رحلت پیامبر(ص)
رحلت پیامبر(ص) از رویدادهای سال ۱۱ق است که با وقوع آن مسلمانان دچار اختلاف شدند و همین مسئله تأثیرات زیادی بر سرنوشت آنان داشت. رحلت یا شهادت پیامبر(ص) بنابر قول مشهور شیعه در ۲۸ صفر و بنابر قول مشهور اهل‌سنت در ۱۲ ربیع‌الاول رخ داد. بحث از رحلت یا شهادت پیامبر و پیامدهای آن نیز از مباحث مهم تاریخ اسلام است. بر پایه روایاتی که در منابع روایی شیعه و سنّی نقل شده، شیخ مفید، شیخ طوسی و علامه حلی تصریح کرده‌اند که پیامبر(ص) توسط زنی یهودی مسموم و شهید شد، اما برخی معتقدند پیامبر به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. به گفتهٔ سید جعفر مرتضی عاملی، عالم و پژوهشگر تاریخ اسلام، رسول خدا چند بار هدف ترور قرار گرفت و به سبب مسمومیت از دنیا رفت.
به گزارش منابع تاریخی، پس از رحلت پیامبر(ص) مردم مدینه، به‌ویژه دخترش فاطمه(س)، بسیار اندوهگین بودند. عمر بن خطاب اصرار داشت که پیامبر نمُرده و کسانی را که معتقد بودند پیامبر از دنیا رفته را تهدید به قتل می‌کرد، تا اینکه ابوبکر از راه رسید و با خواندن آیه ۱۴۴ سوره آل‌عمران او را آرام کرد. برخی این اقدام عُمَر را نقشه‌ای از پیش طراحی‌شده برای به قدرت رساندن ابوبکر شمرده‌اند.
به گزارش تاریخ‌نگاران، امام علی(ع) به کمک افرادی چون فضل بن عباس و اسامة بن زید پیامبر را برای دفن آماده کرده و او را در منزلش دفن نمودند. در زمان خاک‌سپاریِ پیامبر، برخی سران انصار و مهاجران، در سقیفه بنی‌ساعده گرد آمده و بر خلاف سفارش رسول خدا، ابوبکر را به جانشینی پیامبر تعیین کردند.
جایگاه و اهمیت
درگذشت پیامبر اکرم(ص) تأثیر آشکار و مهمی بر سرنوشت مسلمانان داشت.[۱] بلافاصله پس از رحلت پیامبر، گروهی از بزرگان مهاجر و انصار در سقیفه بنی‌ساعده جمع شدند و ابوبکر را به عنوان خلیفه انتخاب کردند.[۲] همچنین طرفداران خلیفه برای بیعت گرفتن از علی به خانه علی و فاطمه، داماد و دختر پیامبر، حمله کردند.[۳] در این هجوم به فاطمه جراحاتی وارد شد[۴] که به اعتقاد شیعیان به شهادت او انجامید.[۵] به باور شیعیان پس از رحلت پیامبر، سفارش‌های او درباره جانشینی امام علی(ع) اجرا نشد.[۶] بدین ترتیب اختلاف بر سر جانشینی پیامبر به نزاعی عمیق در جامعه اسلامی بدل شد و زمینه‌ساز ایجاد دو مذهب بزرگ شیعه و اهل‌سنت گردید.[۷]
در کشورهای مختلف جهان در سالروز رحلت رسول خدا(ص)، مراسم سوگواری برپا می‌شود.[۸] در ایران روز ۲۸ صفر به‌عنوان روز رحلت پیامبر تعطیل رسمی است و شیعیان به‌همین مناسبت در این روز برای پیامبر عزاداری می‌کنند.[۹]
مسموم‌شدن یا مرگ طبیعی؟
درباره اینکه آیا پیامبر به مرگ عادی از دنیا رفت و یا با مسمومیت، دو گونه گزارش وجود دارد.[۱۰] برخی معتقدند رحلت رسول خدا ناشی از عامل طبیعی بوده است؛[۱۱] و در کتاب الکافی بنابر حدیثی از امام صادق(ع)،[۱۲] در کتاب بصائر الدرجات، کتاب حدیثی شیعه،[۱۳] و در طبقات ابن‌سعد، کتاب تاریخی قرن سوم قمری، گزارش‌هایی هست که پیامبر بیماری آخر عمر خود را ناشی از مسموم‌شدن به خاطر خوردن گوشت گوسفندی دانسته است که بعد از فتح خیبر، زنی یهودی برای پیامبر و یارانش آورده بود.[۱۴]
