۰] الجزایر، لیبی، مصر و تونس از جمله کشورهای مسلمان‌نشینی هستند که مستعمرۀ اروپاییان بوده‌اند.[۱۱] در میان جوامع شیعی نیز ایران، عراق و اَوَد (در هند) را جوامعی می‌دانند که تحت‌تأثیر استعمار بوده‌اند.[۱۲]
ایران و قراردادهای استعماری
ایران را هیچ‌گاه به طور رسمی و به شکل کامل مستعمره کشورهای اروپایی ندانسته‌اند؛بااینحال، پژوهش‌ها نشان می‌دهد که از زمان حضور نخستین گروه از استعمارگران در قرن ۱۶ میلادی[۱۳] تا سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی ایران،[۱۴] این کشور همواره تحت‌تأثیر قدرت‌های استعماری بوده است. چنان‌که از برخی اسناد و مکاتبات تاریخی برمی‌آید، برخی از قراردادهای تجاریِ ایران با کارگزاران خارجی، مصداق تسلط نیروی استعماری بر ایران دانسته شده است.[۱۵] در قرن بیستم نیز محمد مصدق و ابوالقاسم کاشانی با حمایت مردمی توانستند نفت ایران را از سلطۀ کارگزاران انگلیسی خارج و آن را ملّی کنند.[۱۶] بااینحال، فشارها و کارشکنی‌های انگلستان و آمریکا ادامه یافت و در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش طی کودتایی دولت مصدق سقوط کرد.[۱۷]
اشغال عراق توسط نیروهای انگلیسی
انگلیس طی جنگ جهانی اول (۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م) به دولت عثمانی اعلام جنگ کرد.[۱۸] طبق گزارش‌ها، انگلیسی‌ها گمان می‌کردند که شیعیان، جانب انگلیسی‌ها را بگیرند و عمال عثمانی را از عراق بیرون برانند.[۱۹] به خلاف این تصور و علی‌رغم اینکه فقیهان شیعۀ عراق از حکومت عثمانی ناراضی بودند، علیه بریتانیا فتوای جهاد دادند؛ زیرا اشغال سرزمین اسلامی به دست مسیحیان را شرعاً حرام برمی‌شمردند.[۲۰] با این حال، قوای انگلیسی توانستند با تکیه بر سلاح‌های سنگین، نیروی هوایی[۲۱] و نیروی انسانی‌ای که از هند اعزام می‌شد،[۲۲] بر عراق مسلط شوند.
سرنگونی حکومت شیعیانِ اَوَد در هند
کمپانی هند شرقیِ انگلستان، در میانۀ قرن هجدهم (۱۷۵۷م تا ۱۷۶۴م) با حکومت‌های محلی هندوستان، از جمله حکومت شیعۀ اَوَد وارد نبرد شد و آن‌ها را شکست داد.[۲۳] از آن پس، کمپانی انگلیسی با نفوذ و کارشکنی و اخذ مالیت‌های زیاد از زمین‌دارنِ آن منطقه، باعث برهم‌زدن رابطۀ متوازن میان حاکمان اَود با زمین‌دارن آن منطقه شد و این مسئله شورش‌هایی را در پی داشت.[۲۴] همچنین انگلستان وام‌های کلانی به حکومت اود داد و در ازای مطالباتش، بخشی از سرزمین شیعیان و همچنین روابط خارجیِ آن‌ها را تحت تسلط خود گرفت و اَوَد را به حکومتی دست‌نشانده تبدیل کرد.[۲۵] بریتانیا در سال ۱۸۵۸م به بهانۀ پایان‌دادن به شورش‌های اود، به حکومت شیعیان در این منطقه پایان داد و آن منطقه را به امپراتوری خود ضمیمه کرد.[۲۶]
اشغال فلسطین
