سرمه کشیدن

سُرمِه‌کشیدن یا اِکتحال از سنت‌های پیامبر اسلام(ص) و امامان شیعه است که دیگران را به انجام آن سفارش می‌کردند. در روایات برای اکتحال فایده‌های مادی و معنوی چون پیشگیری و درمان برخی بیماری‌های چشم و کمک به عبادت و شب زنده‌داری ذکر شده است.

برای سرمه‌کشیدن در فقه احکامی ذکر شده است. عده‌ای از فقیهان آن را از زینت‌های ممنوعه زنان در برابر نامحرم نمی‌دانند. سرمه‌کشیدن برای روزه‌دار در صورتی که بو یا مزه آن به حلق برسد مکروه است. همچنین عده‌ای آن را مانع رسیدن آب وضو به بدن می‌دانند. اکتحال از محرمات اِحرام است.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

سرمه‌دان از جنس سنگ متعلق به قرن ۴ تا ۶ قمری و مربوط به ایران و آسیای میانه.

سرمه‌کشیدن چشم که به آن در فقه اکتحال گفته می‌شود،^[۱] از روش‌های زینت^[۲] و از اعمال مستحبی است که مردان و زنان به انجام آن سفارش شده‌اند.^[۳] در روایات اسلامی به فایده‌های سرمه برای چشم اشاره شده^[۴] و در برخی از آنها این کار برای پیشگیری^[۵] و درمان برخی از بیماری‌های چشم سفارش شده است.^[۶] همچنین رشد مژه‌ها، تیزبینی چشم،^[۷] خارج شدن گردوخاک از چشم،^[۸] کمک به شب‌زنده‌داری،^[۹] سجده‌های طولانی^[۱۰] و نورانیت سیمای انسان با سرمه کشیدن هنگام خواب^[۱۱] از فوائد سرمه‌کشیدن در روایات است. بر پایه روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، سرمه‌کشیدن در شب برای بدن مفید و در روز زینت است.^[۱۲]

در منابع اسلامی از سرمه‌کشیدن به‌عنوان یکی از سنت‌ها در سیره نبوی یاد شده^[۱۳] و ائمه(ع) نیز بر آن سفارش کرده^[۱۴] و آن را از نشانه‌های ایمان دانسته^[۱۵] و یاران خود را به سرمه‌کشیدن تشویق می‌کرده‌اند.^[۱۶] برخی از کتب روایی، فصلی را به روایات مرتبط با سرمه‌کشیدن اختصاص داده‌اند.^[۱۷]

در برخی از روایات به جنس سرمه،^[۱۸] ^{[یادداشت ۱]} مقدار مصرف^[۱۹] و زمان سرمه کشیدن^[۲۰] توجه شده و به دعایی خاص هم به هنگام سرمه کشیدن اشاره کرده‌اند.^[۲۱]^{[یادداشت ۲]}

احکام فقهی سرمه

از سرمه کشیدن در ابواب مختلف فقهی سخن به میان آمده است:

در احکام پوشش

از نظر بیشتر فقیهان، استفاده از سرمه برای زنان در برابر نامحرم در صورتی که زینت محسوب شود، جایز نیست^{[نیازمند منبع]}با این حال، از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی، سرمه جزو زینت‌های ممنوعه برای زنان در برابر نامحرم نیست.^[۲۲] برخی از محققان نیز سرمه‌کشیدن را از مصادیق «إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها» (زینت‌هایی که پوشاندنشان بر زنان در برابر نامحرم واجب نیست) در آیه «وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلّا ما ظَهَرَ مِنْها»^[۲۳] دانسته‌اند^[۲۴] در تفسیر آیه مذکور روایتی از امام صادق(ع)^[۲۵] و امام باقر(ع) نقل شده^[۲۶] که سرمه چشم از زینت‌های ظاهری مباح برای زنان، معرفی شده است. همچنین استفاده از سرمه از محرمات زمان عِدّه نیز محسوب می‌شود.^[۲۷]

در احرام

در حرام یا مکروه بودن استفاده از سرمه سیاه در حال احرام اختلاف‌نظر وجود دارد.^[۲۸] عده‌ای از فقها کشیدن سرمه سیاه در حال احرام را برای مردان و زنان^[۲۹] حرام دانسته‌اند،^[۳۰] حتی اگر به قصد زینت نباشد.^[۳۱] با این حال اگر کسی مجبور به استفاده از سرمه در احرام باشد، حرام نخواهد بود.^[۳۲]

عده‌ای برای حرمت سرمه‌کشیدن در حال احرام ادعای شهرت و اجماع کرده‌اند،^[۳۳] هر چند شیخ طوسی آن را از مکروهات احرام دانسته است.^[۳۴] در برخی از کتاب‌های روایی همچون وسائل الشیعه^[۳۵] و مستدرک الوسائل^[۳۶] فصلی به روایات حرام بودن اکتحال در احرام اختصاص یافته است.