شیخ مفید،[۱۵] شیخ طوسی،[۱۶] علامه حلّی[۱۷] و نویسندگانِ برخی منابع اهل‌سنت همچون صحیح بخاری،[۱۸] سُنَن دارمی[۱۹] و المستَدرک علی الصحیحین[۲۰] به درگذشت پیامبر(ص) در اثر مسمومیت تصریح کرده‌اند. علاوه بر این، سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخ‌شناس شیعه، از منابع شیعه و اهل‌سنت گزارش‌هایی دربارهٔ اقدامِ به ترور پیامبر گردآوری کرده[۲۱] و معتقد به مسمومیت و شهادت پیامبر شده است.[۲۲] او عامل مسمومیت پیامبر را بعضی دشمنان داخلی می‌داند.[۲۳] همانطور که در تفسیر عَیّاشی از امام صادق(ع) نقل شده که عامل مسمومیت پیامبر دو تن از همسران او بوده‌اند.[۲۴]
ماجرای لدود
ماجرای لَدود که برخی آن را ساختگی[۲۵] و برخی خرافی[۲۶] دانسته‌اند نیز از حوادث روزهای بیماری پیامبر اکرم است. در صحیح بخاری و طبقات ابن‌سعد از عایشه نقل شده که در روزهای آخر عمر پیامبر که او از شدت بیماری از حال می‌رفت، لَدود (دارویی تلخ برای بیماران سینه‌پهلو) به دهان پیامبر ریختند، ولی پیامبر در آن حال اشاره کرد که این کار را نکنند. وقتی پیامبر حالش بهتر شد دستور داد به جز عمویش عباس، از آن دارو به دهان همه افراد حاضر در جلسه ریخته شود.[۲۷] محمدصادق نجمی، پژوهشگر شیعه، احتمال داده است که جاعلان این حدیث به‌دنبال تأییدی برای اقدام عمر بن خطاب در ماجرای دوات و قلم بوده‌اند که پیامبر را به هذیان‌گویی متهم کرد.[۲۸]
درگذشت و خاکسپاری
پیامبر اکرم در سال ۱۱ق[۲۹] و در مدینه[۳۰] درگذشت. رحلت پیامبر در روز دوشنبه مورد توافق همه تاریخ‌نگاران است.[۳۱] در بین شیعه شیخ مفید و شیخ طوسی تاریخ آن را روز ۲۸ صفر دانسته‌اند[۳۲] و شیخ عباس قمی آن را نظر بیشتر عالمان شیعه می‌داند.[۳۳] به گفتهٔ رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه شیعه، هیچ روایتی برای این تاریخ وجود ندارد[۳۴] و شیعیان به پیروی از مفید و طوسی این تاریخ را پذیرفته‌اند.[۳۵]
اهل‌سنت واقعه درگذشت پیامبر را در ماه ربیع الاول و در روزهای اول،[۳۷] دوم[۳۸] و گروهی نیز در روز دوازدهمِ[۳۹] این ماه گزارش کرده‌اند و برخی همین را قول مشهور اهل‌سنت دانسته‌اند.[۴۰] اِربِلی، مناقب‌نگار شیعه، نیز در کَشْفُ الغُمّه روایتی از امام باقر(ع) نقل کرده که روز وفات پیامبر(ص) دوم ربیع‌الاول است،[۴۱] ولی شیخ عباس قمی آن را ناشی از تقیه اربلی دانسته است.[۴۲] با این حال، دو عالم دیگر شیعه، کُلینی و محمد بن جریر طبری نیز قائل به وقوع درگذشت پیامبر در ۱۲ ربیع‌الاول هستند.[۴۳]
منابعی همچون السیرة النبویة نوشته ابن‌هشام (درگذشتهٔ ۲۱۸ق)،[۴۴] الطبقات الکبری نوشته محمد بن سعد (درگذشتهٔ ۲۳۰ق)،[۴۵] تاریخ یعقوبی نوشته احمد بن ابی‌یعقوب (درگذشتهٔ ۲۸۴ق)،[۴۶] الاِرشاد نوشته شیخ مفید (درگذشتهٔ ۴۱۳ق)[۴۷] و الصحیح من سیرة النبیّ الاعظم نوشته سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشتهٔ ۱۴۴۱ق) مشتمل بر مباحث مربوط به رحلت پیامبر(ص) هستند.[۴۸]
کفن و دفن