بسیاری از اندیشمندان، مسئلۀ اشغال فلسطین را از پیامدهای استعمار می‌دانند.[۲۷] به گفتۀ این اندیشمندان، فتح امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول و قیومیتِ بریتانیا بر فلسطین منجر به ظهور اسرائیل شد.[۲۸] جدا از نحوۀ شکل‌گیریِ اسرائیل، برخی تحلیلگران فرایند شهرک‌سازی رژیم صهیونیستی در مناطق فلسطینی را نمونه‌ای از اشغال استعماری برشمرده‌اند.[۲۹] همچنین تلاش این رژیم برای سلطه بر نوار غزه و ساخت مناطق یهودی‌نشین در این منطقه را پدیده‌ای استعماری دانسته‌اند.[۳۰]
شیوه‌های مبارزه با استعمار
فتوای مراجع علیه اشغالگران
- «مطالبه حقوق بر مردم عراق واجب است و بر ایشان است که در ضمن اقدام برای تحقق خواسته‌هایشان، رعایت آرامش و امنیت را بنمایند و در صورتی که انگلیس‌ها از قبول خواسته‌های مردم امتناع نمایند بر مردم جایز است که برای دفاع، متوسل به زور و قوت بشوند». [۳۱]
در میان اسناد به‌جامانده، نمونه‌های آشکاری از مبارزۀ مراجع عراق با استعمار انگلستان وجود دارد؛ مثلاً در زمان قاجار، سید محمدکاظم یزدی مبارزه علیه انگلستان را واجب اعلام کرد،[۳۲] محمدتقی شیرازی فتوای جهاد داد[۳۳] و همچنین استخدام در ادارات انگلیسی را برای مسلمانان حرام دانست.[۳۴] به گفتۀ تاریخ‌نگاران، مراجعی مانند آخوند خراسانی[۳۵] و حتی شیخ‌الشریعۀ اصفهانی صریحاً شورش‌های ضدانگلیسی را رهبری می‌کردند.[۳۶] علاوه بر عراق، حضور نیروهای خارجی در ایران نیز با واکنش مراجع همراه بود. برای مثال محمدتقی شیرازی در سال ۱۳۲۹ق و پس از حمله نیروهای روسیه به شمال ایران، فتوایی در لزوم مقابله با آنان داد.[۳۷] این فتاوا محدود به سرزمین‌های شیعه نبود و مثلاً در پی اشغال کشور لیبی توسط قوای ایتالیایی و نیز هجوم قوای روسیه و انگلیس به ایران، سید محمدکاظم یزدی مقابله با اشغالگران را وظیفه تمام مسلمانان اعلام کرد.[۳۸]
همچنین طبق گفتۀ مورخان، برخی از روحانیون ایران و عراق دست به تأسیس گروه‌هایی ضداستعماری همچون جمعیت نهضت اسلامی، حزب سری نجف و حزب سری کاظمین زدند.[۳۹]
مخالفت با قراردادهای استعماری
چنان که از گزارش‌های تاریخی دوران قاجار بر می‌آید، برخی اندیشمندانِ این دوران با مفهوم استعمار و اثراتی که به ویژه در هند بر جای گذاشته بود، آگاهی داشتند.[۴۰] با توجه به این مسائل، روحانیون شیعه با بسیاری از این قراردادها، از جمله امتیازنامۀ رویتر (ساختن جاده، راه‌آهن، سد و بهره‌برداری از معادن، جنگل‌ها و گمرکات ایران) و امتیازنامۀ رِژی (انحصار توتون و تنباکو) مخالفت کردند.[۴۱] در میان اتفاقاتی که در ماجرای نهضت تنباکو موثر بودند می‌توان به مبارزات سیدجمال‌الدین اسد‌آبادی و فتوای میرزای شیرازی اشاره کرد.[۴۲]
تلاش برای براندازی حکومت‌های دست‌نشانده
در ۱۹۳۲م/۱۳۴۰ق عالمانی همچون محمدحسین نائينى، سید ابوالحسن اصفهانی، مهدى خالصى و سيد حسن صدر، با پادشاهی ملک فيصل به‌عنوان دست‌نشاندۀ انگلستان مخالفت کردند.[۴۳] همچنین در سال ۱۹۴۱م و پس از حاکم‌شدن فیصل، قیامی علیه او شکل گرفت و برخی از فقیهان شیعه از جمله سید ابوالحسن اصفهانی، محمدحسین کاشف‌الغطا و عبدالکریم جزایری در حمایت از این قیام، فتوای جهاد دادند.[۴۴]