بعضی از فقها معتقدند که سرمه‌کشیدن در حال احرام کَفّاره ندارد، اما اگر بوی خوشی داشته باشد بنا بر اقوی کفاره خواهد داشت.^[۳۷]

در روزه و وضو

عده‌ای سرمه‌کشیدن در حال روزه را جایز و عده‌ای دیگر آن را از مبطلات روزه دانسته‌اند؛^[۳۸] اما شماری از فقها معتقدند که سرمه‌کشیدن روزه‌دار در صورتی که مزه یا بوی آن به حلق برسد، مکروه است.^[۳۹] همچنین سرمه از موانع رسیدن آب وضو به بدن دانسته شده است.^[۴۰]

جستارهای وابسته

آرایش زنان

پانویس

↑ وجدانی فخر، الجواهر الفخریة، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۵۵.
↑ عاملی، معالم الدین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۰۶؛ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۲۲، ص۶۹.
↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۹۶.
↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۲؛ شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
↑ ابنا بسطام، طب الأئمة، ۱۴۱۱ق، ص۸۳؛ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۶.
↑ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۵.
↑ ابن حیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۴۶.
↑ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۵.
↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۶۱.
↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۲۳۷.
↑ عاملی، معالم الدین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۰۶؛ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۶۱.
↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۹۶.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.
↑ حرعاملی، هدایة الأمة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۵۰؛ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۶.
↑ حر عاملی، هدایة الأمة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۴۹.
↑ برای نمونه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.
↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۹، ص۲۸۷.
↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۶.
↑ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۷.
↑ مکارم شیرازی، استفتاءات جديد، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۳۲.
↑ سوره نور، آیه۳۱.
↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، قم، ج۵۴، ص۱۵۵.
↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۲۱؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۴۳۰؛ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۹۷.
↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱، ص۳۳.
↑ نگاه کنید به نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۲، ص۲۳۶؛ بنی‌هاشمی خمینی. رساله توضیح المسائل (مراجع)، دفتر انتشارات اسلامی، ج۲، ص۵۲۷.
↑ جمعی از پژوهشگران، موسوعه الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳، ج۶، ص۶۱۳.
↑ جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۶، ص۶۱۳؛ امام خمینی، مناسک حج، بی‌تا، ص۱۰۱؛ خامنه‌ای، مناسک حج، بی‌تا، ص۲۶.
↑ وجدانی‌فخر، الجواهر الفخریة، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۵۵؛ شیخ انصاری، مناسک حج محشی، ۱۴۲۵ق، ص۳۶؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۱، ص۴۲۲؛ خامنه‌ای، مناسک حج، بی‌تا، ص۲۶؛ وحید خراسانی، مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۴؛ محمودی، مناسک عمره مفرده محشی، ۱۴۲۹ق، ص۶۵-۶۶.
↑ جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۶، ص۶۱۳؛ امام خمینی، مناسک حج، بی‌تا، ص۱۰۱؛ خامنه‌ای، مناسک حج، بی‌تا، ص۲۶.
↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۱، ص۴۲۲؛ محمودی، مناسک عمره مفرده محشی، ۱۴۲۹ق، ص۶۵-۶۶.
↑ جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۶، ص۶۱۳.
↑ طوسی، الجمل و العقود، ۱۳۸۷ق، ص۱۳۶.
↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۶۸.
↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۲۱۷.
↑ وجدانی‌فخر، الجواهر الفخریة، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۵۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۱، ص۴۲۲؛ محمودی، مناسک عمره مفرده محشی، ۱۴۲۹ق، ص۶۵-۶۶.
↑ لاری، مجموعه مقالات، ۱۴۱۸ق، ص۵۹۱.
↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۱۷۸؛ امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۳۴۵.
↑ فیاض، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۴۰.