بنابر نقل ابن‌سعد در طبقات الکبری، بعد از رحلت پیامبر، مردم بسیار اندوهگین بودند[۴۹] و دخترش فاطمه(س) پیوسته اشک می‌ریخت و «یا اَبَتاه!» (یعنی ای پدرم!) می‌گفت و پس از رحلت پیامبر کسی او را خندان ندید.[۵۰] در نهج البلاغه از امام علی(ع) نقل شده که با رحلت رسول خدا(ص) در و دیوار شیون می‌کردند و من متصدّی غسل پیامبر بودم و فرشتگان مرا یاری می‌کردند و بر او نماز می‌گزاردند و گوش من از صدای آهسته آنان که بر او نماز می‌خواندند خالی نمی‌شد.[۵۱]
به گزارش منابع تاریخی، پیامبر در آغوش علی از دنیا رفت[۵۲] و علی پیامبر را با کمک فضل بن عباس، اسامة بن زید و افراد دیگر، از روی پیراهن غسل داده و کفن کردند.[۵۳] به پیشنهاد علی(ع)[۵۴] مردم دسته‌دسته وارد خانه پیامبر شده و بدون آنکه به کسی اقتدا کنند بر پیامبر نماز گزاردند و این برنامه تا روز بعد ادامه داشت.[۵۵] بنابر آنچه در برخی روایات نقل شده، برای مکان دفن پیامبر پیشنهادات متعددی وجود داشت ولی با تأکید علی بر اینکه خدا جان پیامبران را در پاک‌ترین مکان‌ها می‌گیرد، همه پذیرفتند و پیکر پیامبر در همان مکان رحلت (منزلش و محل زندگی عایشه) دفن شد.[۵۶] قبر را ابوعُبیده جَرّاح و زید بن سهل آماده کردند[۵۷] و علی(ع) با کمک فضل بن عباس و اسامة بن زید بدن پیامبر را دفن کرد.[۵۸]
مسئله جانشینی
حق جانشینی پیامبر و ریاست بر حکومت مسلمانان پس از درگذشت او یکی از مهم‌ترین مسائل و عامل اصلی تفرقه بین مسلمانان بوده است.[۵۹] بر همین اساس رخدادهای پیش از درگذشت پیامبر اکرم و اندکی پس از آن، از حساس‌ترین وقایع و آکنده از سیاست پنهان‌کاری و پیچیدگی توصیف شده است.[۶۰] بر اساس تحلیل منابع شیعه، پیامبر برای تثبیت جانشینی علی پس از اعلام در غدیر، تلاش کرد مخالفان بالقوه خلافت علی را با عضویت در سپاه اسامه از مدینه دور کند،[۶۱] و وصیت‌نامه‌ای درباره بعد از خودش بنویسد،[۶۲] چندین بار بر حدیث ثقلین تأکید کرد،[۶۳] وصی پس از خود را معرفی نمود،[۶۴] و مانع اقامه جماعت توسط ابوبکر شد.[۶۵]
بر اساس گزارش‌های تاریخی، رویکرد صحابه به مسئله جانشینی پیامبر بر دو گونه بوده است: گروهی از صحابه گفتند پیامبر کسی را تعیین نکرده و در سقیفه بنی‌ساعده گرد هم آمده و ابوبکر را به خلافت برگزیدند،[۶۶] و گروه دیگر که بیشترشان از بنی‌هاشم بودند بر اساس سخنان پیامبر معتقد بودند پیامبر علی را برای پس از خود تعیین کرده، و به همین دلیل تا مدتی با ابوبکر بیعت نکردند.[۶۷] اختلافات این دو گروه منجر به درگیری در مدینه و حمله به خانه علی شد.[۶۸] بنابر برخی گزارش‌ها علی تا بعد از شهادت فاطمه با ابوبکر بیعت نکرد.[۶۹] بنابر کتاب سلیم بن قیس هلالی و منابع دیگر، عده‌ای در زمان حیات پیامبر برای تعیین تکلیف جانشینی او هم‌پیمان شدند که این رویداد در منابع مذکور، «صحیفه ملعونه» خوانده شده است.[۷۰]
تک‌نگاری
در موضوع رحلت پیامبر(ص)، برخی آثار مستقل، بیشتر توسط نویسندگان اهل‌سنت، نگاشته شده است؛ از جمله:
- وفاة النبی(ص)، نوشتهٔ عبدالواحد المظفر، شامل دلایل وفات، بیماری پیامبر و مدت و سبب آن، حوادث هنگام وفات، تجهیز و تدفین و عزاداری برای پیامبر.[۷۱]