انقلاب و استقلال‌خواهی خشونت‌پرهیز
به گفتۀ مورخان در قرن نوزدهم میلادی، هندی‌ها تلاش کردند تا از طریق مبارزۀ خشوت‌آمیز، با استعمار مبارزه کنند؛ اما انگلیسی‌ها این شورش را سرکوب کردند.[۴۵] پس از آن، جنبش استقلال‌طلبی هند در قرن بیستم میلادی و با رهبری خشونت‌پرهیز گاندی به نتیجه رسید.[۴۶] البته در این میان، مسلمانان هندوستان نیز خواستار استقلال شدند و از طریق فعالیت‌های حزبیِ خود، کشور پاکستان را تشکیل دادند.[۴۷]
برخی پژوهشگران خشونت‌پرهیزیِ گاندی را با روش امام خمینی در انقلاب اسلامی ایران مقایسه کرده‌اند.[۴۸] امام‌خمینی در بسیاری از سخنرانی‌ها و مکتوبات خود، استعمار را مایۀ غارت ثروت ملی، وابستگی اقتصادی، تباهی فرهنگ و ارزش‌های بومی، دین‌ستیزی و تفرقه‌افکنیِ مذهبی برشمرده است.[۴۹] وی سلسلۀ پهلوی را دست‌نشاندۀ استعمارگران می‌دانست؛[۵۰] اما به گفتۀ پژوهشگران، امام خمینی در روش مبارزاتی خود اعتقادی به حرکت‌های مسلحانه نداشت.[۵۱]
شیوه‌های استعمار
تصرف یا تجزیۀ سرزمین‌ها
یکی از اولین روش‌های استعماری را تصرف یک سرزمین برشمرده‌اند.[۵۲] برای مثال، استعمارگران پرتغالی‌ها در قرن شانزدهم میلادی جزایری همچون هرمز و بحرین را به تصرف خود درآورند.[۵۳] همچنین گزارش شده که در ابتدای قرن بیستم ۹۰درصد خاک آفریقا تحت استعمار بود.[۵۴] استعمارگران اروپایی قلمرو عثمانی را اشغال و سپس تجزیه کردند و کشورهای جدیدی مانند عراق، سوریه، و لبنان را شکل دادند.[۵۵] این رویّه بعد از جنگ جهانی دوم، با تأسیس اسرائیل ادامه یافت.[۵۶] در ایران دورۀ قاجار نیز انگلستان برای حفظ تسلطش بر هند و در رقابت با فرانسه و روسیه، به جزایر خلیج‌فارس حمله کرد و سپس طی عهدنامۀ پاریس، افغانستان را از ایران جدا نمود.[۵۷]
تغییر فرهنگ بومی
ایجاد تغییرات فرهنگی در مناطق مستعمره را یکی از روش‌های تسلط استعماری برشمرده‌اند.[۵۸] همچنین می‌گویند ترویج بی‌بندوباری، تضعیف ارزش‌های بومی و تغییر نظام ارزش‌های اخلاقی از مصادیق تغییرات فرهنگی استعمارگران است.[۵۹] به‌عنوان مثال انگلیسی‌ها در هند به دنبال تثبیت زبان هندی، و در مقابل، مسلمانان خواستار تثبیت زبان اردو بودند؛ به همین دلیل مسلمانان هند مؤسساتی تأسیس کردند تا زبان اردو را ترویج کنند.[۶۰] فرانسه نیز در لبنان و سوریه سعی کرد زبان فرانسوی را گسترش دهد و علاوه بر آن، شیوۀ زندگی اروپایی را در این مناطق رواج دهد.[۶۱]
استعمار اقتصادی
از شیوه‌های استعمار اقتصادی می‌توان به غارت منابع و مالیات‌ستانی از تجار و بازرگانان اشاره کرد.[۶۲] برای مثال، هدف استعمارگرانِ جزایر خلیج فارس را اخذ مالیات از تجار خلیج فارس، تسلط بر کشتیرانیِ اقیانوس هند و کنترل عواید صید مروارید ذکر کرده‌اند.[۶۳] همچنین طی جنگ جهانی دوم، روسیه و انگلستان شمال و جنوب ایران را اشغال کردند و منافع اقتصادی، تجاری و نظامی این مناطق را تحت تسلط خود گرفتند.[۶۴]
