حلف
حِلْف یا هم‌پیمانی از پیمان‌های رایج میان افراد و قبیله‌ها در دوران جاهلیت بود. این سنت اجتماعی اهدافی چون گرفتن خون‌بها، انتقام، غارتگری، دفاع از مظلوم و معیشت عرب را تأمین می‌کرد. در اجرای حلف، هم‌پیمانان بر وفاداری به مفاد پیمان سوگند یاد می‌کردند و سپس آن را به صورت مکتوب ثبت کرده و بعد آن را اعلام عمومی می‌کردند. سوگند نیز صیغه مشخصی نداشت و به بتها، کعبه، لفظ الله و نام پدران و اجداد سوگند یاد می‌شد.
حلف الفضول، حلف المطیبین و حلف الاحلاف از مهم‌ترین هم‌پیمانی‌های عرب شمرده شده‌اند. گفته شده پیامبر(ص) در ۲۵ سالگی با هدف دفاع از مظلومان در حلف الفضول حضور یافت. امام حسین(ع) هم در نزاعی که با ولید بن عتبه حاکم مدینه داشت او را به اجرای حلف الفضول تهدید کرد.
در باور رسول جعفریان دو عامل دعوت اسلام به وحدت و تشکیل دولت مرکزی توسط پیامبر(ص) به موضوع حلف در جامعه عرب پایان داد.
اهمیت
حِلْف در جامعه دوران جاهلیت که از ساختار نظام قبیله‌ای پیروی می‌کرد، نقش مهمی داشت و تأمین امنیت و اقتصاد قبایل را عهده‌دار بود.[۱] هم‌پیمانی با قبیله جدید بهره‌مندی از همه حقوق اختصاصی آن را به‌دنبال داشت.[۲] این سنت اجتماعی با اهدافی چون گرفتن خون‌بها، انتقام، غارتگری، یافتن چراگاه، حفظ حریم[۳] و دفاع از مظلوم[۴] شکل می‌گرفت.
مفهوم‌شناسی
حِلْف به معنای عهد و پیمان است و در دوران جاهلیت یکی از پیمان‌های رایج میان افراد و قبیله‌ها بود. دلیل نامگذاری به حلف را سوگند در آغاز پیمان و وعده وفاداری به آن دانسته‌اند.[۵] به گفتهٔ ابن‌منظور، لغت‌شناس عرب، کلمه حِلف در معنای عهد و پیمان به‌کاررفته و در زبان عربی هم‌پیمان را حَلیف می‌گویند. در این نوع پیمان که با قسم (حَلِف) آغاز می‌شود، دو یا چند طرف عهد می‌بندند که همدیگر را یاری کنند و متحد باشند.[۶] برخی تاریخ‌پژوهان اختلاف و نزاع قبایل بر سر مسائل معیشتی را انگیزه پیوستن قبیله‌های ضعیف به یکدیگر یا قبیله‌ای قدرتمند و هم‌پیمانی شمرده‌اند.[۷]
شیوه اجرا
شیوه انجام سنت حلف در منابع تاریخی گزارش شده است. قبایل عرب بیشتر در ماه‌های حرام و بازارهای عمومی و موسمی همچون بازار عُکاظ سنت حلف را اجرا می‌کردند.[۸] گاهی هم حلف در محل اقامت قبیله یا کوهی مشهور در سرزمین آن برگزار می‌شد.[۹] هم‌پیمانی‌های مهم معمولا نزد بتها یا درون معابد صورت می‌گرفت تا حالت قدسی ویژه‌ای پیدا کند.[۱۰] هم‌پیمانان بر وفادارای به مفاد پیمان سوگند یاد می‌کردند و سپس آن را به‌صورت مکتوب ثبت کرده و بعد آن را اعلام می‌کردند.[۱۱] بنابر گزارشی سوگند صیغه مشخصی نداشت و به بتها، کعبه، لفظ الله و نام پدران و اجداد سوگند یاد می‌شد.[۱۲] طرف‌های حلف هنگام هم‌قسم‌شدن دستانشان را در مایعی چون خون، گلاب یا موارد دیگر فرو می‌بردند و به مفاد حلف تا پای جان متعهد می‌شدند.[۱۳] نقض حلف یا پایان حقوق و مسؤولیت‌های حلف را به‌صورت مکتوب اعلام می‌کردند.[۱۴] حلف دارای حرمت خاصی بود. هرگاه کسی پایبند به آن نبود یا در زمان نیاز طرف دیگر پا پس می‌کشید، اهل خیانت و نیرنگ به حساب می‌آمد.[۱۵]
هم‌پیمانی‌های مشهور در جاهلیت
اَحلافی چون حلف الفضول، حلف المطیبین[۱۶] و حلف الاحلاف از مهم‌ترین هم‌پیمانی‌های عرب شمرده شده‌اند.[۱۷] به گفته رسول جعفریان (متولد ۱۳۴۳ش) پژوهشگر و نویسنده حوزه تاریخ، حلف الفضول تنها پیمانی بود که دفاع از مظلوم در برابر ظالم را در بر داشت و تاریخ‌نویسان حلف الفضول را شریف‌ترین پیمان در میان عرب جاهلی توصیف کرده‌اند.[۱۸] پیامبر(ص) در ۲۵ سالگی در این پیمان حضور داشت. بعدها به آن افتخار کرد و اعلام کرد که اگر بار دیگر بدان دعوت شود می‌پذیرد.[۱۹] در زمان امارت ولید بن عتبه بر مدینه میان او و امام حسین(ع) بر سر مالى متعلق به امام اختلافى رخ داد. امام حسین(ع) ولید را تهدید به اجرای حلف الفضول کرد و افرادی هم اعلام آمادگی و یاری نمودند. ولید به ناچار انصاف را رعایت کرد.[۲۰]
حلف پس از اسلام