- وفاة النبی محمد(ص)، نوشتهٔ شیخ حسین الدرازی البحرانی، که توسط مؤسسهٔ بلاغ در بیروت به چاپ رسیده است.[۷۲]
- وفاة رسول الله(ص) وموضع قبره، به قلم نبیل الحسنی، شامل چگونگی وفات پیامبر(ص)، مکان دفن او و اختلافات به‌وجودآمده بین اصحاب در این‌باره.[۷۳]
- وفاة النبی(ص) و اظلمت المدینة، نوشتهٔ نزار النعلاوانی العسقلانی، که در سال ۱۴۲۴ق و توسط دارِالمِنهاج بیروت به چاپ رسید.[۷۴]
- سَلْوةُ الکَئیب بوفاة الحبیب(ص)، به قلم ابن‌ناصرالدین و با تحقیق صالح یوسف معتوق، شامل حوادث بعد از رحلت، عزای فرشتگان، غسل بدن پیامبر توسط علی بن ابی‌طالب و نیز مطالبی درباره فرزند و همسران پیامبر.[۷۵]
پانویس‌ها
- ↑ ر.ک: شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۲۰۱-۲۰۳.
- ↑ ابن‌قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۳۰-۳۱.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۶.
- ↑ مهدی، الهجوم، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۱-۳۵۶.
- ↑ ر.ک: شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ نگاه کنید به طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۲۸.
- ↑ «مراسم سالروز رحلت پیامبر اکرم(ص) در خارج از کشور»، خبرگزاری مهر.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «حرکت و تجمع دسته‌جات عزاداری در سالروز رحلت پیامبر اکرم(ص) در بوشهر»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبیّ الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۳، ص۱۴۱-۱۵۸.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۲۶۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۱۵، حدیث ۳.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۵۰۳.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۵۶-۱۵۵.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۴۵۶.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲.
- ↑ حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۲۵۹.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹، حدیث ۴۴۲۸.
- ↑ دارمی، سنن الدارمی، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۰۷، ح ۶۸.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۱، حدیث ۴۳۹۵.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبیّ الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۳، ص۱۴۱-۱۵۸.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبیّ الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۳، ص۱۵۹.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبیّ الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۳، ص۱۵۹ـ۱۹۳.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲؛ نجمی، «داستانی دروغین درباره پیامبر اعظم(ص)»، ص۱۲۰.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۲، ص۱۳۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۱۴، حدیث ۴۴۵۸ و ج۷، ص۱۲۷، حدیث ۵۷۱۲؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۸۱.