از روش‌های غیرمستقیمِ استعمار نیز به مواردی همچون تک‌محصولی‌کردن کشاورزی، وابستگی نظام تولیدِ مستعمره به کشور استعمارگر و تحمیل نظام توسعه اشاره شده است.[۶۵] برای مثال، طبق گفتۀ پژوهشگران، دلیلِ اینکه قراردادهای خارجیِ دوران قاجار، کشورِ ایران را به وضعیتی شبه‌استعماری تبدیل کرده بود، این بود که صادرات مواد خام، به‌سرعت رو به رشد بود و از صادرات تولیدات ایرانی کاسته می‌شد.[۶۶] همچنین یکی از اولین اقدامات استعمارگرانِ انگلیسی در هند و بنگلادش، نابودسازی صنعت و کشاورزی محلی و سوق‌دادن مردم محلی به خام‌فروشی مواد اولیه بود.[۶۷] گفته‌اند این سیاست منجر به قحطی‌هایی بزرگ شد و برای مثال، فقط بین ۱۸۸۰م تا ۱۹۲۰م بیش از صد میلیون هندی بر اثر این قحطی‌های ساختگی جان باختند.[۶۸]
پانویس
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۱۹.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۲۰.
- ↑ طرفداری، «حضور نخستین استعمارگران اروپایی در خلیج فارس: سرآغاز رویارویی دو نظام اقتصاد سنتی شرق و اقتصاد بورژوازی غرب»، ص۵۲.
- ↑ طرفداری، «حضور نخستین استعمارگران اروپایی در خلیج فارس: سرآغاز رویارویی دو نظام اقتصاد سنتی شرق و اقتصاد بورژوازی غرب»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ طرفداری، «حضور نخستین استعمارگران اروپایی در خلیج فارس: سرآغاز رویارویی دو نظام اقتصاد سنتی شرق و اقتصاد بورژوازی غرب»، ص۵۷.
- ↑ Warmington, Et al, "North Africa after 1830"; منصورالاجداد و طرفداری، «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود»، ص ۱۰۷؛ حیدری، «روحانیت و تحریم تنباکو»، ص۸۰؛ الکاتب، تجربه الثوره الاسلامیه فی العراق، ۱۹۸۱م، ص۵۲.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۰.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۹۷-۱۰۰.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۴-۱۰۷.
- ↑ طرفداری، «حضور نخستین استعمارگران اروپایی در خلیج فارس: سرآغاز رویارویی دو نظام اقتصاد سنتی شرق و اقتصاد بورژوازی غرب»، ص۵۶.
- ↑ Warmington, Et al, "North Africa after 1830".
- ↑ منصورالاجداد و طرفداری، «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود»، ص ۱۰۷؛ حیدری، «روحانیت و تحریم تنباکو»، ص۸۰؛ الکاتب، تجربه الثوره الاسلامیه فی العراق، ۱۹۸۱م، ص۵۲.
- ↑ بیگی، «تاریخچۀ حضور بیگاناگان در خلیج فارس»، سایت دانشگاه امام صادق(ع).
- ↑ «استعمار نو 53 سال در ایران حکومت کرد»، ایبنا.
- ↑ حیدری، «روحانیت و تحریم تنباکو»، ص۸۰.
- ↑ عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۱۴۷۴.
- ↑ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۹؛ فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۱۸۲ و ۲۶۹؛ سرشار، خاطرات شعبان جعفری، ۱۳۹۹ش، ص۱۶۰.