یادداشت

↑ إثمد نوعی سرمه است که در روایات به استفاده از آن سفارش شده است. (برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.) برخی معتقدند إثمد سنگی است که در کوه‌های اصفهان قرار دارد (زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج‏۱۵، ص۶۴۹.) و به کحل اصفهان نیز شناخته می‌شود. (ازدی، کتاب الماء، ۱۳۸۷ش، ج‏۳، ص۱۱۰۲)
↑ اللهم إنی أسألک بحق محمد وآل محمد أن تصلی علی محمد وآل محمد و أن تجعل النور فی بصری و البصیرة فی دینی و الیقین فی قلبی و الاخلاص فی عملی و السلامة فی نفسی و السعة فی رزقی و الشکر لک أبدا ما أبقیتنی. خدایا از تو درخواست می کنم به حق محمد و آل محمد (ص)که درود فرستی بر محمد و آل محمد (ص) و نور در چشم ظاهر من قرار دهی و بصیرت و معرفت در دینم و یقین کامل در دل من و اخلاص در عمل من و سلامتی در شخص من و وسعت در رزق من عطا فرمایی و به سپاسگزاری تو باشم مادامی که مرا باقی داری.

منابع

ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق.
ابنا بسطام، عبدالله و حسین، طبّ الأئمة(ع)، قم، دارالشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.
ازدی، عبدالله بن محمد، کتاب الماء، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل - دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۳۸۷ش.
امام خمینی، سید روح‌الله موسوی، مناسک حج، بی‌جا، بی‌تا.
امام خمینی، سید روح‌اللّه موسوی، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.
امام خمینی، سید روح‌اللّه موسوی، توضیح المسائل (محشّی - امام خمینی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
امام خمینی، سید روح‌اللّه موسوی، توضیح المسائل، بی‌جا، ۱۴۲۶ق.
بنی‌هاشمی خمینی، محمدحسن، رساله توضیح المسائل (مراجع)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
جمعی از پژوهشگران زیر نظر شاهرودی، سید محمود هاشمی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۴۲۶ق.
جمعی از پژوهشگران زیر نظر شاهرودی، سید محمود هاشمی، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل‌البیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۴۲۳ق.
جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، فارسی، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، بی‌تا.
حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
حرعاملی، محمد بن حسن، هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة - منتخب المسائل، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
خامنه‌ای، سید علی، مناسک حج، بی‌جا، بی‌تا.
زبیدی، محمدمرتضی، تاج‌العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
شیخ انصاری، مرتضی، مناسک حج (محشی)، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۲۵ق.
شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
شیخ صدوق، محمّد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دارالشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، قم، الشریف الرضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
طوسی، محمد بن حسن، الجمل و العقود فی العبادات، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه فردوسی، ۱۳۸۷ق.
عاملی، حسن بن زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین (قسم الفقه)، قم، مؤسسة الفقه للطباعة و النشر، ۱۴۱۸ق.
فیاض، محمداسحاق، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات مجلسی، ۱۴۲۶ق.
فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی‏، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر، ۱۴۱۵ق.
قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق طیّب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
لاری، سید عبدالحسین، مجموعه مقالات، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۸ق.
مجلسی اول، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
محمود، عبدالرحمان، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، بی‌جا، بی‌تا.
محمودی، محمدرضا، مناسک عمره مفرده (محشی)، قم، نشر مشعر، ۱۴۲۹ق.
مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جديد، تهيه و تنظيم: ابوالقاسم عليان‌نژادى‌، قم، مدرسه الامام على بن ابى‌طالب( ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق: محمود قوچانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش
نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
وجدانی‌فخر، قدرت الله، الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة، قم، انتشارات سماء قلم، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.
وحید خراسانی، حسین، مناسک حج، قم، مدرسة الإمام باقر العلوم(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۲۸ق.

جواهر الکلام

[1] وجدانی فخر، الجواهر الفخریة، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۵۵.

[2] عاملی، معالم الدین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۰۶؛ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۲۲، ص۶۹.

[3] نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۹۶.

[4] برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۲؛ شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.

[5] شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.

[6] ابنا بسطام، طب الأئمة، ۱۴۱۱ق، ص۸۳؛ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۶.

[7] طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۵.

[8] ابن حیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۴۶.

[9] طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۵.

[10] مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۶۱.

[11] شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۲۳۷.

[12] عاملی، معالم الدین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۹۰۶؛ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۴۶۱.

[13] نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۹۶.

[14] کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.

[15] حرعاملی، هدایة الأمة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۵۰؛ طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۶.

[16] حر عاملی، هدایة الأمة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۴۹.

[17] برای نمونه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.

[18] کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.

[20] مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۹، ص۲۸۷.

[21] برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۶.

[22] طبرسی، مکارم الأخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۷.

[24] مکارم شیرازی، استفتاءات جديد، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۳۲.

[25] سوره نور، آیه۳۱.