- ↑ نجمی، «داستانی دروغین درباره پیامبر اعظم(ص)»، ص۱۲۰؛ نجمی، أضواء علی الصحیحین، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ص۲۶۴ .
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۸۲؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۲؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۹۵.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا(ص)، ۱۳۸۳ش، ص۶۸۲.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۹؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲.
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا(ص)، ۱۳۸۳ش، ص۶۸۲.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا(ص)، ۱۳۸۳ش، ص۶۸۲.
- ↑ «[Photos] Mourning of Imam Ali’s (AS) shrine servants on the occasion of 28th of Safar"، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۵۴؛ سهیلی، الروض الانف، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۵۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۰۰؛ سهیلی، الروض الانف، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۵۷۹.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۷۶؛ واقدی، المغازی للواقدی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۰۸۹؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، ۱۴۱۵ق، ص۴۶؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ تاری جلیل، «تاملی در تاریخ وفات پیامبر(ص)»، ص۱۲.
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۴۳۹؛ طبری، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص ۱۱۵.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۶۴۹-۶۶۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۲۹-۲۵۳.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۱۳-۱۱۵.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۹-۱۹۲.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبیّ الاعظم، ۱۳۸۵ش، ج۳۳، ص۱۲۵-۳۵۵ و ص۵-۲۳۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۳۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۳۷-۲۳۸.
- ↑ سید رضی، نهج‌البلاغة (صبحی صالح)، ۱۴۱۴ق، ص۳۱۱، خطبهٔ ۱۹۷؛ مکارم شیرازی، نهج‌البلاغه با ترجمهٔ فارسی روان، ۱۳۸۴ش، ص۴۸۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۰۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۱۲و۲۱۴؛ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفة، ج۲، ص۶۶۲-۲۶۳.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۲۰؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۱۴.
- ↑ اِربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۲۶۳.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۲۹.
- ↑ مادلونگ، جانشینی حضرت محمد(ص)، ۱۳۷۷ش، ص۱۳.
- ↑ غلامی، پس از غروب، ۱۳۸۸ش، ص۲۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۹، حدیث ۴۴۳۲.
- ↑ شیخ مفید، الأمالی، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۵؛ ابن‌حجر هیثمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۳۸ و ۴۴۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۸۵؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۲۴؛ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۳۵۹.
- ↑ جعفریان، سیره رسول خدا، ۱۳۸۳ش، ص۶۷۹؛ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۱۳۷۸ش، ص۴۲۰.
- ↑ ابن‌قتیبه، الإمامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۲؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، دار صادر، ج۲، ص۳۲۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۲۴؛ عسکری، سقیفه: بررسی نحوه شکل‌گیری حکومت پس از پیامبر، ۱۳۸۷ش، ص۹۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۲۴؛ عسکری، سقیفه: بررسی نحوه شکل‌گیری حکومت پس از پیامبر، ۱۳۸۷ش، ص۹۹.
- ↑ ابن‌قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۰-۳۱.
- ↑ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، ۱۳۷۸ش، ص۲۶۹؛ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۵۶؛ سید ابن طاووس، طرف من الأنباء والمناقب، نشر تاسوعا، ص۵۶۴؛ شیخ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ المظفر، عبدالواحد، ۱۳۸۶ش، ص۳.
- ↑ درازی، وفاة النبی محمد(ص)، ۱۴۲۸ق، ص۲.
- ↑ «وفاة رسول الله (ص) و موضع قبره»، بازار کتاب قائمیه.
- ↑ النعلاوانی، وفاة النبی(ص)، ۱۴۲۴ق، ص۲.
- ↑ ابن‌ناصرالدین، سلوة الکئیب، دار البحوث للدراسات الإسلامیة، ۲۰۰۷م، ص۲۱۱.