- ↑ خراسانی و مرزه «بسترهای تضاد و مقاومت گفتمان شیعی در عراق معاصر»، ص۱۰۲.
- ↑ مظلومیت تاریخی شیعه؛ میرعلی و رضایی، «وجوب حفظ دارالاسلام»، ص۱۶.
- ↑ مظلومیت تاریخی شیعه؛ میرعلی و رضایی، «وجوب حفظ دارالاسلام»، ص۱۶.
- ↑ ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۳۵.
- ↑ الکاتب، تجربه الثوره الاسلامیه فی العراق، ۱۹۸۱م، ص۵۲.
- ↑ منصورالاجداد و طرفداری، «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود»، ص۹۸-۹۹.
- ↑ منصورالاجداد و طرفداری، «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود»، ص۱۰۲.
- ↑ منصورالاجداد و طرفداری، «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود»، ص ۱۰۵.
- ↑ منصورالاجداد و طرفداری، «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود»، ص ۱۰۷.
- ↑ McDonnell, The West's Colonization of Muslim Land and the Rise of Islamic Fundamentalis, peace university.
- ↑ McDonnell, The West's Colonization of Muslim Land and the Rise of Islamic Fundamentalis, peace university.
- ↑ «استعمار شهرک‌نشین چیست؟»، خبرگزاری میزان.
- ↑ «استعمار شهرک‌نشین چیست؟»، خبرگزاری میزان.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۲۶۳.
- ↑ دادفر و نعمتی، «مراجع ایرانی و قیام ۱۹۲۰ شیعیان عراق.»، ص۸۲.
- ↑ رهیمی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۲-۱۴۳.
- ↑ رهیمی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۸۰ش، ص۱۸۹
- ↑ Nakash, The Shi'is of Iraq, p.215-217; Litvak, A Failed Manipulation, p.74-78.
- ↑ Litvak, A Failed Manipulation, p.74-78 & 84-86; Nakash, The Shi'is of Iraq, p.215-217& 227-228.
- ↑ رهیمی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۶.
- ↑ حاتمی و بهشتی‌سرشت، «تقابل و تعامل آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و سید محمدکاظم یزدی در جریان انقلاب مشروطه»، ص۱۵-۱۶.
- ↑ خراسانی و مرزه «بسترهای تضاد و مقاومت گفتمان شیعی در عراق معاصر»، ص۱۱۵.
- ↑ قدیمی قیداری، «رویکردهای مورخان قاجاری به اروپا و استعمار»، ص۸۰-۸۱.
- ↑ چراغی کوتیانی، «علمای عصر مشروطه و سلطنت قاجار؛ تعامل ها و تقابل ها»، ص۱۱۶؛ محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۱۳۵۰ش، ص۸۷۰؛ جهانی، «امتیاز رویتر سند استعمار اگلیس علیه قاجاریه»، ایرنا.
- ↑ کدی، تحریم تنباکو در ایران، صص۵۷-۵۸.
- ↑ فراهانی، روز شمار تاريخ معاصر ايران، ۱۳۸۵، ج۱، ص۵۶۰؛ آل فرعون الحقائق الناصعة فی الثورة العراقیة، ۱۹۹۵م، ص۵۱۶، ۵۳۲.
- ↑ خسروشاهی، «فتوای علمای بزرگ برای مبارزه بادشمن»، ص ۲۸-۳۱.
- ↑ Chandra, India's Struggle for Independence, p. 600
- ↑ موسوی جشنی، «مطالعه تطبیقی رویکرد امام خمینی(س) و مهاتما گاندی به عدم خشونت»، ص۱۱۹.
- ↑ نویسنده: شاپوریان «استقلال پاکستان» ص۲۱.
- ↑ موسوی جشنی، «مطالعه تطبیقی رویکرد امام خمینی(س) و مهاتما گاندی به عدم خشونت»، ص۱۰۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفۀ امام، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۳۸۰-۳۸۵ و ج۲۱، ص۴۱۴-۴۲۰؛ کورانی، «امام خمینی (ره) و استعمار، دیدگاهها و راهکارهای مبارزه با آن»، پرتال امام خمینی(ره).