[26] جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل‌بیت(ع)، قم، ج۵۴، ص۱۵۵.

[27] کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۲۱؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۴۳۰؛ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۹۷.

[28] قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱، ص۳۳.

[29] نگاه کنید به نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۲، ص۲۳۶؛ بنی‌هاشمی خمینی. رساله توضیح المسائل (مراجع)، دفتر انتشارات اسلامی، ج۲، ص۵۲۷.

[30] جمعی از پژوهشگران، موسوعه الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳، ج۶، ص۶۱۳.

[31] جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۶، ص۶۱۳؛ امام خمینی، مناسک حج، بی‌تا، ص۱۰۱؛ خامنه‌ای، مناسک حج، بی‌تا، ص۲۶.

[32] وجدانی‌فخر، الجواهر الفخریة، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۵۵؛ شیخ انصاری، مناسک حج محشی، ۱۴۲۵ق، ص۳۶؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۱، ص۴۲۲؛ خامنه‌ای، مناسک حج، بی‌تا، ص۲۶؛ وحید خراسانی، مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۴؛ محمودی، مناسک عمره مفرده محشی، ۱۴۲۹ق، ص۶۵-۶۶.

[33] جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۶، ص۶۱۳؛ امام خمینی، مناسک حج، بی‌تا، ص۱۰۱؛ خامنه‌ای، مناسک حج، بی‌تا، ص۲۶.

[34] امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۱، ص۴۲۲؛ محمودی، مناسک عمره مفرده محشی، ۱۴۲۹ق، ص۶۵-۶۶.

[35] جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۶، ص۶۱۳.

[36] طوسی، الجمل و العقود، ۱۳۸۷ق، ص۱۳۶.

[37] حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۴۶۸.

[38] نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۲۱۷.

[39] وجدانی‌فخر، الجواهر الفخریة، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۵۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، قم، ج۱، ص۴۲۲؛ محمودی، مناسک عمره مفرده محشی، ۱۴۲۹ق، ص۶۵-۶۶.

[40] لاری، مجموعه مقالات، ۱۴۱۸ق، ص۵۹۱.

[41] جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۱۷۸؛ امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۳۴۵.

[42] فیاض، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۶ق، ص۴۰.

[19] إثمد نوعی سرمه است که در روایات به استفاده از آن سفارش شده است. (برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹۳.) برخی معتقدند إثمد سنگی است که در کوه‌های اصفهان قرار دارد (زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج‏۱۵، ص۶۴۹.) و به کحل اصفهان نیز شناخته می‌شود. (ازدی، کتاب الماء، ۱۳۸۷ش، ج‏۳، ص۱۱۰۲)

[23] اللهم إنی أسألک بحق محمد وآل محمد أن تصلی علی محمد وآل محمد و أن تجعل النور فی بصری و البصیرة فی دینی و الیقین فی قلبی و الاخلاص فی عملی و السلامة فی نفسی و السعة فی رزقی و الشکر لک أبدا ما أبقیتنی. خدایا از تو درخواست می کنم به حق محمد و آل محمد (ص)که درود فرستی بر محمد و آل محمد (ص) و نور در چشم ظاهر من قرار دهی و بصیرت و معرفت در دینم و یقین کامل در دل من و اخلاص در عمل من و سلامتی در شخص من و وسعت در رزق من عطا فرمایی و به سپاسگزاری تو باشم مادامی که مرا باقی داری.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[یادداشت ۱]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[یادداشت ۲]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

ن ب و آداب اسلامی
دعا	تباکی • بکاء • حضور قلب
زیارت	اذن دخول • زیارت‌نامه • نماز زیارت
معاشرت	سلام • تشییع جنازه • صله رحم • اذن دخول • اصلاح ذات البین • حلالیت‌طلبی • امانت‌داری • انصاف • عقد اخوت • خواستگاری • عیادت بیمار • مهمان‌نوازی • یتیم‌نوازی• جدال احسن • فاتحه‌خوانی • اطعام مسکین • اطعام • مصافحه • همسایه‌داری • همزیستی مسالمت‌آمیز • نوع‌دوستی
قرائت قرآن	استعاذه • تجوید • ترتیل • تلاوت قرآن • وضو
وابسته	استخاره • ختنه • ولیمه • حجامت • عقیقه • سرمه کشیدن • سحرخیزی • التماس دعا • ان شاء الله • قیلوله
اخلاق • اخلاق (عمودی) • کتاب‌های اخلاقی شیعه • آیات و احادیث اخلاقی