منابع
- ابن‌أثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، تحقیق و تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقه علی اهل الرفض و الضلال و الزندقه، بیروت، مؤسسةالرسالة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، طرف من الأنباء والمناقب في شرف سید الأنبیاء وعترته الأطائب وطرف من تصریحه بالوصیة بالخلافة لعلي بن أبي طالب، تصحیح قیس عطار، تحقیق مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا، مشهد، نشر تاسوعا، ۱۴۲۰ق.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، الإمامة والسیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌ناصر الدین، سلوة الکئیب بوفاة الحبیب، امارات، دار البحوث للدراسات الإسلامیة، بی‌تا.
- ابن‌هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، نشر بنی‌هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ق.
- بخاری، محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمد زهیر الناصر، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- تاری، جلیل، «تاملی در تاریخ وفات پیامبر(ص)»، در مجله تاریخ اسلام، شماره ۵، بهار ۱۳۸۰ش.
- جعفریان، رسول، سیره رسول خدا(ص)، دلیل ما، قم، ۱۳۸۳ش.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق عبدالقادر مصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- «حرکت و تجمع دسته‌جات عزاداری در سالروز رحلت پیامبر اکرم(ص) در بوشهر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۵ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱ مرداد ۱۴۰۳ش.
- حلّی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیّه، ۱۴۱۲ق.
- خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق نجیب فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- دارمی، عبد الله بن عبد الرحمن، سنن الدارمی، تحقیق حسین سلیم الدارانی، عربستان سعودی، دار المغنی للنشر والتوزیع، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- درازی البحرانی، شیخ حسین، وفاة النبی محمد(ص) بیروت، مؤسسهٔ بلاغ، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق محمدباقر انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، الطبعة الاولی: ۱۴۲۰ق/۱۳۷۸ش.
- سهیلی، عبد الرحمن، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۰ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تصحیح محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الأمالی، تحقیق حسین استادولی، علی‌اکبر غفاری، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد. قم، المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة من العیون والمحاسن، گردآوری سید مرتضی، قم، المؤتمر العالمي لألفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- صفار، محمد بن حسن، قم، بصائر الدرجات، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علی بن أبی‌طالب(ع)، تحقیق احمد محمودی، تهران، مؤسسه الثقافه الإسلامیه لکوشانپور، ۱۴۱۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- عاملی، سید جعفرمرتضی، الصحیح من سیرة النبیّ الاعظم، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- عسکری، سید مرتضی، سقیفه: بررسی نحوه شکل‌گیری حکومت پس از رحلت پیامبر، به‌کوشش مهدی دشتی، قم، دانشکده اصول الدین، ۱۳۸۷ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، تهران، المطبعة العلمیّه، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(ص): پژوهشی پیرامون خلافت نخستین، ترجمه احمد نمایی و جواد قاسمی و محمدجواد مهدوی و حیدررضا ضابط، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس، ۱۳۷۷ش.
- «مراسم سالروز رحلت پیامبر اکرم(ص) در خارج از کشور»، خبرگزاری مهر، تاریخ نشر: ۲۲ آذر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۶ دی ۱۴۰۲ش،
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر یوسف، قم، موسسه دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- المظفر، عبدالواحد، وفاة النبی(ص)، قم، انتشارات المکتبه الحیدریه، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مهدی، عبدالزهراء، الهجوم علی بیت فاطمه، تهران، انتشارات برگ رضوان، ۱۴۲۵ق.
- نجمی، محمدصادق، «داستانی دروغین درباره پیامبر اعظم(ص)»، در فصلنامه میقات حج، شماره ۵۸، زمستان ۱۳۸۵ش.
- النعلاوانی العسقلانی، نزار، وفاة النبی(ص) و أظلمت المدینة، بیروت، دار المِنهاج، ۱۴۳۴ق.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی للواقدی، تصحیح مارزدن جونز، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- «وفاة رسول الله (ص) و موضع قبره»، بازار کتاب قائمیه، تاریخ بازدید: ۱۷ دی ۱۴۰۲ش.
- یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.
- «[Photos] Mourning of Imam Ali’s (AS) shrine servants on the occasion of 28th of Safar"، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ سپتامبر ۲۰۲۳م، تاریخ بازدید: ۲۲ ژوئن ۲۰۲۴م.