- ↑ مینی، صحیفۀ امام، ۱۳۸۹ش، ج۹، ص۹۷.
- ↑ موسوی جشنی، «مطالعه تطبیقی رویکرد امام خمینی(س) و مهاتما گاندی به عدم خشونت»، ص۱۲۳.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۰.
- ↑ بیگی، «تاریخچۀ حضور بیگانگان در خلیج فارس»، سایت دانشگاه امام صادق(ع).
- ↑ احمد ساعى، درآمدى بر شناخت مسائل اقتصادى سياسى جهان سوم، ۱۳۷۵ش، ص۲۸.
- ↑ «مراحل تجزیه جهان اسلام توسط استعمار در عصر معاصر»، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ «مراحل تجزیه جهان اسلام توسط استعمار در عصر معاصر»، خبرگزاری دفاع مقدس.
- ↑ آهنگران و دیگران، «بازکاوی نقش انگلستان و کمپانی هند شرقی در جدایی افغانستان از ایرانِ دورۀ قاجار»، ص۱۱۰-۱۱۵.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۹۷.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۹۷-۱۰۰.
- ↑ هاردی، مسلمانان هند بریتانیا، ۱۳۶۹ش، ص۱۸۹-۱۹۲.
- ↑ حسن على‌زاده، فرهنگ خاص علوم سياسى، ۱۳۸۱ش، ص ۷۳.
- ↑ قاسمیان، «بررسی تأثیرات اجتماعی و اقتصادی ظهور استعمار...»، ص۸۷-۸۹، «اشغال ایران توسط متفقین، علل و پیامدها»، ایسنا؛ بیگی، «تاریخچۀ حضور بیگانگان در خلیج فارس»، سایت دانشگاه امام صادق(ع)؛
- ↑ قاسمیان، «بررسی تأثیرات اجتماعی و اقتصادی ظهور استعمار...»، ص۸۷-۸۸.
- ↑ «اشغال ایران توسط متفقین، علل و پیامدها»، ایسنا.
- ↑ اسکندری، شناخت استعمار، ۱۳۸۹ش، ص۱۰۴-۱۰۷.
- ↑ احمدی اختیار و دهقان‌نژاد «تحلیلی بر قرارداد گمرکی ایران و روسیه در دوره قاجار»، ص۱۷-۱۸.
- ↑ «an overview of european invasion of islamic world»; pbs.com.
- ↑ Sullivan & Hickel, How British colonialism killed 100 million Indians in 40 years, aljazeera.
منابع
- «آشنایی گذرا و کوتاه با جمعیت فدائیان اسلام»، مرکز بررسی اسناد تاریخی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، مشهد، نقباء البشر فی القرن الرابع العشر، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق.
- آل فرعون، فریق مزهر، الحقائق الناصعة فی الثورة العراقیة سنة ۱۹۲۰ و نتائجها، بغداد، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
- آهنگران، امیر و دیگران، «بازکاوی نقش انگلستان و کمپانی هند شرقی در جدایی افغانستان از ایرانِ دورۀ قاجار»، پژوهش‌های تاریخی», شماره ۳، آذر ۱۳۹۴ش.
- احمدی اختیار، مهدی و مهدی دهقان‌نژاد، «تحلیلی بر قرارداد گمرکی ایران و روسیه در دوره قاجار»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۲۱، بهار ۱۳۸۸ش.
- اسکندری، مصطفی، شناخت استعمار، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۳۸۹ش.
- «استعمار شهرک‌نشین چیست؟»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۳ شهریور ۱۴۰۳ش، ۱۸ مهر ۱۴۰۳ش.
- «اشغال ایران توسط متفقین، علل و پیامدها»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۳ شهریور ۱۴۰۳ش، ۱۸ مهر ۱۴۰۳ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- جهانی، فرشته، «امتیاز رویتر؛ سند استعمار انگلیس علیه قاجاریه »، ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۸ مهر ۱۴۰۳ش.