در باور رسول جعفریان دو عامل دعوت اسلام به وحدت و تشکیل دولت مرکزی توسط پیامبر(ص) به موضوع حلف در جامعه عرب پایان داد.[۲۱] پیامبر(ص) در حدیثی از حلف جدید در دوره اسلام نهی کرد.[۲۲](لا حِلفَ فِی الإسلام) در برخی گزارشات تاریخی در ادامه سخن ایشان عبارتی نقل شده که به حفظ پیمان‌های بسته‌شده در دوران جاهلیت فرمان می‌دهد.[۲۳] رسول جعفریان بخش دوم روایت را به‌دلایلی ناسازگار با عقیده اسلامی می‌داند. در دلایل او حلف بستن امام علی(ع) با مردم یمن، دعوت اسلام به وحدت و تشکیل حکومت مرکزی و استناد به سخنی از پیامبر(ص) آمده که طی آن تنها کلیدداری کعبه و آب‌رسانی به حجاج را رسم باقی‌مانده از جاهلیت برشمرده است.[۲۴] برخی معتقدند خدا در دین اسلام مومنان را برادر قرار داده و تعصبات قومی و حزبی را برانداخته است. بنا‌بر‌این از میان حلف‌ها نیز تنها پیمان حلف الفضول که پیمانی برای حمایت از ستمدیدگان بود استثنا و پایدار شد که هدفش در راستای اهداف اسلام بود.[۲۵] جواد علی(درگذشت ۱۹۸۷م)، تاریخ‌دان نهی پیامبر از حلف را شامل پیمان‌هایی دانسته که مخالف احکام اسلام بود و به فتنه‌گری، قتل و غارت و مانند آن دامن می‌زد.[۲۶]
پانویس
- ↑ علی، المفصل، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۷۰ و ۳۷۲ ـ ۳۷۳.
- ↑ رحمتی، «ساختار اجتماعی ـ سیاسی حجاز قبل از اسلام»، مجله حکومت اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- ↑ ناظمیان فرد، «سنت حلف و کارکردهای آن در عصر جاهلی»، ص۱۳۰.
- ↑ مطهری، «قانون در حجاز عصر جاهلی»، ص۹۲.
- ↑ ناظمیان فرد، «سنت حلف و کارکردهای آن در عصر جاهلی»، ص۱۲۹.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، ج۹، ص۵۳_۵۴.
- ↑ بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۳.
- ↑ ناظمیان فرد، «سنت حلف و کارکردهای آن در عصر جاهلی»، ص۱۳۱.
- ↑ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ج۳، ص۶۱۶.
- ↑ علی، المفصل، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۸۵.
- ↑ ناظمیان فرد، «سنت حلف و کارکردهای آن در عصر جاهلی»، ص۱۳۱.
- ↑ علی، المفصل، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۸۱.
- ↑ رحمتی، «ساختار اجتماعی ـ سیاسی حجاز قبل از اسلام»، مجله حکومت اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- ↑ علی، المفصل، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۸۸ ـ ۳۸۹.
- ↑ علی، المفصل، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۸۹.
- ↑ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ج۳، ص۶۰۴.
- ↑ مطهری، «قانون در حجاز عصر جاهلی»، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۹؛ حلبی، السیرة الحلبیه، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ ابن‌حبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۰۵ق، ص۱۸۶_۱۸۸.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۷۰؛ حلبی، السیرة الحلبیه، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۱.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۲۶۳؛ ابن‌حبیب، المنمق، ۱۴۰۵ق، ص۲۶۱؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۱.
- ↑ ابن‌حبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۰۵ق، ص۲۶۱؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۵۱.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۱.
- ↑ سهیلی، الروض الأنف، ج۱، دار الکتب العلمیه، ص۲۴۷ ـ ۲۴۸؛ جعفریان، سیره رسول خدا، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۱.
- ↑ علی، المفصل، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۳۸۷.
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌حبیب بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق فی أخبار قریش، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۵ق.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- بکری، عبدالله بن عبد العزیز، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- جعفریان، رسول، سیره رسول خدا، قم، انتشارات دلیل ما، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.
- حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۷ق/۲۰۰۶م.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۹۸۹م/۱۴۰۹ق.
- رحمتی، محمد کاظم، «ساختار اجتماعی ـ سیاسی حجاز قبل از اسلام»، مجله حکومت اسلامی، شماره ۵، ۱۳۷۶ش.
- زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹م.
- سهیلی، عبد الرحمن بن عبدالله، الروض الأنف فی تفسیر السیرة النبویة لإبن هشام، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق،
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دار الملایین، ۱۹۷۶م/۱۳۹۱ش.
- مطهری، حمیدرضا، «قانون در حجاز عصر جاهلی»، در دو‌فصلنامه سخن تاریخ، شماره ۲۷، بهار و تابستان ۱۳۹۷ش.
- ناظمیان فرد، علی، «سنت حلف و کارکردهای آن در عصر جاهلی»، در مطالعات تاریخ اسلام، شماره ۸، بهار ۱۳۹۰ش.