- حاتمی، حسین و حسن بهشتی‌سرشت، «تقابل و تعامل آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و سید محمدکاظم یزدی در جریان انقلاب مشروطه»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره ۷۱، ۱۳۸۷ش.
- حیدری، اصغر، «روحانیت و نهضت تحریم تنباکو»، تاریخ معاصر ایران، شماره ۴۲، تابستان ۱۳۸۶ش.
- خراسانی، رضا و محمدحسین مرزه، «بسترهای تضاد و مقاومت گفتمان شیعی در عراق معاصر»، رهیافت‌های سیاسی و بین المللی، شماره ۷۲، زمستان ۱۴۰۱ش.
- خسروشاهی، سید هادی، «فتاوای علمای بزرگ برای جهاد با دشمن»، درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره ۲، فروردین ۱۳۴۱ش.
- دادفر، سجاد و نورالدین نعمتی، «مراجع ایرانی و قیام ۱۹۲۰ شیعیان عراق»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، شماره ۹، بهار ۱۳۹۲ش.
- رهیمی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی در عراق: ۱۹۰۰-۱۹۲۴، ترجمۀ جعفر دلشاد، اصفهان، انتشارات جهارباغ، ۱۳۸۰ش.
- ساعی، احمد، درآمدی بر شناخت مسائل اقتصادی سیاسی جهان سوم، تهران، قومس، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- شاپوریان، علی‌محمد، «استقلال پاکستان»، هلال، شماره ۸۲، مرداد و شهریور ۱۳۴۷ش.
- علی‌زاده، حسن، فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران، روزبه، ۱۳۸۱ش.
- فراهانی، حسن، روز شمار تاریخ معاصر ایران، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۵ش.
- قاسمیان، سلمان، «بررسی تأثیرات اجتماعی و اقتصادی ظهور استعمار بر شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس در عصر صفوی»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره ۴۷، تابستان ۱۴۰۱ش.
- قدیمی قیداری، عباس، «رویکردهای مورخان قاجاری به اروپا و استعمار»، جستارهای تاریخی، شماره ۱، ۱۳۸۹ش.
- کدی، نیکی، تحریم تنباکو در ایران، ترجمۀ شاهرخ قائم مقامی، تهران، ۱۳۵۸ش.
- کورانی، حسین، «امام خمینی(ره) و استعمار، دیدگاهها و راهکارهای مبارزه با آن»، پرتال امام خمینی(ره)، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
- منظورالاجداد، محمدحسین ومنصور طرفدارای، «استعمار انگلیس و حکومت شیعی اود (۱۷۲۲-۱۸۵۶م)»، شیعه‌شناسی، شماره ۲۷، پاییز ۱۳۸۸ش.
- موسوی جشنی، سید صدرالدین و محمد‌معین گلباغ، «مطالعه تطبیقی رویکرد امام خمینی(س) و مهاتما گاندی به عدم خشونت»، پژوهشنامه متین، شماره ۷۱، تابستان ۱۳۹۵ش.
- ویلی، جویس، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.
- هاردی، پیتر، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمۀ حسن لاهوتی، مشهد، ۱۳۶۹ش.
- an overview of european invasion of islamic world, pbs.com.
Chandra, Bipan, India's Struggle for Independence, New Delhi: Penguin Books, 1989.
- Litvak, Meir, A Failed Manipulation: The British, the Oudh Bequest and the Shī'ī 'Ulamā' of Najaf and Karbalā, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol.27, No.1, May, 2000.
- McDonnell, The West's Colonization of Muslim Land and the Rise of Islamic Fundamentalis, peace university.
- Nakash, Yitzhak, The Shi'is of Iraq Paperback, US, Princeton University Press, 2003.
- Sullivan, d. & Hickel, j. How British colonialism killed 100 million Indians in 40 years, aljazeera.
- Warmington, Brian H. , Brett, Michael and Abun-Nasr, Jamil M. North Africa after 1830, Encyclopedia Britannica.